استلزامات بند ۸ سیاست‌های کلی محیط زیست در حوزه محصولات تراریخته
جریان ضد تراریخته و مهندسی ژنتیک در کشور اخیرا تلاش می‌کند با القای تفسیر غلط و غیرمنطقی از سیاست‌های کلی محیط زیست از اعتبار و جایگاه مقام معظم رهبری نیز برای رسیدن به اهداف خود هزینه کند. سیاست‌های کلی محیط زیست توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام تدوین و در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۹۴ از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شده است. در بند 8 این سند، نسبت به «۸. گسترش اقتصاد سبز با تأکید بر: ۱ـ۸ ـ صنعتِ کم کربن، استفاده از انرژی‌های پاک، محصولات کشاورزی سالم و ارگانیک و مدیریّت پسماندها و پساب‌ها با بهره‌گیری از ظرفیّت‌ها و توانمندی‌های اقتصادی، اجتماعی، طبیعی و زیست محیطی» تأکید شده است. (+)
چند رسانه و افراد خاص که بر اساس منافع پشت پرده جریان سازی علیه این فناوری و تولید داخلی محصولات آن را در دو سال اخیر کلید زده‌اند، مدعی شده‌اند که مقصود از بند 8 سیاست‌های کلی محیط زیست نفی این فناوری بوده است؛ زیرا در کشت ارگانیک از بذر اصلاح ژنتیک شده استفاده نمی‌شود و از این طریق به صراحت تلاش می‌کند تحلیل خود را به مقام معظم رهبری نسبت دهد (ارجمند عین‌الدین، 1397؛ کشوری، 1396؛ عمرانی، 1396؛ تسنیم، 1396). درستی تفسیر مذکور از سیاست‌های کلی محیط‌زیست مبتنی بر پذیرش نگاه سیاه و سفید و مطلق انگار به روش‌های مختلف کشاورزی است؛ به طوری که پذیرش یک روش مستلزم نفی دیگری باشد. در حالی که چنین رویکردی از نظر علمی و عملی مردود بوده و تجربه برخی کشورهای موفق جهان در تولید محصولات ارگانیک نیز بر خلاف آن است.
تولید محصولات تراریخته به عنوان تکلیف قانونی
روش‌های مختلفی چون کشاورزی ارگانیک و مهندسی‌ژنتیک در سطح گسترده و تنوع بالای کشاورزی کشور مکمل یکدیگر بوده و هر یک پاسخگوی بخشی از چالش‌ها هستند. با توجه به همین واقعیت است که علاوه بر روش ارگانیک، بهره‌مندی کشور از مهندسی‌ژنتیک در عرصه کشاورزی و تولید محصولات تراریخته نیز در سیاست‌های کلی نظام و اسناد بالادستی و قوانین رسمی کشور بعنوان تکلیف بیان شده است. در بند 4 بخش منابع طبیعی سیاست‌های کلی و بلند مدت جمهوری اسلامی ایران ابلاغی ۱۳۷۹ بر «گسترش تحقیقات کاربردی و فناوری‌های زیست محیطی و ژنتیکی و اصلاح گونه‌های گیاهی و حیوانی متناسب با شرایط محیطی ایران» تأکید شده است. (+) پس از آن در بند ۶ اهداف میان‌مدت سند ملی زیست‌فناوری (مصوب ۱۳۸۴) نیز بهره‌مندی از مهندسی‌ژنتیک و تولید دست‌کم سه محصول تراریخته در میان‌مدت تکلیف شد. در بخش «نتایج برنامه‌های راهبردی» این سند نیز «کاشت گیاهان تراریخته در کشور به‌میزان نیم درصد از سطح زیرکشت این قبیل گیاهان تا پایان برنامه بلندمدت» (برابر با یک میلیون هکتار) به عنوان اهداف سند تکلیف شده است. ماده ۲ قانون ملی ایمنی زیستی مصوب سال ۱۳۸۸ مجلس شورای اسلامی نیز به همین‌صورت تولید ملی محصولات تراریخته را تکلیف کرده است. بنابراین نگاه آقای ارجمند با سیاست‌های کلی نظام و اسناد بالادستی و قوانین مصوب کشور از حمله قانون ایمنی زیستی که انطباق آن با شرع و قانون اساسی به تایید شورای نگهبان رسیده است در تقابل آشکار است.
