دکتر زند مرجع ملی کنوانسیون تنوع زیستی:
همدلی و وفاق ملی در حفاظت و بهره برداری پایدار از تنوع زیستی
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بیوتکنولوژی ایران به نقل از خبرگزاری مهر، دکتر اسکندر زند چهره شناخته شده‌ای برای دانشمندان و پژوهشگران به ویژه در حوزه کشاورزی است. وی علاوه بر اینکه سالها به عنوان رئیس بزرگترین سازمان تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی کشور معاونت وزیر را نیز عهده دار بود پس از اتمام دوره معاونت خود، با سمت مشاور وزیر عهده دار مسئولیت‌های سنگینی شد. از جمله این مسئویت‌ها مرجعیت ملی کنوانسیون تنوع زیستی است که از سال 1397 با انتقال مرجعیت از وزارت امورخارجه به وزارت جهاد کشاورزی بر عهده وی گذاشته شده است. دکتر زند با سابقه ریاست انجمن علوم علف های هرز ایران و رتبه استاد تمامی یکی از برجسته ترین نخبگان و دانشمندان حوزه کشاورز است. او همچون همیشه با رویی گشاده و فراخ با مهر و عطوفتی کم نظیر دعوت پایگاه اطلاع رسانی بیوتکنولوژی ایران را پذیرفت و با سعه صدر و حوصله به تمام سوالات ما پاسخ گفت. متن کامل مصاحبه با ایشان را می‌خوانیم.
سوال: جناب دکتر کنوانسیون تنوع زیستی چیست و خواستگاه آن کدام است؟
پاسخ: به تمام اشکال حیات که طی میلیون ها سال تکامل یافته‌اند، تنوع زیستی گفته می‌شود. تنوع زیستی از ژن‌ها و کروموزوم‌ها تا حیوانات، گیاهان و اکوسیستم‌ها را در بر می‌گیرد و شبکه‌ای از حیات است که تمام برهم‌کنش‌های اکولوژیکی را مدیریت می‌کند.
از سـال 1975 تاکنـون جمعیـت دو برابـر، اقتصاد چهار برابر، تجـارت ده برابر، شهرنشـینی دو برابر شده و آلودگـی پلاسـتیکی ده برابر افزایـش و حاصلخیزی خاک 20 تا 25 درصدکاهش یافته اسـت. این موارد بیانگر آن اسـت که بشـر بیش از حد مجاز از اکوسیسـتم کره زمین اسـتفاده کرده اسـت. به گـزارش “شـبکه جهانـی رد پـا” هـم اکنون جمعیت زمیـن 75/1 بار بیشـتر از آنچه اکوسیسـتم کره زمیـن اجـازه مصـرف به انسـان می‌دهـد، از منابع مصرف کرده اسـت. البته در این میان سال‌هاسـت افراد دوسـتدار و دلسـوز محیط زیسـت برای حفاظت از محیط زیسـت و تنوع زیسـتی آن تلاش می‌کنند. ریشـه حفاظت از محیط را می‌توان در هزاران سـال قبل که مردم بومی و محلی، آن را در رفتارهای اجتماعی خود لحاظ می‌کردند و همچنین در دسـتورات و کتب مقدس ادیان مختلف بویژه اسلام جسـتجو کرد.
