پیام نوروزی رئیس انجمن ایمنی زیستی ایران

بسم‌ الله الرحمن الرحیم

یا مقلب القلوب والابصار، یا مدبر اللیل و النهار، یا محول الحول والاحوال، حول حالنا الی احسن الحال

همکاران عزیز و گرانقدر، اعضای محترم انجمن ایمنی زیستی

در آستانه حلول سال نو فرصت را برای تجدید مراتب احترام و آرزوی سالی سرشار از برکت، تحول، پویایی، نشاط، عزت و سلامت برای ملت بزرگ ایران به ویژه شما همکاران عزیز عضو انجمن و خانواده‌های محترم مغتنم شمرده توفیقات روزافزون شما را از درگاه ایزد منان مسئلت می‌نمایم.

تحویل سال نو همواره فرصتی را برای خانه تکانی و ارزیابی یک سال ارزشمند از سال‌های زندگی انسان فراهم می‌کند. اجازه می‌خواهم من نیز به عنوان خدمتگذاری کوچک در عرصه توسعه علمی کشور گزارشی را از فعالیت‌های انجمن ایمنی زیستی، توفیق‌ها وناکامی‌ها ارائه داده وضعیت کنونی مهندسی ژنتیک در جهان و ایران را تشریح نمایم.

جدیدترین وضعیت کشت محصولات تراریخته در جهان و ایران

سالی که پشت سر گذاشتیم سال استمرار افزایش چشمگیر سطح زیر کشت محصولات تراریخته در جهان بود. در پانزدهمين سال تجاري‌سازي محصولات تراريخته (1996 تا 2010) سطح زير كشت این نوع محصولات با رشد ده درصدی به 148 ميليون هكتار رسيد. فهرست كشورهايي كه محصولات تراريخته را كشت مي‌كنند از 25 كشور در سال 2009 به 29 كشور در سال 2010 افزايش يافت. براي اولين مرتبه 10 كشور اول اين فهرست هركدام بيش از يك ميليون هكتار محصولات تراريخته را به زير كشت بردند. بيش از 59 درصد جمعيت جهان يا 4 ميليارد نفر در اين 29 كشوري كه محصولات تراريخته را كشت مي‌كنند زندگي مي‌كنند. سه كشور جديد پاكستان، ميانمار و سوئد كشت محصولات تراريخته را به طور رسمي و براي اولين مرتبه اعلام كردند، آلمان هم دوباره به جمع كشورهاي توليد كننده محصولات تراريخته پيوست. در سال گذشته 4/15 ميليون نفر كشاورز به كشت محصولات تراريخته اهتمام داشته‌اند كه بيش از 90 درصد آنها يا 4/14 ميليون نفر، كشاورزان خرده‌پا و فقير كشورهاي در حال توسعه بودند. کشورهای فقیر و کوچکی که ایران از نظر فناوری به مراتب از آنها پیشرفته‌تر است در زمینه تولید محصولات تراریخته از ایران پیشی گرفتند. برای مثال بورکینافاسو یک کشور کوچک آفریقایی با 126 درصد افزايش سطح زير كشت طي يك سال رتبه دوم را از اين حيث به خود اختصاص داد و به ركورد 260000 هكتار كشت محصولات تراريخته توسط 80000 كشاورز دست يافت كه 65 درصد سطح زير كشت پنبه اين كشور را به خود اختصاص مي‌دهد. در ميانمار، کشوری فقیر که مردم آن تحت سلطه رژیم کودتایی و نظامی و در شرایطی کاملا ایزوله از جهان زندگی می‌کنند 375000 كشاورز خرده پا توانستند با موفقيت 270000 هكتار پنبه تراريخته مقاوم به آفات (Bt) بكارند كه برابر با 75 درصد سطح زير كشت پنبه اين كشور است. مثال دیگر پاکستان