روش‌های مختلف کشاورزی مکمل هم هستند
رویه و واقعیت‌های حوزه کشاورزی نیز عکس ادعای جریان مخالف تراریخته را نشان می‌دهد. بیشترین سطح زیر کشت محصولات ارگانیک به استرالیا با 27.1 میلیون هکتار، بیشترین تعداد کشاورزان ارگانیک کار به هند با 835 هزار کشاورز و بزرگ‌ترین بازار ارگانیک جهان به آمریکا با 38.9 میلیارد دلار تعلق دارد (Willer & Lernoud, 2018). همان‌طور که در نمودار زیر مشخص است، کشورهای دارنده بزرگ‌ترین بازار مصرف و تولید محصولات ارگانیک در جهان همچون آرژانتین، امریکا، استرالیا، اسپانیا و چین از کشورهای بزرگ تولیدکننده محصولات تراریخته نیز هستند (نمودار 1).
نمودار 1: بیشترین سطح زیر کشت محصولات ارگانیک در بین کشورهای جهان به کشورهای تراریخته اختصاص دارد
باید این نکته را نیز مد نظر قرار داد که از روش ارگانیک تنها در برخی شرایط و محصولات استفاده می‌شود زیرا در روش ارگانیک از جمله بدلیل افزایش آفت وکوچک بودن زمین‌های کشاورزی گاه عملکرد محصول معمولا کاهش می‌یابد (Kniss et al., 2016a; Kniss et al., 2016b). به همین دلیل است که با وجود گذشت بیش از یکصد سال از آغاز نهضت ارگانیک در جهان سطح زیر کشت آن هنوز حدود 1.2 درصد است (Willer & Lernoud, 2018) و این در حالی است که سطح زیر کشت جهانی محصولات تراریخته طی بیست سال به قریب به ۱۹۰ میلیون هکتار رسیده است. فقر خاک در برخی مناطق ایران از عناصر غذایی و کم آبی از محدودیت‌هایی است که باعث می‌شود روش‌های کشت سنتی از جمله ارگانیک در تمام محصولات قابل اعمال نباشند. برای نمونه تولید برنج بی‌نیاز از غرقابی و با نیاز آبی کم توسط دانشمندان مهندسی‌ژنتیک کشورمان در دست پژوهش است. تولید چنین محصولی با استفاده از روش‌های دیگر ممکن نیست. از سوی دیگر طغیان آفت درمورد برخی محصولات مانند پنبه موجب شده است در طول پنج دهه پنبه‌کاران کشور به مشاغل دیگر رو آورده و صنایع پنبه پاک‌کنی و نساجی دچار تعطیلی شوند و کشورمان از صادر کننده پنبه به واردکننده پنبه تبدیل شود. حال آنکه می‌دانیم پنبه تراریخته‌ای که هم اکنون در حال اخذ مجوز از مراجع ذیصلاح است، با عملکرد بیش از 2 برابر در تولید پنبه به دلیل استفاده از رقم برتر و همچنین به دلیل مقاومت قطعی به آفت و بی‌نیازی از مصرف سم می‌تواند این بحران را حل کند. تجربه موفق کشت پنبه تراریخته در هند نیز نشان می‌دهد کشت پنبه تراریخته از سال ۲۰۰۲ موجب ۳۹ درصد کاهش مصرف سموم و ۸۸ درصد افزایش سود دهی این محصول شده‌است (Gandhi & Namboodiri, 2006).
محور بند ۸ سیاست‌های کلی محیط زیست
موضوع بند ۸ سیاست‌های کلی محیط زیست «گسترش اقتصاد سبز» است و محصولات ارگانیک نیز در کنار صنعتِ کم کربن، انرژی‌های پاک و مدیریّت پسماندها و پساب‌ها به عنوان برخی نمونه‌های آن ذکر شده است. این بیان دو نکته را روشن می‌سازد:
اول اینکه چنین بیانی نه تنها سایر روش‌ها را نفی نمی‌کند بلکه دیگر روش‌ها نیز در صورتی که به اقتصادی سبز و کم کربن کمک کنند موضوع این بند قرار می‌گیرند. به طور حتم تولید داخلی محصولات تراریخته بومی از مصادیق این بند به شمار می‌آید. بر اساس آخرین آمارها، کشت محصولات تراریخته موجب کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به مقدار 27.1 میلیارد کیلوگرم در سال شده است که معادل خروج 16.7 میلیون خودرو از جاده‌ها است. این امر به دلیل کاهش سم‌پاشی و کاهش عملیات خاک‌ورزی در محصولات مقاوم به علف‌کش، کاهش استفاده از ماشین‌آلات برای سم‌پاشی و خاک‌ورزی و در نتیجه کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی، محقق شده است (James, 2017).
