چرایی خلاف‌گویی یک استاد دانشگاه علیه تولید داخلی تراریخته
انتشار شبهه علیه مهندسی ژنتیک از سوی چند رسانه خاص و تحت تأثیر قرار دادن برخی شخصیت‌ها از روش های ممانعت از تحقق تولید ملی بوده است. از جمله، دکتر علیرضا عباسی تحت تأثیر این شبهات در مصاحبه‌ای در پاسخ به سؤالی درباره تولید داخلی محصولات تراریخته این فناوری را ناکارآمد و غیر ضروری دانسته و گفته است: «باید ببینیم به دو سه تا هدفی که [محصولات تراریخته] برای آنها پیش بینی شده بود رسیده‌اند یا نه که بگوییم ما هم مجبوریم از آن راه پیروی کنیم؟ … وقتی هند را در نظر می‌گیرید که امروزه حدود ۱۱ میلیون هتکار پنبه در کشور هند به صورت تراریخته کشت می‌شود… وقتی ۲۰۰۳ و ۲۰۰۴ را با ۲۰۱۵ مقایسه می‌کنید تفاوت معنا داری در عملکرد محصول اتفاق نیافتاده است. بنابراین آن هدف اولیه که افزایش عملکرد بود نمی‌بینید. پس اگر بگوییم که برای اینکه برسیم به خودکفایی از این محصولات استفاده کنیم این خیلی توجیه مناسبی نیست چون نمونه آن هست.» گوینده این سخنان برای پشتیبانی به اصطلاح علمی و موجه نشان دادن جریان ضد تولید داخلی محصولات تراریخته به دو مطلب خلاف واقع و کذب متوسل شده است: اینکه هدف از تولید پنبه تراریخته در هندوستان افزایش عملکرد است و دوم اینکه کشت پنبه تراریخته در هند موفقیت‌آمیز نبوده است.
در پاسخ به مطلب اول باید گفت هیچ یک از محصولات تراریخته موجود در بازار تا کنون با هدف افزایش عملکرد مهندسی و تولید نشده‌اند و همگی با صفاتی چون مقاومت به آفت، مقاومت به علف‌کش، افزایش کیفیت روغن و افزودن عناصر تغذیه‌ای با ارزش مانند آهن و ویتامین آ عرضه شده‌اند. اگرچه افزایش عملکرد نیز در برخی از این موارد مانند ارقام مقاوم به آفت به دلیل جلوگیری از کاهش خسارت آفت حاصل شده است. بنابراین سخنان این دانشیار محترم دانشگاه قرین به صحت نیست.
درباره مطلب دوم، پیش از این نیز جریان ضد تراریخته بارها با ترجمه مطالب و مستندهایی از جریان‌های خارجی ضد این فناوری به دروغ مدعی شده بودند کشت پنبه تراریخته در هند موجب ورشکستگی صنعت پنبه در هند شده و صدها هزار کشاورز را وادار به خودکشی کرده است![1] شایسته نیست دانشگاهیان ما بدون تحقیق آنها را تکرار کنند. پاسخ این شبهه نیز به طور کامل توسط اساتید این رشته ارائه شده است[2] که در اینجا خلاصه‌ای از آن می‌آید:
پنبه هند، موفقیت یا شکست
به رغم آنچه این رسانه‌ها مدعی شده‌اند، مقایسه داده‌های مربوط به کشت پنبه در هند نشان می‌دهد کشت پنبه تراریخته از آغاز آن در سال 2002 تا 2005 موجب 31 درصد افزایش عملکرد و 88 درصد افزایش در سود دهی این محصول شده است.[3] به طور خلاصه مصرف سم در کشت پنبه در هند از حدود 4 هزار و 470 تن در سال 2002 به 222 تن در سال 2012 کاهش یافته است. اگرچه معرفی پنبه تراریخته مقاوم به آفت با هدف کاهش مصرف سم صورت می‌گیرد ولی به دلیل افزایش کارایی ناشی از این امر، عملکرد محصول نیز از 302 کیلوگرم در هکتار در سال 2002 به 489 کیلوگرم در هکتار در سال 2012 افزایش یافت.[4] مجموع این عوامل موجب شد نه تنها این کشور از وابستگی به واردات رها شود بلکه به تولید کننده و صادرکننده اول پنبه جهان تبدیل شود.[5]
