پی گفتاری بر  کتاب “زیست فناوری، بیوتکنولوژی، مهندسی ژنتیک و تراریخته در کلام و فتاوای مقام معظم رهبری و سایر مراجع تقلید عظام”

به گزارش پایگاه اطاع رسانی بیوتکنولوژی ایران دکتر قره یاضی پی گفتاری بر  کتاب “زیست فناوری، بیوتکنولوژی، مهندسی ژنتیک و تراریخته در کلام و فتاوای مقام معظم رهبری و سایر مراجع تقلید عظام” ارائه کرد.

پی گفتار:

زیست فناوری یا بیوتکنولوژی از فناوری هایی است که اگرچه قدمت آن به هزاران سال قبل برمی گردد؛ اما در انتهای هزاره دوم میلادی به فناوری سرنوشت سازی متحول شده است که کمتر عرصه ای از حیات بشری را می توان یافت که از آن تأثیر نپذیرفته باشد. به طور ویژه زیست فناوری تحولات شگرف و غیرقابل انکاری را در عرصه های بهداشت و درمان و همچنین محیط زیست و امینت غذایی ایجاد کرده است. تولید داروهای نوترکیب در پزشکی تحول گسترده ای را چه در عرصه تشخیص و چه در عرصه درمان ایجاد کرده است. داروهای نوترکیب با استفاده از فناوری مهندسی ژنتیک تولید می شوند. در کشاورزی تولید غذای بیشتر، باکیفیت و سلامت برتر با استفاده از فناوری زیستی محقق شده است. چنانچه در تولیدات کشاورزی از فناوری مهندسی ژنتیک استفاده شود به جای معادل نوترکیب آن در پزشکی، از عبارت«تراریخته»استفاده می شود. محصولات تراریخته در حال حاضر در 26 کشور جهان تولید و در قریب به 200 کشور جهان از جمله ایران به مصرف خوراک انسان و دام می رسند. این نوع محصولات از سال 1996 میلادی به صورت گسترده در سبد غذایی مردم قرار گرفته اند(1). مزیت این نوع محصولات علاوه بر بهره وری به ازای مصرف آب و زمین، کاهش مصرف سموم حشر ه کش خطرناک و جایگزینی علف کش های کم زیانتر و محیط زیست دوستانه تر به جای علف کش های خطرناک متداول بوده است. صفات برتر نسل های جدیدتر محصولات تراریخته تحمل بیشتر به خشکی و کم آبیاری، مغذی تر بودن محصول نهایی و سلامت و کیفیت برتر این نوع محصولات در مقایسه با انواع غیر تراریخته آن هستند(2).

به طور ویژه اهمیت تولید ذرت و برنج متحمل به خشکی برای کشورهایی مانند ایران که جزو بزرگترین واردکنندگان این محصولات محسوب می شوند و از سوی دیگر فاقد آب شیرین کافی برای تولید بیشتر این نوع محصولات پر آب بر هستند بی نیاز از توضیح است. با توجه به برتری های بلامنازع محصولات تراریخته، فواید ملی آن و همچنین فواید آن در سطح کشاورز (خانوار روستایی) ورود محصولات تراریخته به هریک از کشورها موجب شده است تا نوع غیرتراریخته آن به کمتر از 10 درصد سطح زیر کشت آن کشور محدود شود؛ برای مثال در آمریکا که بزرگترین تولیدکننده و مصرف کننده محصولات تراریخته است، 96 درصد پنبه، 95 درصد چغندر قند، 94 درصد سویا، 93 درصد ذرت، 92درصد کلزا و 50 درصد پاپایا و سهم مهمی از یونجه و کدوی تولیدی این کشور تراریخته است و در نتیجه تقریبا تمام غذای مورد مصرف در این کشور و کشورهایی مانند کانادا، آرژانتین و برزیل دارای اجزاء و ترکیبات تراریخته است(3).در سطح جهان نیز بیش از 80 درصد سطح زیر کشت پنبه، 77 درصد سطح زیر کشت سویا و بیش از 32 درصد سطح زیر کشت ذرت و کلزا از نوع تراریخته است(4)؛ اما در بازار تبادل جهانی، این نوع محصولات تقریباً صد در صد تراریخته هستند و برای مثال یافتن سویا یا پنبه غیرتراریخته در بازار تجارت جهانی تقریباً ناممکن شده است. سازمان بهداشت جهانی طی بیانیه ای اعلام کرده است که «واریته های اصلاح شده از طریق اصلاح نباتات سنتی مورد ارزیابی های جدی احتمال خطر قرار نمی گیرند؛ اما محصولات تراریخته ای که امروز در بازار بین المللی قرار دارند، مراحل ارزیابی احتمال خطر را سپری کرده و احتمال ندارد که دارای ریسکی برای سلامت انسان باشد.»(5).