دوم اینکه اگر در موارد خاصی پیامد استفاده هر یک از روش‌های مذکور در این بند بر خلاف هدف «گسترش اقتصاد سبز» باشد این بند آن را نفی می‌کند. از قضا روش ارگانیک با وجود مزایای فراوان همیشه در راستای اقتصاد سبز عمل نمی‌کند به همین دلیل کارشناسان در استفاده از روش ارگانیک به بررسی موردی معتقدند (Tuomisto et al., 2012; Tyynysniemi, 2013). اگرچه روش ارگانیک سود تولیدکننده را به طور متوسط ۲۲ تا ۳۵ درصد افزایش می‌دهد (Crowder & Reganold, 2015) اما محصولات ارگانیک به دلیل عملکرد پایین‌تر و فرایندهای سخت‌گیرانه گران‌تر به دست مصرف‌کننده می‌رسند به همین دلیل کالایی لوکس و گران محسوب می‌شوند که برای همه اقشار قابل استفاده نیستند. تحقیقات دانشگاه کرانفیلد انگلستان درباره سه معضل گرمایش زمین، اسیدی شدن و یوتریفیکیشن نشان داده است تولید محصولات ارگانیک گاه به افزایش عوامل این معضلات می‌انجامد.
یکی از این عوامل افزایش نیاز به زمین زراعی و به تبع آن افزایش مصرف انرژی است؛ به ویژه با توجه به اینکه برای تولید محصولات ارگانیک معمولا به ۶۵ تا ۲۰۰ درصد زمین کشاورزی بیشتری نیاز است (Williams et al., 2006). بنابراین اگرچه بر اساس مطالعات مختلف تولیدات ارگانیک مصرف انرژی کمتری در واحد سطح دارند اما این امر در مواردی که زمین بیشتری برای تولید ارگانیک صرف می‌شود خنثی می‌شود و در نهایت مصرف انرژی افزایش می‌یابد (Tuomisto et al. 2012). برای مثال در مورد محصولاتی مانند گندم که برای تولید نوع ارگانیک آن معمولا به دو برابر زمین زراعی بیشتری نیاز است. در این شرایط اگرچه برای کشت گندم به روش ارگانیک ۲۷ درصد انرژی کمتری در واحد سطح مصرف می‌شود اما با احتساب عملکرد گندم ارگانیک در مجموع 46 درصد انرژی بیشتری صرف خواهد شد (Williams et al., 2006). تولید گوشت مرغ و تخم مرغ ارگانیک به ترتیب ۳۰ و ۱۵ درصد مصرف انرژی را افزایش می‌دهد (Williams et al., 2006). البته همان طور که گفته شد، این تأثیر در محصولات مختلف متفاوت است و در برخی موارد تولید محصولات ارگانیک مزیت دارد؛ برای مثال در تولید غلات و شیر ارگانیک گازهای گلخانه‌ای بیشتری نسبت به روش‌های دیگر تولید می‌شود اما برای تولید زیتون ارگانیک گازهای گلخانه‌ای کمتری تولید می‌شود (Tuomisto et al. 2012). نمونه دیگر تولید دام ارگانیک است. همان طور که می‌دانیم دامپروری از عوامل اصلی انتشار گازهای گلخانه‌ای است؛ به طوری که 18 درصد از گازهای گلخانه‌ای در جهان از این طریق تولید می‌شود (FAO, 2006). از طرفی تولید گوشت گاو ارگانیک سه برابر زمین بیشتری اشغال می‌کند (Avery, 2012). بنابراین و با توجه به عملکرد تولید محصول به روش ارگانیک، اگر با نگاه مطلق انگاری و سیاه و سفید برخی مدعیان ارگانیک بخواهیم همه کشاورزی جهان را به روش ارگانیک تغییر دهیم باید تغییر کاربری اکوسیستم‌ها، جنگل‌ها و زمین‌های بکر وسیعی را بپذیریم (Goldberg, 2007; Leonard, 2007).
عامل دیگر به افزایش آبشویی آبشویی نیتروژن و دی نیتروژن اکسید، تصاعد آمونیاک، یوتریفیکیشن و اسیدی شدن در کشاورزی ارگانیک مرتبط است. مطالعه متا آنالیز دانشگاه آکسفورد که بررسی مقالات منتشر شده درباره آثار کشاورزی ارگانیک پرداخت، نشان داده است که گاه هر واحد از محصولات ارگانیک، در مورد میزان آبشویی نیتروژن و دی نیتروژن اکسید، تصاعد آمونیاک، یوتریفیکیشن و اسیدی شدن ردپای زیست‌محیطی بیشتری نسبت به روش غیر ارگانیک به جای می‌گذارد. (Tuomisto et al. 2012)
با توجه به آنچه نتایج مطالعات فوق، محققان برای نیل به کشاورزی پایدار ترکیبی از روش‌های مختلف کشاورزی را ترجیح می‌دهند و در انتخاب روش ارگانیک بررسی موردی را توصیه می‌کنند (Tuomisto et al., 2012; Tyynysniemi, 2013). همان طور که گفته شد، این امر با بیان به کار رفته در بند 1ـ8 سیاست‌های کلی محیط زیست نیز سازگار است؛ چرا که در این بند «گسترش اقتصاد سبز» به عنوان محور و معیار مورد توجه قرار گرفته است و روش‌های مختلف از جمله ارگانیک در مواردی که به این هدف کمک می‌کنند مورد نظر هستند. همچنین هر روش دیگری از جمله مهندسی ژنتیک در مواردی که به تحقق این هدف کمک کنند مصداق این بند محسوب می‌شوند.