البته جنبش حفاظت از محیط زیسـت در جوامع غربـی طـی 150 سـال اخیـر ایجـاد و دهـه 1970 انگیزه‌هـا بـرای مقابله با مشـکلات زیسـت محیطی در سـطح بین‌المللـی تقویـت شـد. این امر منجـر به تصویب چنـد موافقت‌نامـه چندجانبه بین‌المللی گردیـد. اولیـن نسـل موافت‌نامه‌های چندجانبـه بین‌المللی، موافقت‌های عمدتا بخشـی بـا تمرکز بر مشـکلات بسـیار خـاص، از قبیل تجارت گونه‌هـای در معرض خطـر (CITES) یا گونه‌های مهاجر (CMS) بـود. ایـن موضـوع باعث شـد تا دهه1980 بحث تنوع زیسـتی و ارزش ذاتی آن به شـیوه‌ای ضعیـف مطـرح شـود. از دهـه 1980 بـه بعـد نیـاز بـه چتـری از توافق‌های چندجانبـه زیست‌محیطی بـا رویکردی جامع‌تـر بـرای تکمیـل تعـداد رو به رشـد موافقت‌نامه‌های چندجانبـه، که صرفـا جنبه‌های خاصی از تنوع زیسـتی را پوشـش می‌دادند، آشـکار شد. پس از اجلاس سـران ریو در سال 1992، نسل دوم توافق‌هـای چندجانبـه زیست‌محیطـی بوجـود آمد و با رویکرد جامع‌نگر، بر توسـعه و اسـتفاده پایـدار از منابـع طبیعی متمرکز شـد. ایـن اجلاس که در نوع خود بی‌سـابقه و بزرگترین نشسـت بین‌الدول در تاریـخ مباحـث زیسـت محیطی بود، اثر عمیقی بر سیاسـت بین‌الملل و بسـیج جامعه مدنی داشـت و سـرانجام منجر به تصویب متن قانونی الزام‌آور تنوع زیسـتی شـد.
هداف این کنوانسیون چه هستند؟
هدف این متن که به کنوانسـیون تنـوع زیسـتی معـروف شـد، حفاظـت از تنـوع زیسـتی، بهره‌بـرداری پایـدار از اجـزای آن و توزیـع عادلانه منافع حاصل از تجاری‌سـازی و سـایر اسـتفاده‌هایی اسـت که از منابع ژنتیکی می‌شـود. این کنوانسـیون تمـام اکوسیسـتم‌ها، گونه‌هـا و منابع ژنتیکـی را پوشـش می‌دهد و اصولی برای تسـهیم عادلانـه مزایـای حاصـل از بهره‌بـرداری منابع ژنتیکـی را تعیین می‌کنـد. این کنوانسـیون حوزه‌های در حال گسـترش سـریع فناوری زیسـتی را پوشـش می‌دهد و به توسـعه و انتقال تکنولوژی، تسـهیم منافع و ایمنی زیسـتی توجه دارد.
آقای دکتر ایران در تدوین این کنوانسیون چه نقشی داشته و از چه هنگامی به آن پیوسته است؟
از آنجا که جمهوری اسلامی ایران یکی از 20 کشور دارای تنوع زیستی بالا است، در حین مذاکرات این کنوانسیون و پس از تصویب آن بسیار فعال بوده است. مذاکره کنندگان برجسته‌ای چه از وزارت امورخارجه، چه از وزارت جهاد و چه از سازمان حفاظت محیط زیست زحمات زیادی را قبل و بعد از تصویب این کنوانسیون متقبل شده‌اند. الحاق دولت جمهوري اسلامي ايران به این کنوانسیون، در جلسه روز یکشنبه ششم خرداد ماه 1375 مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ 13 خرداد ماه 1375 به تأیید شورای نگهبان رسیده است و بر این اساس، دولت جمهوری اسلامی ایران به طور رسمی به این کنوانسیون ملحق شد. بنابراین ما هم بعنوان یکی از اعضای کنوانسیون اصل و اهداف آن را پذیرفتیم.کنوانسیون هر دوسال یکبار نشست متعاهدین برگزار می‌کند که نقش قانونگذاری برای تحقق اهداف کنواسیون را دارد.
در خلال مذاکرات تنوع زیستی، در دهمین اجلاس متعاهدین کنوانسیون تنوع زیستی که در سال 2010 در شهر ناگویا از استان AICHI ژاپن برگزار شد، برنامه استراتژیک تنوع زیستی مشتمل بر 20 هدف موسوم به “اهداف آیچی” برای دوره 2010 تا 2020 به تصویب سید.