متاآنالیزها و مطالعات گستردۀ ربع قرن گذشته، از جمله مرور صدها آزمایش حیوانی انجام شده با استفاده از محصولات تراریخته، نشان می دهند که این محصولات دارای ایمنی و سلامتی کافی و حتی بیشتر در مقایسه با انواع سنتی خود هستند(6).

در ایران هم توجه به توسعه علمی، توجه ویژه به بیوتکنولوژی و سایر فناوری های نو در اسناد بالادست، قوانین و بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی جایگاه ویژ ه ای دارد. ایران اولین کشور جهان است که توانسته است برنج تراریخته مقاوم به آفات پروانه ای(مانند کرم ساقه خوار برنج و کرم سبزبرگ خوار برنج)را به سطح مزرعه برساند(7). آنالیز احتمال خطر برنج تراریخته از جمله آزمایشات تغذیه جوجه های یک روزه (8) و همچنین آزمایشات تغذیه رت یکی از کامل ترین آنالیزهای احتمال خطر انجام شده در جهان است(9). رهاسازی برنج تراریخته در سال 1383 بار دیگر توجه جهانیان را به مهد علم و فناوری در مرکز پیدایش تمدن جلب کرد(10). به دنبال انتشار خبر برداشت اولین برنج تراریخته جهان در سال 1383 مصادف با سال بین المللی برنج ( 2004 میلادی) در ایران، بیش از یکصد هزار سایت و صفحه در فضای اینترنت به این موضوع پرداختند. اگرچه رویکرد تحسین آمیز بسیاری از این اخبار غیرقابل انکار می نمود و جملگی بر پیشتازی بیوتکنولوژیست های ایرانی در تولید محصول تراریخته مهم برنج تأکید داشتند؛ اما حتی آن دسته از سایت هایی هم که قصد شیطنت داشتند ناخودآگاه به تحسین ایرانیان پرداختند. یکی از این سایت ها اعلام کرد که«ملایان ایرانی نه تنها بمب هسته ای، بلکه برنج تراریخته هم تولید می کنند»(11). به واقع اینگونه تحلیل گران بین المللی ضمن اذعان به اهمیت دو فناوری مهم و سرنوشت ساز هسته ای و تراریخته، نسبت به دستیابی ایرانیان به این فناوری های پیشرفته ابراز نگرانی توأم با تحسین داشتند.