مهدی معلی
منابع
ارجمند عین‌الدین، علی (۱۳۹۷). علت بی‌توجهی “مدافعان تراریخته” به ابلاغیه رهبری در لزوم توسعه “محصولات ارگانیک” چیست؟. خبرگزاری تسنیم، ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۷، به آدرس: <http://tn.ai/1721419>.
تسنیم (۱۳۹۶). واکاوی ابعاد شرعی محصولات تراریخته. خبرگزاری تسنیم، ۰۹ دی ۱۳۹۶، به آدرس: <http://tn.ai/1615093>.
عمرانی، آزاد (۱۳۹۶). پشت‌پرده فشار و لابی مافیای واردات “محصولات تراریخته پرخطر” چیست؟. خبرگزاری تسنیم، 09 بهمن 1396، به آدرس: <http://tn.ai/1639707>.
کشوری، علی (۱۳۹۶). تیتر امشب: استدلال مخالفان و موافقان تراریخته ها در سخنانی چالشی. باشگاه خبرنگاران جوان، ۱۲ شهریور ۱۳۹۶، به آدرس: <www.yjc.ir/fa/news/6228122>.
Avery, Alex & Avery, Dennis (2012). The Environmental Safety and Benefits of Growth Enhancing Pharmaceutical Technologies in Beef Production. Hudson Institute, Center for Global Food Issues, at <https://web.archive.org/web/20130418112704/http://www.cgfi.org/pdfs/nofollow/beef-eco-benefits-paper.pdf> accessed July 2018.
Crowder, David & Reganold, John (2015). Financial competitiveness of organic agriculture on a global scale. Proceedings of the National Academy of Sciences 112 (24), 16 June 2015, 7611–7616.
FAO (2006). Livestock a major threat to environment: Remedies urgently needed. 29 November 2006, Rome, at <http://www.fao.org/newsroom/en/news/2006/1000448/index.html> accessed July 2018.
Gandhi, VP & Namboodiri, NV (2006). The Adoption and Economics of Bt Cotton in India: Preliminary Results from a Study. Indian Institute of Management, W.P. No.2006-09-04
Goldberg, Bob (2000). The Hypocrisy of Organic Farmers. AgBioWorld. June 5, 2000, at: <http://www.agbioworld.org/biotech-info/articles/biotech-art/hypocrisy.html> accessed July 2018.
James, Clive (2017). Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2017. ISAAA Brief No. 53, New York: ISAAA.
Kniss A. et al. (2016a). Commercial Crop Yields Reveal Strengths and Weaknesses for Organic Agriculture in the United States. PLoS ONE 11(8): e0161673.
Kniss A. et al. (2016b). Correction: Commercial Crop Yields Reveal Strengths and Weaknesses for Organic Agriculture in the United States. PLOS ONE 11(11): e0165851.
Leonard, Andrew (2006). Save the rain forest. How The World Works, December 11, 2006, at <https://www.salon.com/2006/12/11/borlaug>, accessed July 2018.
Tuomisto, H.L. et al. (2012). Does organic farming reduce environmental impacts? – A meta-analysis of European research. Journal of Environmental Management 112, 15 December 2012: 309-320.
Tyynysniemi, Matti (2013). Onko luomu oikeasti parempaa? [Is organic really better?]. helsingin sanomat [newspaper], 03.02.2013, at <https://www.hs.fi/talous/art-2000002610666.html> accessed July 2018.
Willer, Helga & Lernoud, Julia (2018). The World of Organic Agriculture 2018: Statistics & Emerging Trends 2018. Research Institute of Organic Agriculture (FiBL) and IFOAM – Organics International.
Williams, A.G. et al. (2006). Determining the environmental burdens and resource use in the production of agricultural and horticultural commodities. Main Report. Defra Research Project IS0205. Bedford: Cranfield University and Defra.