پروتئین بی.تی

متن شبهه

گفته شده باقیمانده پروتئین بی.تی در محصولات تراریخته به ویژه برنج تراریخته ایرانی که در مرحله صدور مجوز تولید قرار دارد زیانبار است.

تبیین شبهه

با انتشار تصویری از یک نمودار  این امر القا شده است که اولا پروتئین بی.تی، که ژن آن برای ایجاد مقاومت به آفت به یک نوع از ارقام تراریخته ایرانی منتقل شده است، سمی و زیانبار است و ثانیا به غذای مصرف کننده منتقل می‌شود.

پاسخ شبهه

پروتئین بی.تی و هیچ ماده خارجی دیگری در دانه برنج ایرانی تراریخته وجود ندارد و مطابق آزمایش‌های مورد تأیید کمیته وزارتی ایمنی زیستی که به دستور وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و وزیر کشاورزی در سال ۱۳۸۱ تشکیل شد، میان دانه برنج تراریخته ایرانی و برنج طارم مولایی والد این‌همانی کامل برقرار است. این برنج به نحوی مهندسی شده است که پروتئین یاد شده تنها در بافت سبز آن یعنی برگ و ساقه تولید شود. این رقم اصلاح شده ایرانی مراحل آزمون‌های ایمنی زیستی و اخذ مجوز را طی کرده است.[۱] در سال ۱۳۹۴ نیز به جهت تغییر قوانین صدور مجوز بار دیگر برنج تراریخته ایرانی جهت ارزیابی سلامت به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ارائه شد. وزارت بهداشت مسئله را به «مرکز تحقیقات سلامت و ایمنی غذا» دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد ارجاع داد. در سال ۱۳۹۶ این مرکز طی گزارشی سلامت برنج تراریخته را اعلام کرد. (مرکز تحقیقات سلامت و ایمنی غذا، ۱۳۹۶)

ویژگی دیگر برنج تراریخته ایرانی این است که اصولا برای کاشت آن به هیچ نوع سم آفت‌کش شیمیایی نیاز نیست و می‌تواند محصولی سالم و بدون هیچ گونه باقیمانده سموم شیمیایی و طبیعی به مردم ارائه کند. به همین صورت پنبه تراریخته بی.تی ایرانی نیز مقاوم به آفات و بی‌نیاز از مصرف سموم خطرناک کنونی است. در نتیجه استفاده از این دو رقم ایرانی، علاوه بر محصول بیشتر و کم‌هزینه‌تر، محیط‌زیستی سالم‌تر خواهیم داشت و جانوران مفید و دشمنان آفات نیز از گزند سموم نجات پیدا می‌کنند.

بی.تی یک پروتئین ضد آفت محسوب می‌شود که در بدن پستانداران به دلیل اسیدی بودن محیط معده و روده و همچنین عدم وجود گیرنده‌های آن صرفا به عنوان یک پروتئین محسوب می شود. بنابراین چیزی که برای یک حشره سم محسوب می‌شود در مورد انسان یک پروتیین عادی است. سلامت این آفت‌کش طبیعی به قدری است که جزء آفت‌کش‌های مجاز در کشاورزی ارگانیک شناخته شده و به وفور در محصولات ارگانیک مورد استفاده است. جالب اینکه مقدار بی‌تی که در محصولات تراریخته تولید می‌شود بسیار کمتر از بی‌تی مصرفی در واحد سطح توسط ارگانیک‌کاران است. همچنین در کشت ارگانیک از باکتری زنده بی‌تی استفاده می‌شود که تکثیر شده و به تولید آفت‌کش بی.تی ادامه می‌دهد و در تحقیقات میدانی متعدد روشن شده است که باقیمانده آن در محصولات ارگانیک وجود دارد و در بزاق اشخاص ساکن در اطراف مزارع ارگانیک هم یافت شده است. این در حالی است که در مورد برنج تراریخته مقاوم به آفت که دانشمندان ایرانی تولید کرده‌اند، پروتئین بی.تی در دانه برنج تولید نمی‌شود. بنابراین با وجود سلامت این آفت کش طبیعی، این پروتئین ابدا در بخش خوراکی محصول وجود ندارد. مطابق آزمایش‌های مورد تأیید کمیته وزارتی ایمنی زیستی که به دستور وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و وزیر کشاورزی در سال ۱۳۸۱ تشکیل شد نیز میان دانه برنج تراریخته ایرانی و برنج طارم مولایی والد این‌همانی کامل برقرار است. زیرا این برنج به نحوی مهندسی شده است که پروتئین یاد شده تنها در بافت سبز آن یعنی برگ و ساقه تولید شود. این رقم اصلاح شده ایرانی مراحل آزمون‌های ایمنی زیستی و اخذ مجوز را طی کرده است.