نمودار1: جهش در میزان تولید پنبه در هند از آغاز کشت رقم تراریخته مقاوم به آفت در سال 2002[6]
جدول1: خلاصه پیامدهای 11 سال کشت پنبه تراریخته در هند[7]
| سال | تعداد شرکت‌های بذر | سطح زیر کشت کل پنبه (تراریخته و غیرتراریخته) – میلیون هکتار | سطح زیر کشت پنبه تراریخته (میلیون هکتار) | عملکرد (کیلوگرم/هکتار) | میزان تولید (میلیون تن) | مصرف سموم آفت‌کش (تن) |
| 2002-2003 | 1 | 7.7 | 0.05 | 302 | 2.31 | 4470 |
| 2003-2004 | 1 | 7.6 | 0.1 | 399 | 3.04 | 6599 |
| 2004-2005 | 1 | 8.9 | 0.5 | 463 | 4.13 | 6454 |
| 2005-2006 | 3 | 8.9 | 1.3 | 467 | 4.14 | 2923 |
| 2006-2007 | 15 | 9.2 | 3.8 | 521 | 4.76 | 1874 |
| 2007-2008 | 24 | 9.4 | 6.2 | 567 | 5.35 | 1201 |
| 2008-2009 | 30 | 9.4 | 7.6 | 525 | 4.93 | 652 |
| 2009-2010 | 35 | 10.3 | 8.4 | 503 | 5.18 | 500 |
| 2010-2011 | 35 | 11 | 9.4 | 475 | 5.30 | 249 |
| 2011-2012 | 40 | 12.2 | 10.6 | 493 | 6 | 222 |
| 2012-2013 | 44 | 11.6 | 10.8 | 489 | 5.67 | – |
این در حالی است که در داخل کشور، طغیان آفت در مورد برخی محصولات مانند پنبه موجب شده است در طول پنج دهه پنبه‌کاران کشور به مشاغل دیگر رو آورده و صنایع پنبه پاک‌کنی و نساجی دچار تعطیلی شوند و کشورمان از صادر کننده پنبه به واردکننده پنبه تبدیل شود. حال آنکه می‌دانیم عملکرد پنبه تراریخته ای که در حال حاضر درخواست مجوز کشت آن در وزارت جهاد کشاورزی در دست بررسی است دارای بیش از 2 برابر عملکرد میانگین کشور و بی‌نیاز از مصرف سم است.
عدم مصرف خوراکی تراریخته در جهان کذب است
دکتر عباسی باز هم برای توجیه مخالفت خود با تولید داخلی محصولات تراریخته به یک ادعای دیگر متوسل می‌شود: «محصولاتی که در دنیا وجود دارد استفاده غیرمستقیم دارد یا در مصارف دامی استفاده می‌شود یا روغن است که مصارف غیر مستقیم است. ولی ما ورود می‌کنیم به محصولی مثل برنج که استفاده مستقیم می‌شود. در دنیا هم اصلا برنج تراریخته تجاری‌سازی شده نمی‌بینید.» این ادعا از سوی جریان ضد این فناوری به صورت‌های مختلف تکرار می‌شود. برخی افراد ناآگاه حتی مدعی شده‌اند کشورهای تولید کننده محصولات تراریخته به ویژه امریکا با بالاترین سطح کشت و تولید محصولات تراریخته در جهان، مصرف انسانی این محصولات را ممنوع می‌دانند.[8]
به عکس آنچه ادعا شده محصولات تراریخته متعددی در کشورهای پیشرفته تولید و مصرف می‌شود که کاربرد مستقیم غذایی دارند. تقریبا تمام این محصولات مانند سویا، ذرت، چغندر و نیشکر که مصرف غذایی مستقیم انسان را نیز دارند در کشورهایی مانند برزیل، آرژانتین، امریکا و کانادا از نوع تراریخته است. محصولات دیگری مانند خربزه، سیب‌زمینی، کدو، بادمجان، سیب، نخود و لوبیا در کشورهای تولید کننده محصولات تراریخته کشت می‌شود که مصرف مستقیم غذایی دارند. درباره امریکا گفته شده به دلیل گستردگی کاربرد غذایی برخی از این محصولات، 60 تا 70 درصد مواد غذایی که در فروشگاه‌های امریکا به فروش می‌رسد شامل نان، پیتزا، چیپس، بستنی، سس مایونز، شیر سویا، سوپ، شیرین کننده‌ها، پودرکیک و غیره حاوی ترکیباتی از محصولات تراریخته هستند.