همه فناوری ها در هنگام ظهور با مخالفت جوامع سنتی و محافظه کاران مواجه شده اند. فناوری های بلامنازعی مانند تولید واکسن و واکسیناسیون، هنوز هم که هنوز است مخالفینی دارد.  مخالفینی که حاضرند از جان عزیزترین کسان خود (مانند زن و فرزند) بگذرند؛ اما خود و وابستگانشان را واکسینه نکنند. این موضوع اختصاص به ایران ندارد و در تمام دنیا به ویژه در اروپا و برخی از جوامع سنتی آفریقایی و آسیایی نمود بارزی پیدا می کند و موضوع حوزه خاصی در علم روانشناسی به عنوان «Technophobia» یا فناوری هراسی را به خود اختصاص می دهد. اصولاً هر چه فناوری پیچیده تر باشد مقاومت در مقابل پذیرش آن فناوری نیز بیشتر خواهد بود. مقاومت در برابر پذیرش کامپیوتر، فناوری هسته ای، واکسن، انتقال خون و در نهایت انتقال ژن (تراریخته) از مصادیق بارز فناوری هراسی هستند. فناوری هراسان خود به دو دسته تقسیم می شوند. دسته اول فناوری هراسانی هستند که استفاده از فناوری را برای خود و حداکثر بستگان درجه یک خود «نفی» می کنند، دسته دوم فناوری هراسانی هستند که نه تنها استفاده از فناوری را برای خود نفی می کنند بلکه دیگران را نیز از استفاده از آن«نهی»  کرده و رسالتی برای خود قائلند تا مانع استفاده مردم از آن فناوری شوند. این دسته اخیر ممکن استبرای منع استفاده دیگران از فناوری تلاش کنند معایبی را برای آن فناوری بیابند و یا حتی بسازند. در این صورت با فناوری هراسانی مواجه هستیم که «هراس افکن»هم هستند. در جوامع مذهبی، فناوری هراسان هراس افکن تلاش می کنند. با عناوینی همچون «حرام است» ، «دخالت در کار خداوند محسوب می شود» و «اشکال شرعی دارد»، با اصل فناوری مخالفت کنند(12). این عده همۀ راه ها برای اقناع مراکز قانون گذاری، دستگاه های نظارت (مانند وزرات بهداشت، سازمان غذا و دارو، وزارت جهاد کشاورزی) و غیره را رفته اند، اما در اقناع آنان ناکام مانده اند.

فناوری هراسان تلاش می کنند تا علاوه بر مخالفت عَرَضی با فناوری، با تکیه بر باورهای ارزشمند و اصیل مذهبی مردم با اصل فناوری نیز مخالفت ذاتی داشته باشند. مخالفت عَرَضی با همه فناوری ها (اعم از فناوری هسته ای، واکسیناسیون تراریخته) همه در چند عبارت خلاصه می شود.

1 – فناوری مدنظر برای سلامت بشر مضر است، به ویژه سرطان زاست، اوتیسم می آورد و موجب افزایش مرگ و میر و در نتیجه کاهش جمعیت می شود. برخی پا را فراتر از دایره فناوری هراسی گذاشته و مدعی می شوند که هرکس از محصولات تراریخته تغذیه کند«دم در می آورد!»(13)

 2- فناوری مدنظر موجب عقیمی مردان و نازایی زنان می شود و در نتیجه پروژه ای است از سوی دشمنان تا جمعیت مسلمین را کاهش دهند(14).

3-  فناوری موردنظر برای محیط زیست خطرناک است(15).

4- فناوری مورد نظر موجب وابستگی به بیگانگان می شود؛ بنابراین صهیونیستی است(16).

توجه به آنچه که فردی به نام عبدالرحمن علوی در صفحه هایی که چهل سال قبل در صدر انقلاب (ماه های اول پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی در اوایل سال 1358) در روزنامه انقلابی جمهوری اسلامی علیه فناوری هسته ای منتشر کرده است و شباهت های آن با آنچه که امروز علیه فناوری تراریخته مطرح می شود جداً حیرت انگیز است:(17)

• ((تصمیم به احداث نیروگاه اتمی در ساحل خلیج فارس بدون انجام مطالعات کافی در زمینه خطرات ناشی از نیروگاه اتمی و اثراتی که می تواند در محیط زیست آبزیان داشته باشد انجام گرفته است.))
• ((نمی توان خطر توطئه هایی از طرف نیروهای ضد خلقی و امپریالیست های جهانخوار را که انقلاب ایران ضربات شدیدی به منافع آن ها وارد کرده است در تاسیسات اتمی و کشاندن کشور به طرف فاجعه از نظر دور نگه داشت.))
• ((وقتی مواد رادیواکتیو وارد محیط زیست شد به طرق مختلف وارد بدن انسان می شود و در داخل بدن در نقاط حساس جایگزین می گردد. بعد از جایگزینی مواد رادیواکتیو در داخل بدن، این مواد شروع به تشعشعات رادیواکتیو می نمایند. یکی از تاثیرات مواد رادیواکتیو در داخل بدن رادیولیز آب بدن است. محصول رادیولیز آب، رادیکالهای آزاد و بالاخره آب اکسیژنه بوده که یک ماده موثر و خیلی قوی در مسموم کردن بافت های داخلی است.))
• ((در اثر تشعشعات مواد رادیواکتیو در بدن تغییراتی در ساختمان اسیدهای نوکلئیک که حامل صفات ارثی هستند حاصل شده که باعث نقص عضو نوزادانمی گردد. تشعشعات اتمی موجب پیدایش امراض مختلفی نظیر آب مروارید ریزش موی سر سرطان خون و سرطان پوست و ضایعات ژنتیکی دیگر می گردد.))