است که به طور رسمی کشت بیش از دو میلیون هکتار پنبه تراریخته را به جهانیان اعلام کرد. این موضوع از چند جهت حائز اهمیت است. 1) پاکستان یکی از کشورهای هدف سند چشم انداز نظام در افق 1404 است که بعد از قانون اساسی مهمترین سند بالادستی نظام محسوب می شود و به امضای رهبری برای اجرا ابلاغ شده است. عقب ماندن جدی ایران از این کشور تحقق اهداف سند را در بعد علم، فناوری و اقتصادی ناممکن می‌کند. 2) این موضوع نشان می‌دهد که ادعای نگارنده طی سال‌های متمادی مبنی بر اینکه آمار سطح زیر کشت محصولات تراریخته جهان بسیار بیشتر از آمار رسمی ارائه شده از سوی دولت‌ها است (که در گزارشات ISAAA تجلی می‌یابد)، کاملا صحیح بوده و اکنون نیز کشورهای زیادی وجود دارند که دهها و بلکه صدها هزار هکتار محصول تراریخته را به زیرکشت می‌برند ولی آن را به طور رسمی اعلام نمی‌کنند. از تحولات اساسی دیگر رویکرد دوباره اروپاییان به کشت محصولات تراریخته به ویژه برای مصرف غذای انسان است. در اروپا که به عنوان ترجیع بند و شاهد مثال از سوی دانایی ستیزان و فناوری‌هراسان وطنی خودمان به دروغ مخالف کشت و مصرف محصولات تراریخته معرفی شده است، براي اولين مرتبه 8 كشور يا ذرت تراريخته مقاوم به آفات و يا سيب زميني تراريخته آمفلورا (سيب زميني تراريخته با كيفيت نشاسته برتر) را به زير كشت انبوه بردند. علاوه بر سوئد که جدیدا به جمع کشورهای تولید کننده انبوه محصولات تراریخته پیوسته است، آلمان نیز که کشت این نوع محصولات را متوقف کرده بود دوباره با سطح زیر کشت وسیع‌تری این کار را از سر گرفت. در سال 2010 ارزش بذور تراريخته به تنهايي بالغ بر 2/11 ميليارد دلار تخمين زده شد. ارزش ذرت، سويا و پنبه ترايخته بالغ بر 150 ميليارد دلار در سال برآورد مي‌شود. سهم ایران از این تجارت تنها واردات چند میلیارد دلاری محصولات کشاورزی بوده است که سهم مهمی از آن تراریخته بوده است. در سال 1389 به جز سطح محدود و نامعلومی که تصور می‌شود کشاورزان پیشرو برای کشت برنج تراریخته مقاوم به آفات اختصاص داده‌اند محصول تراریخته دیگری در کشور ما کشت نشد. در این سال حتی یک آزمایش مزرعه‌ای در مورد کشت محصولات تراریخته نیز صورت نگرفت. به نظر می‌رسد با استقرار بلامنازع دانایی ستیزان و فناوری‌هراسان بر مدیریت‌های بیوتکنولوژی کشور (به ویژه در حوزه بیوتکنولوژی کشاورزی) و توفیق آن‌ها در القای فناوری هراسی به مسئولین میانی، چشم‌انداز روشنی برای توسعه این فناوری در کشور وجود نداشته باشد. اما تنها کورسوی امید، ورود جدی پژوهشکده رویان به تولید حیوانات تراریخته است که به دلیل حمایت مستقیم رهبری، خوشبختانه احدی جسارت تعرض به آن را نیافته است. کاش رویان وارد عرصه مهندسی ژنتیک گیاهان زراعی نیز می‌شد. در این صورت تحقق اهداف سند چشم انداز نظام در این عرصه دور از دسترس نمی‌بود.