[9] همچنین در این دو کشور الزامی برای تفکیک و اعلام اینکه محصول تولیدی در مزرعه یا کارخانه‌های فراوری مواد غذایی از نوع تراریخته یا غیر تراریخته است وجود ندارد. بر اساس آمار سازمان خوار بار و کشاورزی (FAO) در مورد مقدار تولید، واردات، صادرات و مصرف چند نوع محصول کشاورزی در امریکا طبق جدول زیر می‌توان چنین استنتاج نمود که در مورد هفت گیاه (12 محصول) تراریخته اصلی در آمریکا درصد مصرف تراریخته به تولید تراریخته حدود 62 درصد و درصد میانگین وزنی مصرف تراریخته به تولید تراریخته حدود 84 است. محصولاتی که عمدتا بدون فراوری نیز مورد استفاده غذایی قرار می‌گیرند مانند کدو حدود 49 درصد به مصرف داخلی آن کشور می‌رسد. در محصولات فراوری شده نیز میزان مصرف تراریخته به تولید تراریخته در خود امریکا نسبتا زیاد و از 52 تا 97 درصد متغیر است. برای مثال در مورد شکر چغندرقند تراریخته در امریکا حدود 94 درصد آن به مصرف داخلی می‌رسد.
میزان تولید و مصرف داخلی محصولات تراریخته در امریکا[10]
برنج تراریخته در کشورهای پیشرفته هم مجوز مصرف دارد
دکتر عباسی همچنین مدعی شده است که «در دنیا اصلا برنج تراریخته تجاری‌سازی شده نمی‌بینید…» و نتیجه می‌گیرد که کشورمان نباید به تولید برنج تراریخته اقدام کند. این در حالی است که برنج تراریخته از سال‌ها پیش تجاری‌سازی شده و در بسیاری کشورهای پیشرفته مانند آمریکا (2000)، کانادا (2006)، روسیه (2007)، مکزیک (2007)، استرالیا (2008) و نیوزلند (2008) نیز مجوز مصرف دریافت کرده است.[11] بعلاوه، به دلیل خودگشن بودن برنج کشاورز می‌تواند از محصول خود به عنوان بذر استفاده کند و نیازی به خرید مجدد بذر از شرکت‌های تولیدکننده بذر وجود ندارد. به همین دلیل است که شرکت‌های تولید بذر سرمایه‌گذاری زیادی روی تولید انبوه چنین محصولاتی نمی‌کنند و این محصولات تنها با حمایت دولتی قابل تولید است. در عمل آنچه محقق شده از تولید محصولاتی مانند برنج و گندم تراریخته که نیازی به خرید بذر آنها از شرکت‌های چندملیتی تولید بذر وجود ندارد و سودی برای امریکا ندارد، جلوگیری شده و در مقابل، محصولات تراریخته مانند سویا و ذرت که کشورهای جهان به خرید بذر آنها از شرکت‌های چندملیتی تولید بذر وابسته هستند به سرعت بازار جهان را از آن خود کرده اند. با توجه به این واقعیت، دانشمندان کشورمان در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی زیست‌فناوری کشور در حال توسعه برنج تراریخته‌ای هستند که بدون نیاز به غرقابی، با مصرف آب کمتر، بدون مصرف سم و با عملکرد بیشتر می‌تواند کشور را تا حد قابل توجهی از وابستگی به واردات یک میلیارد دلاری برنج برهاند. ارزیابی‌های جامع این محصول در وزارت بهداشت انجام شده و در مراحل صدور مجوز قرار دارد.[12]
کاربرد محصولات تراریخته در حل بحران آب
دکتر عباسی در بخش دیگری از سخنان خود استدلال کرده است که معضل اصلی کشاورزی ما کم‌آبی و شوری برخی اراضی کشاورزی است و چون محصولات تراریخته موجود در بازار از نوع مقاوم به خشکی و شوری نیستند، نیازی به این فناوری نداریم! ایشان به خوبی از وجود ذرت متحمل به خشکی که از ۲۰۱۵ درسطوح وسیع به صورت تجاری کشت می شوند اطلاع دارند. هم اکنون محصولات مختلف مقاوم به تنش‌های غیر زیستی مانند خشکی و شوری از سوی دانشمندان و مراکز تحقیقاتی زیست‌فناوری در دست تحقیق و توسعه است. از جمله در مراکز علمی و دانشگاهی جمهوری اسلامی ایران نیز برخی از این محصولات در دست تحقیق و توسعه است و برخی از این موارد در آینده نزدیک آماده اخذ مجوز هستند.[13]