پروتئین بی.تی از یک باکتری خاکزی به نام باسیلوس تورینجنسیس (Bacillus thuringiensis (Bt)) گرفته می‌شود. این باکتری در سال ۱۹۰۱ توسط یک دانشمند ژاپنی کشف شد (Roh et al. 2007). پس از آن ارنست برلینر دانشمند آلمانی در ۱۹۱۱ کشف کرد که باکتری بی.تی عامل ایجاد فلاشری (Flacherie) در کرم ابریشم است (Berliner, 1911). پس از این کشف بود که دانشمندان به فکر استفاده از آن در کنترل آفات بیدی افتادند. اولین تولید تجاری آفت‌کش بی.تی در ۱۹۳۸ در فرانسه با نام تجاری اسپورین (Sporeine) بود. بعدها توماس آنگوس (Thomas Angus) در ۱۹۵۶ پی برد که خاصیت آفت‌کشی این باکتری مربوط به نوعی پروتئین کریستالی (Cry) با نام دلتا اندوتوکسین (Delta endotoxin) است که این باکتری در شرایط خاص آن را تولید می‌کند. این پروتئین به دلیل انتخاب‌گری بالا و ایمنی آن برای محیط زیست، به سرعت به عنوان جایگزین مطمئن سموم شیمیایی مصنوعی برای کنترل آفات در کشاورزی و جنگلداری و مصارف خانگی مطرح شد (Roh et al. 2007). از باکتری بی.تی تا کنون ۶۰ سروتیپ و صدها زیر گونه شناخته شده است. دو مورد از پراستفاده‌ترین انواع بی.تی در آفت‌کش‌ها را می‌توان زیر گونه کوراستاکی (Btk) که طیف وسیعی از آفات پروانه‌ای را از بین می‌برد و زیر گونه ایزرائلنسیس (Bti) که پشه و مگس سیاه را از بین می برد (Nester, 2002, p. 6). پروتئین حاصل از این باکتری پس از وارد شدن به گوارش حشرات هدف که دارای سطوح اسیدی پایین است حل شده و سپس بوسیله آنزیم‌های گوارش فعال می‌شود. پروتئین بی.تی پس از فعال‌شدن به نقاط معین در سلول‌های گوارش حشرات متصل می‌شود. این امر موجب شکل‌گیری منافذی در سلول‌های گوارشی حشره شده و به مرگ سلول و حشره منجر می‌شود. سلول‌های گوارش انسان و دیگر پستانداران ساختار کاملا متفاوتی از حشرات داشته و فاقد نقاط پذیرنده پروتئین بی.تی بوده و به همین دلیل قابلیت اتصال به آنها را ندارد. همچنین گوارش انسان بسیاری اسیدی بوده و پروتئین بی.تی نمی‌تواند در آن حل و فعال شود.

بی.تی از دهه ۱۹۲۰ به عنوان یک آفت‌کش طبیعی مورد استفاده بوده است و هم اکنون به عنوان یکی از آفت‌کش‌های رایج در کشاورزی ارگانیک به کار می‌رود. آگاهی از عملکرد پروتئین بی.تی در مقابله با آفت در درک ایمنی آن برای سلامت انسان و محیط زیست دارای اهمیت است. در دهه ۱۹۷۰ فرمول معینی از آفت‌کش بی.تی در امریکا به ثبت رسید. سازمان محیط زیست امریکا پس از مطالعات ایمنی زیستی اعلام کرد پروتئین بی.تی برای انسان و دیگر حیوانات غیرهدف سمی نبوده و به همین دلیل هیچ محدودیتی در میزان استفاده از آن در محصولات زراعی تعیین نشد. همچنین اعلام کرد به دلیل بی‌خطر بون این ماده برای انسان، محصولاتی که با این آفت‌کش اسپری شده‌اند بلافاصله قابل برداشت و مصرف هستند. در دهه ۱۹۸۰ دانشمندان موفق شدند با انتقال ژن دلتا اندوتوکسین از بی.تی به محصولات زراعی آنها را به طور هدفمند نسبت به آفات مقاوم کنند (Betz et al. 2000). تا کنون مطالعات سم‌شناسی زیادی درباره آفت‌کش بی.تی و همچنین گیاهان تراریخته بی.تی صورت گرفته است و این محصولات در تمام کشورهای پیشرفته مجوز مصرف دارند. در آزمایشات حیوانی حتی در دوزهای بسیار بالا هیچ آثار سوئی از مصرف پروتئین بی.تی مشاهده نشده است (see: Hammond & Koch, 2012; Hammond et al. 2013; Koch et al. 2015; American Academy of Microbiology, 2002).

[۱]. در گزارش بررسی رهاسازی برنج تراریخته طارم مولایی مقاوم به آفات (انجمن‌های علمی ژنتیک، بیوتکنولوژی و ایمنی زیستی، مردادماه ۱۳۸۴) آمده است: آزمایش این رقم طی ۱۲ نسل انجام شده و پایداری کامل و عدم اختلاف با رقم والد اثبات شده است. (صفحه ۹) پروتئین Cry1Ab حدود ۱/۰ درصد پروتئین‌های محلول برگ را تشکیل می‌دهد ولی در بذر بیان نمی‌شود [وجود ندارد]. (صفحه ۸) وزیر علوم، تحقیقات و فناوری به عنوان رئیس وقت کمیته ملی ایمنی زیستی (بنابر حکم ریاست جمهوری) طی نامه شماره ۸۷۳۰/ مورخ ۱۲/۰۸/۱۳۸۰ از وزیر کشاورزی می‌خواهد نسبت به تشکیل کمیته وزارتی ایمنی زیستی اقدام شود. وزیر کشاورزی بر اساس بخشنامه شماره ۵۵۳۶/ مورخ ۲۱/۱۱/۱۳۸۱ مؤسسه تحقیقات بیوتکنولوژی کشاورزی را به تشکیل این کمیته و صدور مجوزهای مربوطه مأمور می‌کند. این کمیته پس از بررسی ارزیابی ایمنی زیستی برنج تراریخته در ۲۳/۱۲/۱۳۸۲ مجوز رهاسازی را به شماره ۱-۸۲ صادر می‌کند. با وجود این به دلیل اشکالاتی که سازمان محیط زیست به شیوه بررسی ارزیابی ایمنی زیستی برنج تراریخته وارد کرد، این کمیته مجددا ارزیابی‌های ایمنی زیستی را بررسی کرد و در جلسه مورخ ۰۳/۰۲/۱۳۸۴ مجوز رهاسازی مذکور را مجددا به تصویب می‌رساند.