گامی به پیش، گامی به پس در ایران: استمرار سردرگمی

در اوایل سالی که گذشت تغییر دکتر جهانشاهی رئیس سابق دبیرخانه ایمنی زیستی (که خود بر نداشتن تخصص در این زمینه مقر بود و از عوامل اصلی بازدارندگی و عقب‌گرد در حوزه مهندسی ژنتیک و ایمنی زیستی محسوب می‌شد) و جایگزینی وی با دکتر مرشدی که دارای سوابق روشن مدیریتی و علمی است امیدواری‌هایی را برای رفع موانع ایجاد شده بوجود آورد. از سوی دیگر مدیریت ارشد سازمان حفظ نباتات با رویکردی منطقی‌تر در مواجهه با این فناوری سیاست "رفع نگرانی" در مورد مصرف محصولات تراریخته را به جای ایجاد نگرانی‌های بی‌مورد اعلام کرد. اما گذشت قریب به یک سال از این تغییر و تحول و عدم مشاهده هر نوع گشایشی در مسیر توسعه مهندسی ژنتیک در کشور نشان می‌دهد که حق با جامعه شناسانی است که سیستم را بر فرد غالب می‌دانند.

در سال گذشته قانون مصوب مجلس شورای اسلامی که دولت را به فراهم آوری تمهیدات لازم برای تولید، کاشت، عرضه، مصرف، خرید، فروش، واردات و صادرات محصولات تراریخته مکلف می‌کند به طور کل مسکوت ماند و به جز واردات محصولات تراریخته (آن هم برای مصرف) هیچ بند دیگر این قانون به اجرا درنیامد. به طور ویژه تلاش‌های نفس‌گیر انجمن ایمنی زیستی و انجمن بیوتکنولوژی برای معرفی نماینده‌ای برای عضویت در شورای ملی ایمنی زیستی ناکام بوده و تا امروز دولت از پذیرش و صدور حکم برای دو نماینده انجمن‌های علمی در این شورا سرباز زده است. قانون ایمنی زیستی بر این موضوع صراحت و اصرار دارد که نمایندگان انجمن‌های علمی باید از سوی خود این تشکل‌ها معرفی شوند. تمرد دولت از قانون ایمنی زیستی منحصر به عدم تمکین در مقابل قانون برای عضویت نمایندگان انجمن‌های علمی نیست. تعلل غیر قابل توجیه در تدوین آئئین نامه اجرایی قانون، عدم صدور حتی یک مجوز رهاسازی محصولات تراریحته و بلکه یک مورد پیگرد دانشمندان پیش کسوتی که اقدام به رهاسازی برنج تراریخته در سال 1383 کرده بودند و استمرار تمرد وزارت امور خارجه در عدم واگذاری مرجعیت ملی (کانون ملی یا فوکال پوینت) ایمنی زیستی موضوع ماده 19 پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا به وزارت جهاد کشاورزی در عین سکوت مسئولین بیوتکنولوژی در این وزارتخانه از مصادیق بارز اصرار اجزایی از دولت بر عدم اجرای قانون ایمنی زیستی است که بیش از دو سال از تصویب آن می‌گذرد. جالب تر اینکه این مدیران متمرد پس از فاز عدم اجرای قانون، وارد فاز نقد و نفی قانون شده و زمزمه تغییر آن را سر می‌دهند. به هر تقدیر سردرگمی در حوزه بیوتکنولوژی به ویژه در وزارت جهاد کشاورزی و اصرار نماینده این وزارت به بازدارندگی بیشتر در جلسات مربوط به بررسی آئین نامه اجرایی قانون ایمنی زیستی و استمرار ممانعت از توسعه این فناوری عظیم در کشور از یک سو و توسعه این فناوری در بین کشورهای اسلامی، اروپایی، در حال توسعه و کشورهای منطقه از سوی دیگر موجب سردرگمی مسئولانی شده است که نمی‌دانند علت این عقب ماندگی‌ها در تصمیم آن‌ها بر استمرار ناشایسته سالاری در مدیریت بیوتکنولوژی کشور نهفته است. پیش بینی انجمن ایمنی زیستی این است که در سال 1390 نیز همچون 6 سال گذشته کشور ایران از جنبه مهندسی ژنتیک و استفاده از محصولات تراریخته در حوزه کشاورزی نسبت به کشورهای منطقه و اسلامی باز هم عقب‌تر خواهد رفت.

