مهندسی ژنتیک مفهوم حفاظت از تنوع زیستی را دگرگون کرده است

بیست و پنج سال پیش، اهمیت غنای تنوع زیستی بر کیفیت زندگی بشر کشورهای جهان را به توافق برای تشکیل کنوانسیون تنوع زیستی واداشت. حفاظت از تنوع زیستی، استفاده پایدار و تقسیم عادلانه مزایای آن سه هدف اصلی این کنوانسیون هستند. دستیابی به این سه هدف در گرو تحقق اهداف توسعه پایدار است که در سایه تلاش فراوان رخ خواهد داد. ریشه کن شدن فقر، کاهش جنگل زدایی و تخریب زمین و افزایش ذخایر کربن، کاهش تغییرات اقلیمی بخشی از اثرات مطلوب حفاظت از تنوع زیستی است. با وجود اهمیت زیاد حفاظت از تنوع زیستی تخریب آن همچنان در سراسر جهان ادامه دارد. 22 مه مصادف با اول خرداد روزجهانی تنوع زیستی است. به همین مناسبت و برای تبیین جایگاه ایران در دستیابی به اهداف کنوانسیون تنوع زیستی با دکتر مهدی زهراوی، عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر به گفت و گو نشسته ایم.

*به نظر شما تنوع زیستی و حفاظت از آن تا چه حدی حائز اهمیت است که سازمان ملل یک روز را به نام روز جهانی تنوع زیستی نامگذاری کرده است.

تنوع زیستی عامل کلیدی بقاء هر اکوسیستم و دارای اهمیت اکولوژیکی، اقتصادی و فرهنگی است. تنوع زیستی و حفاظت از آن پایداری و بهره‌وری اکوسیستم را تضمین می‌کند.

*حفاظت از تنوع زیستی چه تاثیری در کشاورزی و محیط زیست دارد؟

منابع زیستی، اساس کشاورزی مدرن را تشکیل می‌دهند و برای تامین امنیت غذایی لازم هستند. خطر نابودی ذخایر زیستی و منابع ژنتیکی از اواسط قرن بیستم مورد توجه دانشمندان قرار گرفت و متعاقب آن اقدامات جهانی در جهت حفاظت از این ذخایر گرانبها صورت پذیرفته است.

*پتانسیل‌های زیست ‌فناوری و مهندسی ژنتیک برای حفاظت از تنوع زیستی چیست؟

مهندسی ژنتیک با هدف قرار دادن آفات مضر و مهار اختصاصی آنها، مانع از نابودی ارگانیسم‌های مفید می شود. این فناوری موجب شده که روش‌های کشاورزی حفاظتی در کشورهای مختلف جهان مورد استقبال قرار گیرد و از این طریق در جلوگیری از فرسایش خاک نقش بسزایی داشته باشد و بدین ترتیب سبب حفظ تنوع زیستی موجود در خاک شده است.

ظرفیت عظیمی در خزانه‌های ژنتیکی به عنوان منبع بسیاری از خصوصیات ارزشمند، موجود است که به دلیل محدودیت‌های روش‌های سنتی، بلا استفاده مانده است. ورود مهندسی ژنتیک سبب دگرگونی بسیاری از مفاهیم در حوزه‌های مختلف، از جمله تنوع زیستی شده است. این فناوری نوین با قابلیت گذر از مرزهای محدودکننده، آزادسازی ظرفیت نهفته در منابع ژنتیکی و توسعه ژرم‌پلاسم را نوید می‌دهد است.

با توجه به دستاوردهای ارزشمند مهندسی ژنتیک در حوزه تولید و امنیت غذایی و با توجه به تحول عظیم مورد انتظار ناشی از قابلیت‌های شگرف این فناوری، می‌توان گفت بشر وارد عصر جدیدی از نظر تأمین مایحتاج ضروری خود شده است.

*کشور ایران در زمینه حفظ تنوع زیستی تاکنون چه اقداماتی انجام داده است؟

ایران اقدامات سازنده‌ای در عرصه بین‌المللی، منطقه‌ای و ملی داشته است. ایران در کنوانسیون‌ها و معاهدات بین‌المللی عضو است و در برخی از آنها فعالانه در سطوح مدیریتی مشارکت داشته است. در عرصه ملی اقدامات و فعالیت‌های گسترده‌ و ارزنده‌ای در حوزه حفظ تنوع زیستی صورت گرفته است. سازمان‌ها و مراکز متعددی در جنبه‌های مختلف این حوزه به فعالیت‌های اجرایی و تحقیقاتی مشغول هستند.

اثربخشی این اقدامات در سطح آگاهی بخشی عمومی مثبت بوده است تا آنجا که هم اکنون حفظ تنوع زیستی به عنوان یک دغدغه عمومی در سطح جامعه مطرح است. با این حال این اقدامات چه در سطح بین‌المللی و چه در سطح ملی کافی بنظر نمی‌رسد و پدیده‌های تخریب و اضمحلال ماواهای طبیعی، انقراض گونه‌ها و فرسایش ژنتیکی به شدت جریان دارد. هم اکنون در بحران‌هایی مانند گرم شدن زمین و تغییر اقلیم به سر می‌بریم که بر وخامت این اوضاع می افزاید. این درحالی است که جمعیت بشر کماکان به رشد خود ادامه خواهد داد و با در نظر گرفتن همه این جهات از هم اکنون بحران اسفناک تأمین غذا، پوشاک و افزایش تقاضا برای بشر قابل پیش بینی است. در چنین شرایطی تکیه بر روش‌های سنتی حفاظت از تنوع زیستی و تولید غذا، جوابگو نخواهد بود و نیاز به استفاده از فناوری‌های جدید است. در این میان فناوری مهندسی ژنتیک از ظرفیت بالایی برخودار است.

*چه پیشنهادی برای ارتقای حفاظت از تنوع زیستی در کشورمان دارید بهره‎برداری از فناوری‎های نو چگونه می‏تواند یاری‏ رسان باشد؟

خوشبختانه کشور از لحاظ دانش و تخصص فنی در این زمینه غنی است. اما چند عامل سبب ایجاد محدودیت یا ممانعت برای ورود این دانش به عرصه عمل و اجرا شده است. یکی از این عوامل محدودیت منابع مالی تخصیص داده شده به این حوزه است که متاسفانه هیچگونه تناسبی با گستردگی و ابعاد فاجعه‌ی از بین رفتن تنوع زیستی ندارد. از سوی دیگر نیاز به ایجاد تسهیلات و رفع موانع قانونی در استفاده از این فناوری است. اطلاع رسانی و آگاهی بخشی عمومی از سلامت محصولات حاصل از این فناوری نیز از اهمیت زیادی برخودار است و باید مورد اهتمام قرار گیرد.

تهیه و تنظیم: شقایق فکوری