چنانچه ملاحظه می شود، اولین روزنامه انقلابی ایران تنها چند ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی عباراتی را برای جلوگیری از دستیابی کشور به فناوری هسته ای منتشر می کند که امروزه هم بطلان آن ها روشن است و هم شبلاهت آنها به عبارات مورد استفاده فناوری هراسان داخلی در مورد محصولات تراریخته تحیر انگیز است. نگارنده بنا ندارد در این مختصر به شرح کامل ملاحظات ابراز شده در مورد مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته بپردازد؛ اما بررسی ادعای«حرام بودن »محصولات تراریخته یا «دخالت در کار خداوند» موضوعی است که مایل است، به عنوان نتیجه گیری مؤثرتر از بیانات و فتاوای رهبر معظم انقلاب اسلامی و سایر مراجع تقلید عظام به آن بپردازد.

برخی از نویسندگان و وعاظ اعم از روحانیون و طلاب جوان و برخی مدعیان فاقد تحصیلات فقهی و حوزوی به ویژه در فضای مجازی مدعی شد هاند که مهندسی ژنتیک دخالت در کار خداوند و عبور از خطوط قرمز مذهبی است. (18) این بحث که در غرب با عنوان «Playing God Argument» شناخته می شود، در بین برخی از مخالفین تولید ملی محصولات تراریخته از جایگاه برجست های برخوردار است؛ برای مثال ادعا شده است که «وقتی گفته می شود اصلاح ژنتیک، یعنی بشری که بهره ناچیزی از علم دارد، نقایص کار خدایی را اصلاح کرده. ما معتقدیم این کار پرادعا عملاً یک اشتباه خطرناک علمی است… این کار مانند داستان آن شخصی است که داشت قرآن تلاوت می کرد، به این کلمه برخورد کرد: شَغلتنا، یعنی مشغول کردیم، در آیه 11 سوره فتح « سَیَقُولُ لَکَ الُْخَلَّفُونَ هُْلوَنا فَاسْتَغْفِرْ لنَا » با خود فکر کرد که قرآن که غلط ندارد پس شَغََلتْنَا أَمَْواُلنَا وَأ مِنَ اْلَعْرَابِ چرا نوشته شُغلتنا !(ش + غلط + نا) برداشت با خودکار بر روی کلمه شغلتنا خط کشید و نوشت «شدرستنا » (ش + درست + نا).

به طور خلاصه قائلین به حرمت فناوری به دلیل حرمت دخالت در کار خداوند معتقدند: جهان به بهترین شکل خود آفریده شده است و خداوند تبارک و تعالی اگر لازم می دید می توانست جهان را به گونه ای دیگر بیافریند. پس در آفرینش جهان به شکل حاضر از جمله آفرینش محصولات کم بازده، حساس به آفات و غیره حتماً حکمتی بوده است وگرنه خداوند می توانست برای مثال برنج مقاوم به کرم ساقه خوار را خودش تولید کند. پس اگر خداوند برنج مقاوم به ساق هخوار را تولید نکرده، هرگونه اقدام بشر برای تولید اینگونه برنج ها دخالت در کار خداوند محسوب شده، شیطانی و حرام است.

آن ها به طور خاص به آیه 119 سورۀ نساء استناده می کنند:
«وَلَُضِلَّنَُّمْ وَلَُمَنِّیَنَُّمْ وَلَمُرَنَُّمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذَانَ الَْنْعَامِ وَلَمُرَنَُّمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَِّ وَمَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وِلیًّا مِنْ دُونِ الَِّل فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاًنا مُِبینًا ». در این آیه از قول شیطان آمده است: «و سخت گمراهشان کنم و به آرزو درافکنم و دستور دهم تا گوش حیوانات ببرند و امر کنم تا خلقت خدا را تغییر دهند و هرکس به جای خدا شیطان را دوست گیرد، سخت زیان کرده زیان آشکار.))