توفیق انجمن ایمنی زیستی

انجمن ایمنی زیستی در سالی که گذشت توقفیقات روزافزونی را داشت. این انجمن با نادیده انگاشتن فضای نه چندان سالمی که برای نقد منصفانه و دلسوزانه فراهم شده است، با شهامت کامل به ارائه نقطه نظرهای خود پرداخته و برخی از اعضای هیئت مدیره این انجمن هزینه‌هایی را هم در این راه پرداخت کرده‌اند که برای تعالی علمی کشور اجتناب ناپذیر می‌نماید. پیش بینی می‌شود که فعالیت‌های اعضای سخت کوش انجمن در سال گذشته رتبه الف را برای این انجمن به ارمغان آورده باشد. یادآور می‌شوم که رتبه انجمن در آغاز به کار هیئت مدیره و اعضای فعلی در پایین ترین سطح ممکن یعنی دال بوده است. این توفیقات را هیئت مدیره نه از آن خود بلکه حاصل تلاش و وفاق جمعی اعضای انجمن ایمنی زیستی و حمایت آنها می‌داند. تعامل سازنده انجمن با ریاست کمیسون انجمن‌های علمی (آقای دکتر براری)، ریاست دبیرخانه شورای ملی ایمنی زیستی و معاونین سازمان حفاظت محیط زیست به ویژه آقایان دکتر مرشدی و دکتر یزدی، ریاست کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی (مهندس عباس رجایی)، مجمع تشخیص مصلحت نظام، معاونت علم و فناوری رئیس جمهور، ریاست انستیتو پاستور (در گذشته و حال)، مسئولین موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی، مسئولین برخی از دانشگاه‌های کشور و به طور ویژه همدلی و همراهی با اعضای هیئت مدیره و روسای انجمن‌های علمی زراعت و اصلاح نباتات، بیوتکنولوژی و ژنتیک در سال گذشته مثال زدنی بود. اما انجمن ایمنی زیستی در ایجاد ارتباط سازنده و حتی تماس با مسئولین وزارت جهاد کشاورزی و برخی مسئولین وزارت علوم همچنان ناکام بوده است. مکاتبات انجمن ایمنی زیستی با وزیر علوم، رئیس ستاد توسعه بیوتکنولوژی کشور (آقای دکتر عباس صاحبقدم لطفی)، و حتی رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژی بدون پاسخ باقی مانده است، این در حالی است که پژوهشکده بیوتکنولوژی در دوره گذشته به عنوان اصلی ترین حامی توسعه محصولات تراریخته، مهندسی ژنتیک و ایمنی زیستی بوده و ضمن برگزاری اولین همایش ایمنی زیستی کشور، تاسیس و ریاست اولین دبیرخانه شورای ملی ایمنی زیستی را نیز در کارنامه خود دارد.

با توجه به اینکه گزارش تفصیلی فعالیت های انجمن از حد این یادداشت نوروزی فراتر است و از طرف دیگر با توجه به اینکه بیشتر این گزارشات تفصیلی در سایت انجمن و سایت مرکز اطلاعات فناوری ایران آورده شده است، تنها به ذکر رئوس برخی از فعالیت های شاخص انجمن ایمنی زیستی در سال گذشته بسنده می‌شود.

·        مشارکت فعال در برگزاری یازدهمین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران

·        مشارکت فعال در برگزاری یازدهمین کنگره ژنتیک کشور

·        تاسیس مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی (www.irbic.ir) و عضویت در خانواده بزرگ مراکز اطلاعات بیوتکنولوژی جهانی (BICs)

·        اعزام تیم 10 نفره برای شرکت در جشنواره بیوتکنولوژی در کشور مالزی

·        برگزاری کارگاه آموزشی در کشور مالزی

·        توسعه اطلاع رسانی در زمینه مهندسی ژنتیک و ایمنی زیستی به سطح دبیرستان‌ها

·        ارائه سخنرانی در مجامع علمی داخلی و بین المللی

·        مشارکت فعال در مذاکرات بین المللی مرتبط با ایمنی زیستی به ویژه مذاکرات مربوط به پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا

·        توسعه فعالیت‌های بین‌المللی انجمن و مشارکت فعال در مذاکرات مربوط به غذاهای حلال و نقش علمای دینی در توسعه مهندسی ژنتیک

·        دریافت مجوز انتشار فصلنامه علمی پژوهشی مهندسی ژنتیک و ایمنی زیستی و تشکیل هیئت تحریریه آن

·        دریافت مجوز انتشار فصلنامه علمی پژوهشی Plant Genetic Engineering and Biosafety به صورت مشترک با دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری و تشکیل هیئت تحریریه آن

تدارک وسیع برای برگزاری سومین همایش ملی ایمنی زیستی و مهندسی ژنتیک و ده‌ها فعالیت خرد و کلان دیگری که انجمن ایمنی زیستی را در موقعیت بالنده‌تری نسبت به سایر انجمن‌های علمی قرار می‌دهد از جمله رئوس فعالیت های قابل ذکر هستند.

آینده ایمنی زیستی و مهندسی ژنتیک در جهان و ایران

چشم‌انداز 5 سال آينده اميدواركننده به نظر مي‌رسد. در ابعاد جهانی ذرت تراريخته متحمل به خشكي در سال 2012، برنج طلايي در سال 2013، و برنج تراريخته مقاوم به آفات قبل از سال 2015 تجاري خواهند شد و موجب بهره‌مندي بيش از يك ميليارد نفر كه تنها در آسيا به نوعي دست اندركار برنج هستند خواهد شد. کشورهای کوچک و بزرگ بیشتری به جمع تولید کنندگان محصولات تراریخته خواهند پیوست و کاربردهای بیشتری به ویژه در عرصه دارو و محیط زیست برای مهندسی ژنتیک تجاری خواهد شد. در ایران با وجود پیچیدگی فوق‌العاده ناشی از استقرار کامل ناشایستگان بر مساند امور مهندسی ژنتیک در کشور به ویژه در حوزه کشاورزی انجمن ایمنی زیستی با تلاش مضاعف خود تلاش خواهد کرد تا مسیر تحقق اهداف سند چشم انداز نظام در افق 1404 و برتری علمی ایران در منطقه را هموار سازد. انجمن ایمنی زیستی به پشتوانه تخصص، تعهد و تلاش اعضای دانشمند خود در سراسر کشور تا تبدیل ایران اسلامی به یک تولید کننده و بلکه صادر کننده محصولات پاک و برتر حاصل از مهندسی ژنتیک در عرصه پزشکی و کشاورزی و همچنین استفاده کامل از مهندسی ژنتیک برای محیط زیستی سالم‌تر به تلاش علمی خود ادامه خواهد داد و در این راه از کلیه مسیرهای قانونی به ویژه تعامل سازنده با مجلس و دولت بهره خواهد بود.

برنامه‌های انجمن در سال 1390

سال 1390 با تلاش، نشاط و پویایی آغاز خواهد شد. شرکت دو نفر از اعضای انجمن در اجلاس سالیانه مراکز اطلاعات بیوتکنولوژی جهان در کشور سنگاپور طلیعه سالی فعال‌تر در عرصه‌های مدیریت دانش در حوزه مهندسی ژنتیک در جهان را برای انجمن نوید می‌دهد. در خرداد سال 1390 دو برگ زرین دیگر در دفتر انجمن ایمنی زیستی رقم خواهد خورد. برگزاری سومین همایش ملی ایمنی زیستی و مهندسی ژنتیک در انتهای خرداد 1390 و افتتاح رسمی مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران با حضور شخصیت های داخلی و خارجی امکان ترویج علمی یافته‌های مهندسی ژنتیک و تبادل اطلاعات صحیح علمی با عموم مردم را فراهم خواهد آورد. این همایش بستر مناسبی را هم برای تبادل نظر و ارائه فهرستی از درخواست‌های دانشمندان و پژوهشگران به مسئولین دولتی خواهد بود. ایجاد زمینه اشتغال برای فارغ التحصیلان بیوتکنولوژی، ایجاد امکان حضور بخش خصوصی در فعالیت‌های مهندسی ژنتیک و در نتیجه ایجاد بازار کار برای متخصصین مهندسی ژنتیک و ایمنی زیستی، راه‌اندازی دوره‌های دکتری رشته مهندسی ژنتیک و از همه مهمتر اجرای قانون ایمنی زیستی و حضور قطعی نمایندگان انجمن در کلیه مراحل تصمیم سازی، سیاست گذاری و اجرای این قانون خواسته‌های حداقلی و غیر قابل چشم‌پوشی انجمن ایمنی زیستی است که می‌تواند در این همایش مورد پیگیری اعضای آن قرار بگیرد. فرصت را مغتنم شمرده و ضمن تاکید دوباره بر حضور بانشاط کلیه اعضای انجمن در سومین همایش ایمنی زیستی که همزمان با برگزاری مجمع عمومی عادی سالیانه این انجمن نیز خواهد بود، از کلیه دانش‌پژوهان، دانشجویان و علاقمندان درخواست می‌کنم تا مقالات خود را هرچه سریع‌تر برای این همایش به آدرس (www.biosafetycongress.ir) ارسال نمایند. یادآوری این نکته نیز ضروری است که با توجه به تمدید مهلت ارسال مقالات، آخریم مهلت تعیین شده (15 اردیبهشت) غیر قابل تمدید خواهد بود. مقالات برگزیده علاوه بر ارائه در همایش برای انتشار در یکی از سه نشریه علمی انجمن ایمنی زیستی مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.

سال 1390 با برگزاری همایش یاد شده، افتتاح رسمی مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی و برگزاری مجمع عمومی به پایان نخواهد رسید بلکه این فعالیت‌ها آغازی برای دوره پر نشاط‌تر بعدی خواهد بود. انجمن تلاش خواهد کرد با بهره‌برداری هرچه بیشتر از همایش ایمنی زیستی و نظرات وارده از سوی اعضا و شرکت کنندگان در همایش، تحقق کامل قانون ایمنی زیستی و وادار کردن متمردین از قانون به تمکین در مقابل آن را با جدیت هرچه بیشتر پیگیری کند. انتشار دو نشریه علمی-پژوهشی در زمینه مهندسی ژنتیک و ایمنی زیستی (علاوه بر استمرار انتشار فصل‌نامه ایمنی زیستی)، تاسیس فدراسیون انجمن‌های علمی در حوزه زیستی در منطقه، برگزاری کارگاه‌های آموزشی متعدد، فعال سازی شعب انجمن در استان‌ها و در نهایت تشکیل شاخه‌های دانشجویی انجمن از جمله برنامه‌های آتی این انجمن در سال 1390 خواهد بود و در این راه تنها پشتوانه انجمن ایمنی زیستی در این راه همراهی و تلاش شما عضو عزیز و محترم انجمن ایمنی زیستی است.

در خاتمه برخود فرض می دانم به طور ویژه از تلاش‌های تک تک اعضای هیئت مدیره انجمن ایمنی زیستی، به ویژه نایب رئیس محترمه انجمن سرکار خانم مهندس فهیمدخت مختاری و همچنین تلاش‌های در خور تحسین منشی محترم انجمن سرکار خانم مهندس آرزو متقی تقدیر و تشکر نمایم. خانم مهندس متقی از اول اسفند سال 1389 در موقعیت بهتری در بخش خصوصی شاغل شده‌اند. اما تعهد ایشان به استمرار همکاری با انجمن موجب دلگرمی است. انتخاب منشی محترم جدید انجمن که با ارسال فراخوان عمومی و به روشی شفاف صورت می‌گیرد در مراحل نهایی است. انجمن ضمن آرزوی موفقیت‌های بیشتر برای منشی پیشین، مقدم منشی جدید و تقارن آن با آغاز سال نو را گرامی می‌دارد.

سالی پربار، توام با سلامت و عزت و در یک کلام "حالی" متفاوت و "احسن الحال" را برای تک تک هم میهنانمان در سراسر جهان آرزو می‌کنم. و السلام.

بهزاد قره‌یاضی

رئیس انجمن