نظر جامعه علمی کشور و اسناد بالادستی و قوانین درباره تراریخته
پس از آنکه فناوری هراسان وطنی (صرفا پس از سال 1394 که فرایند ارزیابی و صدور مجوز برای تولید داخلی آغاز شد نه در دو دهه گذشته که این محصولات وارد می‌شد) اظهار نگرانی کردند، جامعه علمی کشور متشکل از صدها تن از دانشمندان و متخصصان کشور و نهادهای پژوهشی و دانشگاهی و انجمن‌های علمی از جمله انجمن بیوتکنولوژی، انجمن ژنتیک، انجمن ایمنی زیستی و انجمن زراعت و اصلاح نباتات در جلسات مختلف و با ارسال نامه‌هایی (نامه 12 مرجع علمی و 545 مدیر و عضو هیئت علمی دانشگاه‌ها به کمیسیون کشاورزی مجلس؛ نامه ۳۰۶ عضو هیأت علمی به ابتکار درباره محصولات تراریخته نظر خود را اعلام کرده‌اند. به لحاظ تکالیف قانونی نیز سیاست‌های كلی و بلندمدت جمهوری اسلامی ایران (ابلاغی 3/11/1379)، سند ملی زیست فناوری (1384) و راهبردهای اجرایی آن (1386) مصوب شورایعالی انقلاب فرهنگی و قانون ملی ایمنی زیستی (ماده 2) تولید محصولات اصلاح شده ژنتیکی و تراریخته را ضمن تعیین فرایندهای نظارتی تکلیف کرده‌اند. بنابراین از یک سو، سرمنشأ رویکرد مذکور در جریان‌های استعماری خارج از کشور بوده و از سوی دیگر، مغایر با نظر جامعه علمی کشور و اسناد بالادستی و قوانین است.
مهدی معلی
منابع
[1] http://www.sorayatv.ir/content/movie/2498/
[2] http://www.ensafnews.com/43459
[3] Gandhi, VP. & N. Namboodiri (2006). ‘The adoption and economics of Bt cotton in India: preliminary Results from a Study’, W.P. No.2006-09-04, Indian Institute of Management, Ahmedabad, India, September 2006.
[4] James, Clive (2013). Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2016. ISAAA Brief No. 46. ISAAA: Ithaca, New York.
[5] http://www.fao.org/faostat/en/#data/QD/visualize
[6] http://www.fao.org/faostat/en/#data/QD/visualize
[7] James, Clive (2013). Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2016. ISAAA Brief No. 46. ISAAA: Ithaca, New York.
[8] وقف‌چی، علی (۱۳۹۶). باید قبل از ورود محصول تراریخته‌ای به کشور، آزمایشات لازم نسبت به سلامت آن انجام شود، پایگاه اطلاع رسانی رادیو گفتگو.
[9] Cornell University (2013). Genetically Engineered Foods in 2013: A Consumer Guide to What’s in Store, Crnell University College of Agriculture and life Sciences
[10] Catherine Greene, Seth J. Wechsler, Aaron Adalja, and James Hanson. 2016. Economic Issues in the Coexistence of Organic, Genetically Engineered (GE), and Non-GE Crops, EIB-149, U.S. Department of Agriculture, Economic Research Service; faostat, at <http://faostat3.fao.org/download>; Crop Production 2014 Summary .2015. USDA, National Agricultural Statistics Service, at <http://www.ers.usda.gov/topics/crops>.
[11] http://www.isaaa.org/gmapprovaldatabase/crop/default.asp?CropID=17&Crop=Rice