برخی از مخالفین تولید ملی محصولات تراریخته، براساس این آیه هر نوع تغییر در خلقت خدا را حرام و کاری شیطانی می دانند. این نوع تفسیر از آیه مذکور اگرچه در بین مفسرین بزرگی همچون علامه طباطبایی و مفسرین موخر جایی ندارد و در واقع جملگی تغییر خلقت را «تغییر دین خدا یا احکام و اغراض » یا حلال خدا را حرام کردن و حرام خدا را حلال کردن می دانند؛ اما در بین فناوری هراسان هراس افکن شیفتگان جدی دارد تا جایی که مرجعیت عالیقدر شیعه را به واکنش واداشته است و برای مثال حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی پاسخ داده اند که: «برخی در تعبیر خود نسبت به دستکاری در ژن زیاده روی می کنند و می گویند این کار شبیه سازی و آفرینش از سوی انسان است، حال اینکه این کار مانند قلمه زدن در کشاورزی است و افزون براین که نشانه قدرت خداوند است، هیچ اشکالی نیز ندارد.))

تقید دینی پژوهشگران و تعهد آنان برای روشنگری درباره برخی شبهات و ادعاهایی که از منظر فقهی علیه مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته، به عنوان فناوری های نو مطرح شده است، شاید دلیل اصلی گردآوری فتاوا و بیانات ارزشمند مراجع عظام باشد. برخی افراد جوان و جویای نام از جمله آقایان علی ارجمند عین الدین و علی کشوری در کسوت روحانیت برخلاف نظرات علمای عظام، با نفی علوم تجربی مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته را دخالت در خلقت و حرام شمرده اند؛ حال آنکه فتاوا و بیانات مراجع عظام گویای حکم فقهی دیگری است.

جامعه علمی کشور که جملگی از متخصصین معتقد و متعهد به هنجارهای مذهبی و به ویژه اسلام عزیز هستند، در عین مطالعه و فهم بطلان استدلال های فقهی مخالفین تولید ملی محصولات تراریخته، برای ورود به مباحث عمیق فقهی و کلامی و تفسیری از خود سلب صلاحیت نموده و برای کسب تکلیف مذهبی منحصراً از بُعد فقهی و احراز اطمینان از «عدم تعارض ذاتی » بهره گیری از فناوری های اصلاح نباتات، تغییر ژن، مهندسی ژنتیک، انتقال ژن و استفاده از محصولات تراریخته با آموزه های دینی بر گنجینه گرانقدر جهان اسلام، یعنی مفسران قرآن و آیات الهی بر روی زمین، مراجع عالیقدر شیعه مراجعه کرده و طلب فتوی یا استفتا کرده اند. اگرچه قاطبه مفتیان اهل تسنن نیز بر جواز مهندسی ژنتیک و استفاده از محصولات تراریخته حکم داده اند؛ اما این مجموعه گرانقدر منحصراً به آرا و فتاوای رهبر معظم انقلاب اسلامی و مراجع عالیقدر جهان تشیع اختصاص دارد.

برای پرهیز از هرگونه اشتباه و انتخاب گزینشی بیانات رهبر معظم انقلاب، ابتدا طی مکاتبه ای به تاریخ بهمن ماه 1395 از دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای مدظله العالی (مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی) درخواست شد تا کلیه بیانات، مصاحبه ها و فتاوای معظم له در حوزۀ مهندسی ژنتیک، بیوتکنولوژی و محصولات تراریخته را برای بهره برداری جامعه علمی کشور ارسال کنند. این دفتر در اردیبهشت ماه 1396 مجموعه گرانقدری از بیانات معظم له را در موارد یاد شده تهیه کرده و به همراه مستندات آن برای نگارنده ارسال کردند؛ اما طی تماس حضوری و تلفنی اعلام کردند که این دفتر فتاوا را پوشش نمی دهد و برای فتاوا باید به طریق دیگری اقدام کرد. به همین منظور علاوه بر آخرین استفتای به عمل آمده (به تاریخ 08 / 03 / 1395 ) کلیه استفتائات و فتاوای دیگر از معظم له از طریق جستجوی ساختارمند از وب سایت khamenei.ir و همچنین مقالات علمی – پژوهشی منتشر شده در این مورد گردآوری شد و در مجموع 5 استفتا و پاسخ به آن از مقام معظم رهبری به دست آمد. استفتا و پاسخ سایر مراجع تقلید عظام و چند مورد بیاناتی که مستقیماً به حوزه مهندسی ژنتیک، زیست شناسی و محصولات تراریخته مربوط می شود از منابع علمی پژوهشی منتشرشده گردآوری و به زیور طبع آراسته شد. در نهایت پیام رئیس جمهور به چهارمین همایش ملی ایمنی زیستی (15 تیر 1392 ) به دلیل ارتباط موضوعی ارائه می شود.