در کشور ما هم علاوه بر اینکه اهداف آیچی کنوانسیون را مورد توجه قرار داده بود، یک برنامه جامع اقدام ملی در راستای حفظ تنوع زیستی و بهره برداری پایدار از آن نوشته شد و بعنوان دستور کار در کشور جمهوری اسلامی مبنای عمل قرار گرفت، البته بعد از مدتی آن برنامه جامع اقدام ملی هم ویراست دومش نوشته شد که ویراست دوم دارای یکسری نقایصی بود که الان ویراست سوم برنامه در دست تدوین است. ایران برنامه‌های خود در راستای تنوع زیستی را با محوریت کنوانسیون و تصویب مجلس شروع کرد.
مرجعیت ملی کنوانسیون تنوع زیستی تا اواخر سال 1397 عملا بر عهده وزارت خارجه بود ودر اواخر 97 هیئت محترم وزیران تصویب کرد که به درخواست مشترک رئیس سازمان محیط زیست و وزیر جهاد کشاورزی این مرجعیت به وزارت جهاد کشاورزی منتقل شود. بنا براین آغاز فعالیت اینجانب به عنوان مرجع ملی تنوع زیستی و همکاران در دوره جدید به ابتدای سال 1398 بر می‌گردد.
آقای دکتر قدری از اقدامات شاخصی که طی سال گذشته تا امروز انجام شده است توضیح می دهید؟
از زمان انتقال مرجعیت به وزرات جهاد کشاورزی چندین کار مهم انجام شد که عبارتند از:
تشکیل دبیرخانه مرجع ملی تنوع زیستی و همچنین فعال تر کردن 9 مرجع ملی زیر مجموعه این کنوانسیون. در ذیل مجموعه دبیرخانه کنوانسیون تنوع زیستی 9 مرجع فعالیت دارد که این مراجع عبارتند از:
- مرجع ملی بازوی مشورتی علمی، فنی و فناوری،
- مرجع ملی تنوع دریایی و سواحل،
- مرجع ملی تبادل اطلاعات و همکاری های علمی و فناوری
- مرجع ملی بسیج منابع،
- مرجع ملی کمیته مشورتی ارتباطات، آموزش و آگاهی بخشی،
- مرجع ملی تشکیلات رده بندی جهانی،
- مرجع ملی مناطق حفاظت شده،
- مرجع ملی راهبرد جهانی حفاظت گیاهاهی،
- مرجع ملی دانش سنی
هر کدام از این مراجع وظایف بسیار مهمی دارند. مسولیت مرجعیت ملی نه گانه نیز با توازن کامل بین اعضای هئیت علمی دانشگاهها (دو مرجع)، اعضای هئیت علمی وزارت جهاد کشاورزی (سه مرجع) و همکاران سازمان حفاظت محیط زیست (4 مرجع) توزیع شد.این مراجع هرکدام کارگروهایی تشکیل دادند بین 7 تا ده نفر که در راستای برنامه‌های خود فعالیت می‌کنند.
از فعالیت‌های مهم دیگر مرجعیت تنوع زیستی، تهیه گزارش ملی ششم تنوع زیستی کشور بود که متاسفانه قریب به دو سال تاخیر داشت. این گزارش خوشبختانه با همدلی و اجماع کامل ملی با حضور عزیزانی از وزارت خارجه، انجمن های علمی به ویژه انجمن ایمنی زیستی ایران، سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت علوم و مرجعیت ملی ایمنی زیستی با اجماع آرا تصویب شده برای دبیرخانه کنوانسیون ارسال شد. می‌دانید که یکی از اصلی ترین وظایف ناشی از کنوانسیون‌ها و پروتکل‌ها و سایر قراردادهای چند جانبه بین المللی ارائه گزارش است که باید از یک طرف موجز و در بردارنده منافع ملی باشد و از طرف دیگر نقص یا نقضی در گزارش وجود نداشته باشد. خوشبختانه این گزارش با اجماع تصویب شد و حتی دوستانی از دستگاه‌های امنیتی نیز همکاری در خور تحسینی در تهیه این گزارش داشتند.
