پتانسيل مهندسي ژنتيك در افزايش بهره‌وري گياهان دارويي

پتانسيل مهندسي ژنتيك در افزايش بهره‌وري گياهان دارويي

گياهان دارويي يكي از مهم‌ترين محصولات صادراتي كشور ايران از گذشته‌هاي دور تاكنون به شمار مي‌آيد تا جايي از گونه‌هاي متنوع گياهان دارويي ايران بيش از 200 گونه از اهميت دارويي و صنعتي صادراتي قابل ملاحظه‌يي برخوردارند. استفاده از گياهان دارويي سبب شده است تا ميزان گياهان دارويي در كشورهاي توسعه يافته روز به روز افزايش يابد، به‌طوري كه واردات گياهان دارويي (بدون احتساب گياهان معطر) از 355 ميليون دلار در سال 1976 به 51.5 ميليارد دلار در سال 2002 رسيد و تا سال 2050 بالغ بر 5 تريليون دلار خواهد رسيد.

استفاده از تركيبات دارويي مشتق شده از گياهان، از قدمت زيادي برخوردار است و ميزان واردات گياهان دارويي در كشورهاي مختلف نظير ژاپن، آلمان، سوييس و كانادا روز به روز در حال افزايش است. به‌دليل عوارض جانبي داروهاي شيميايي و نارسايي‌هاي متعدد طب نوين در درمان برخي بيماري‌ها با گذشت زمان، بار ديگر پرورش و توليد گياهان دارويي با رشد قابل‌ توجهي روبه‌رو شده ‌است. طبق برآوردي كه توسط سازمان جهاني بهداشت (WHO) صورت گرفته است، بيش از ۸۰ درصد مردم جهان (نزديك به ۵ ميليارد نفر)، براي درمان بيماري‌ها هنوز از داروهاي گياهي استفاده مي‌كنند و تقريبا يك‌چهارم داروهاي تهيه ‌شده‌ در دنيا داراي منشا گياهي هستند. بنابراين استفاده از روش‌هاي بيوتكنولوژي به‌منظور تكثير و افزايش توان ژنتيكي گياهان دارويي و همچنين شناسايي سريع‌تر و دقيق‌تر ژنوتيپ‌هايي كه فرآورده بيشتري توليد مي‌كنند، مي‌تواند بسيار مفيد و از لحاظ تجاري سودآور ‌باشد.

براساس آمار موجود، بيشترين داروهاي شيميايي مصرفي كشور در سال ۱۳۸۰ در حدود ۶/۶ ميليارد عدد، مربوط به بيماري‌هاي اعصاب و روان هستند كه داراي عوارض ناخواسته متعددي نيز هستند‌، درحالي كه به‌راحتي مي‌توان بخش قابل‌توجهي از آن‎ها را با داروهاي گياهي جايگزين كرد. در اين زمينه، روش‌هاي مهندسي ژنتيك و بيوتكنولوژي مي‌توانند براي افزايش بهره‌وري از اين گياهان مورد استفاده قرار گيرند، چنان‌كه كشت بافت با تكثير و حفاظت از ژنوتيپ‌هاي مفيد گياهان زراعي مي‌تواند مشكل ازدياد و نگهداري به روش سنتي را برطرف سازد. همچنين با استفاده از مهندسي ژنتيك مي‌توان گياهان دارويي تراريخته‎اي به دست آورد كه مي‌توانند متابوليت‌هاي ثانويه و تركيبات دارويي بيشتر يا جديدتري را توليد نمايند كه در آن‎ها، عصاره تنها خالص‌سازي مي‌شود كه به نوبه خود يك مزيت است. علاوه بر اين، تحقيقات گسترده‌‎اي كه در زمينه كاربرد نشانگرها بر DNA در زمينه گياهان دارويي در موسسات تحقيقاتي مختلف جهان در حال انجام است، گوياي توجه محققان به اين ابزارهاي قدرتمند است. در بسياري از كشورهاي جهان، از سال‌هاي قبل، برنامه‌هاي متعددي براي استفاده تجاري از گياهان زراعي تدوين شده است. براي مثال، در سال ۱۹۸۹، وزارت كشاورزي، شيلات و جنگلداري ژاپن پروژه‌يي تحت عنوان پروژه روح سبز (Green Spirit Project) با بودجه‌‎اي حدود ۱۱۰ميليون ين، از طريق آژانس جنگل خود به اجرا درآورد. هدف از اين برنامه، توليد روغن، رزين و گليكوزيدهاي مهم از بقاياي گياهي همچون چوب، شاخه، برگ و پوست درختان بود. در اروپا، كانادا و امريكا نيز فعاليت‌هاي تحقيقاتي و توليدي گسترده‌يي در زمينه گياهان دارويي انجام شده يا در حال انجام است.

بنابراين، با توجه به اهميت گياهان دارويي و متابوليت‌هاي مشتق شده از آن‎ها در تامين سلامت جوامع بشري و پتانسيل بالاي اقتصادي اين گياهان، به عنوان يك منبع درآمد مطمئن، لازم است در كشور ما نيز برنامه مدون و جامعي در اين زمينه تدوين شده و بخشي از تحقيقات بيوتكنولوژي كشاورزي در دانشگاه‌ها و موسسات تحقيقاتي (مانند موسسه تحقيقاتي جنگل‌ها و مراتع) روي شناسايي، توليد صنعتي و بهينه‌سازي روش‌هاي استخراج متابوليت‌هاي دارويي از اين گياهان اختصاص يافته است و شاهد آن هستيم كه مهندسي ژنتيك مي‌تواند به عنوان ابزاري قدرتمند جهت توليد متابوليت‌هاي ثانويه جديد و همچنين افزايش مقدار متابوليت‌هاي ثانويه موجود در يك گياه به‌كار رود.

پونه پورامینی – کارشناس ارشد گیاهان دارویی

منبع: تعادل