انجمن ایمنی زیستی ایران مفتخر است که با حمایت پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی و همراهی انجمن بیوتکنولوژی و مرجعیت ملی ایمنی زیستی، این مجموعه گرانقدر را که قطعاً برای متدینین فص لالخطاب قرار خواهد گرفت به زیور طبع آراسته و به دانش پژوهان و متخصصین متعهدی که دل در گرو تعالی علمی کشور دارند تقدیم کند. مطالعه دقیق بیانات و رهنمودها و فتاوای مقام معظم رهبری و سایر مراجع عالیقدر عظام اگرچه پاسخی به ملاحظات عرضی را ارائه نمی کند و موضوع سلامت و ایمنی محصولات تراریخته را همچنان برای بررسی علاقمندان و منتقدان محترم مفتوح نگه می دارد؛ اما قطعاً پاسخی نهایی به ملاحظه ابراز شده برخی مخالفان ذاتی مهندسی ژنتیک، محصولات تراریخته و بیوتکنولوژی مبنی بر دخالت در کار خداوند تلقی کردن  این فناوری ها محسوب می شود.

جامعه علمی کشور سلامت و ایمنی محصولات کشاورزی و غذایی را به عنوان خط قرمز تلقی کرده و خود را موظف می داند به هر ملاحظ های در این زمینه پاسخگو باشد؛ به همین منظور و ضمن پایش مستمر تحولات ایمنی زیستی در سراسر جهان و اشراف دقیق به تک تک مقالات علمی و گزارشات منتشره در این حوزه در اقصی نقاط جهان، برای احراز اطمینان از اینکه گزارشی از نظر پنهان نمانده باشد جایزه ای به مبلغ پانصد میلیون ریال برای ارائه گزارشی که 1- در منابع معتبر علمی داوری شده و نمایه شده در ISI منتشر شده باشد یا 2- توسط سازمان های های تخصصی بین المللی مانند سازمان بهداشت جهانی  (WHO) ، سازمان خوار و بار جهانی ( FAO)، اداره ایمنی غذایی اتحادیه اروپایی (EFSA) یا سازمان غذا و داروی کشورمان به تأیید رسیده باشد و 3- نشان دهد که حتی یک فرد در نتیجه مصرف کوتاه مدت یا بلندمدت از محصولات تراریخته دچار هر نوع عارضه ای خفیف یا شدید شده باشد اختصاص می دهد. جامعه علمی متعهد و با ایمان کشورمان همانطور که در مورد سلامت محصولات غذایی از هیچ کوششی فروگذار نمی کند، در مورد موضوعات فقهی و طهارت و حلیت غذا نیز حساسیت ویژه ای دارد؛ به همین منظور از کلیه مخاطبین، اساتید، دانشجویان و حوزویان عزیز درخواست می شود در صورت دسترسی به سایر فتاوا و نظرات فقهی اساتید بزرگوار آن ها را برای درج در ویرایش بعدی این مجموعه ارزشمند در اختیار انجمن ایمنی زیستی ایران قرار دهند. والسلام.

دکتر بهزاد قر ه یاضی

مرجع ملی ایمنی زیستی ایران

و رئیس انجمن ایمنی زیستی

علاقه مندان می توانند معرفی و اصل کتاب را از اینجا دریافت کنند.

  دانلود مستقیم کتاب از  اینجا امکان پذیر است.