دکتر زند حمایت سایر دستگاه‌های مرتبط با این کنوانسیون را در موفقیت این نهاد مهم دانست و گفت: “این گزارش ظرف 6 ماه با همکاری همه بخش ها بخصوص همکاری بسیار نزدیک سازمان محیط زیست و وزارت خارجه و بقیه دستگاه ها، وزارت بهداشت، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، دستگاه‌های امنیتی گزارش نوشته شد و بارگزاری هم شد بنابراین ما الان نگرانی در رابطه با گزارش نداریم”.
وی افزود: “ازجمله کارهای دیگر راه اندازی سایت مرجع ملی تنوع زیستی به ادرس irancbd.areeo.ir.ac است که سایتی بسیار غنی است. دعوت می‌کنم از علاقه مندان به سایت مراجعه کنند و ما را از نظرات ارزشمند خود بهرمند سازند. کار دیگری که مرجع دنبال کرد مشارکت جدی در تدوین استراتژی های جهانی تنوع زیستی در حد فاصل 2020 تا 2030 است”.
دکتر زند با اشاره به اینکه برنامه‌های استراتژی تنوع زیستی حدفاصل 2020بین تا 2030 در دنیا در حال نوشتن است بیان داشت: “برای تدوین سیاست‌های تنوع زیستی برای حدفاصل 2020 تا 2030 کارگروه حقوقی متشکل از حقوق دان‌های مسلط بر امور تنوع زیستی تشکیل دادیم و در سه جلسه بین‌المللی که برای این امر تشکیل شد حضور فعال داشتیم و هم اکنون هم پیگیر هستیم در جلسه آتی که سران تنوع زیستی که احتمالاً در چین هست بتوانیم آنجا نقطه نظرهای جمهوری اسلامی ایران را ارائه بدهیم”.
مرجع ملی تنوع زیستی کشورمان با اشاره به همکاری سایر دستگاه‌های مرتبط با این کنوانسیون گفت: “علاوه بر این ما یک شواری مشورتی مرجعیت ملی تنوع زیستی با حضور مسئولین ارشد دستگاه‌های مرتبط را تشکیل داده‌ایم که سیاست‌های اجرایی را آنجا برنامه ریزی می‌کنیم. برنامه‌هایی هم مراجع ما مد نظر دارند که بتوانند در راستای اهداف خودشان نشست‌ها، انتشارات کنفرانس‌ها و برنامه‌های خاص خود را اجرا کنند. کتاب تنوع زیستی ساختار و قوانین را ترجمه کردیم متن کامل آن تمام رنگی در سایت کنوانسیون تنوع زیستی (irancbd.areeo.ac.ir) هست”.اینجا
دکتر زند ادامه داد: برنامه ارزیابی جهانی تنوع زیستی درسال 2019 توسط IPBES انجام شد که خلاصه مدیریتی آن را ترجمه کردیم و به زودی در اختیار علاقه مندان قرار می‌دهیم. کتابی در دست تهیه است که خلاصه‌ای وضعیت تنوع زیستی ایران را در ده فصل ارائه می‌کند. امیدوارم در آینده نزدیک این مجموعه نیز به زیور طبع آراسته شود.
مرجع ملی کنوانسیون تنوع زیستی کشور در خصوص همکاری‌های بین‌المللی افزود: کنوانسیون تنوع زیستی بیشتر ریشه در موافقت بین کشورها در سال 1992 دارد؛ بنابراین ما بطور کامل از تجربیات بین المللی استفاده می‌کنیم. مشابه این 9 مرجع که ما در ایران تشکیل داده‌ایم عینا در مراجع بین المللی هم ایجاد شده‌اند. مراجع هم ما با آنها در ارتباط هستند و در جلساتشان شرکت می‌کنند. بنابراین، از نظر اکادمیک ما ارتباطات خوبی داریم که بتوانیم از این تجربیات استفاده کنیم و در حال استفاده هم هستیم.
با تشکر از وقتی که در اختیار ما گذاشتید از طرف مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران برای شما آرزوی موفقیت دارم.
مصاحبه: فاطمه لونی- کارشناس ارشد بیوتکنولوژی کشاورزی، مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران