گفت‌وگو با دکتر محمود تولایی، رئیس پیشین مرکز تحقیقات ژنتیک نور و بنیانگذار شناسایی شهدا با انجام آزمایش DNA در ایران
مردی که شهدا را از گمنامی در می‌آورد
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بیوتکنولوژی ایران به نقل از همشهری، دکتر تولایی در زمان وقوع حادثه یازدهم سپتامبر و حمله به برج‌های تجارت جهانی در آمریکا، در اروپا مشغول به تحصیل بود. با پیگیری اخبار متوجه شد که تعداد زیادی از افرادی که در این برج بودند، زیر آوارها مانده و پیکرهایشان زیر آن حجم عظیم مصالح ساختمانی یا متلاشی شده و یا به قدری از بین رفته که هرگز قابل شناسایی نیست. با دقت در این مسائل، نظرش به روشی جلب شد که برای شناسایی این اجساد به‌کار می‌بردند و این همان روشی است که امروز برای تعیین هویت شهدای گمنام به‌کار می‌برند؛ روشی که دکتر محمود تولایی، رئیس پیشین مرکز تحقیقات ژنتیک نور، از آن با عنوان نمونه‌برداری DNA یاد می‌کند. او که بنیانگذار شناسایی شهدا با انجام آزمایش DNA در ایران است در ادامه درباره روند شناسایی شهدای گمنام با این روش را برایمان به زبان ساده‌تر توضیح می‌دهد.
چه شد که از ایده شناسایی پیکر بازماندگان یازدهم سپتامبر به تعیین هویت شهدای گمنام در ایران رسیدید؟
در روش شناسایی با انجام آزمایش DNA تنها ذره‌ای از استخوان و هر بافت موجود از پیکر مورد نیاز، مثل بزاق دهان مانده روی ته یک سیگار یا بافت پوستی یا ناخن و چیز‌های دیگری که به یک فرد تعلق دارد، می‌تواند ما را به تعیین هویت یک فرد رهنمون کند. من با دیدن این روش شناسایی هویت، پس از بازگشت به ایران، آن را در قالب یک پروپوزال به ستاد کل نیروهای مسلح ارائه دادم و در ادامه پیگیری‌های آن، ازجمله اعتبار شرعی موضوع که با استفتاء از مقام معظم رهبری انجام شد، به نتیجه‌ای که امروز می‌بینید، رسیدیم.
به نکته خوبی اشاره کردید و آن بحث اعتبار شرعی آن بود؛ در این زمینه به چه مشکل یا موانعی برخوردید؟
به‌طور کلی همانگونه که انسان شرافت دارد پیکر مومن هم احترام دارد؛ لذا چون اقدامات ما مستلزم برش و برداشت از بخشی از بافت بدن و بقایای شهدا بود فرایند استخراج DNA از بافت مورد نظر نیازمند تجزیه بافت برش مکانیکی و شیمیایی بود و در مراحل آزمایشگاهی بقایایی حاصل می‌گردید وضرورت داشت که نظر مراجع تقلید را جویا شویم. به همین‌خاطر استفتا را آماده کردیم.
از دیگر موانع پیش روی این پروژه بگویید.
تحصیلات من مرتبط با علوم ژنتیک بود اما هرگز با چنین نمونه‌هایی که بخواهم از یک بافت سخت مثل استخوان، DNA را استخراج و روی آن مطالعه کنم، برخورد نکرده بودم.در گذشته، مطالعه روی DNAهایی بود که از خون استخراج می‌شد اما در مرکز نور، کار ما در رابطه با احراز هویت شهدای گمنام با بررسی روی یک بافت سخت مثل استخوان آغاز می‌شد که ممکن بود با آسیب سوختگی نیز همراه شده باشد. این یک فرایند دشوار، بسیار تخصصی، زمانبر و نیازمند صبر و شکیبایی و در عین حال پر هزینه و نیازمند تکنولوژی به روز است، مثلاً زمانی که با نمونه‌ای از یک استخوان مواجه هستیم باید بدانیم که چطور آن را تبدیل به پودر کنیم که آسیبی به DNA وارد نشود، بعد از آن چطور فسفر، کلسیم و سایر مواد معدنی و آلی را از آن جدا کنیم که در نهایت به «اسید نوکلئیک» برسیم.
از آغاز تأسیس مرکز نور تا به امروز، گام به گام مطالعات و تحقیقات ما توسعه پیدا کرده است، با دانشجوهای کارشناسی ارشد، دکتری و سایر کارشناسان این حوزه کارهای مطالعاتی انجام داده‌ایم، در هر مرحله و هر فاز بخش‌هایی از مسائل پیچیده حل شده است. امروز دیگر این مرکز تحقیقاتی به مرحله‌ای رسیده است که در کمترین زمان می‌تواند به شناسایی و تعیین هویت شهدا منجر شود.
عملا فاز عملیاتی این طرح از کی آغاز شد؟
تحقیقات در زمینه شناسایی شهدا از سال 1381آغاز شد. در این تحقیقات که با همکاری کمیته جست‌وجوی مفقودان آغاز شد تمام پیکرها یا نمونه‌هایی که در عملیات جست‌وجو و تفحص در محدوده‌های مرزی و برون‌مرزی به‌دست می‌آید در اختیار تیم اجرایی برای انجام آزمایش قرار می‌گیرند. هر یک از پیکره‌هایی که به‌دست ما می‌رسد، پرونده معاینه فیزیکی تهیه و با ثبت ویژگی‌های ابعادی و مشخصات و تصویر‌برداری تکمیل پرونده می‌شوند و پس از برداشتن نمونه در حد چند گرم، برای انجام تست‌آزمایش‌های مربوط به تعیین هویت، مابقی بقایا به معراج منتقل می‌شود؛ چرا که براساس فتاوی مراجع عظام، جایز نیست که پیکر مسلمان روی زمین نگهداری شود لذا در معراج الشهدا برابر ضوابط جاری نمونه‌ها نگهداری و یا برای دفن در یادمان‌ها و اماکن اقدام می‌شود.
بررسی آناتومیک و پیکره نگاری (آنتروپولوژی) بخشی از روش‌های تحقیقات روی نمونه‌های به‌دست آمده است. براساس استانداردهای آنتروپولوژی، گزارشی از وضعیت پیکر تهیه می‌شود. در بخش آناتومی، درصورت موجود بودن استخوان‌هایی چون جمجمه و استخوان‌های اندام فوقانی و تحتانی به‌ویژه ابعاد و اندازه، وضعیت سر استخوان‌های طولی، وضعیت دندانی، ویژگی‌های مهره‌ها و سایر شواهد مطرح در عرصه سلامت فیزیکی، وجود آثار پاتولوژیک نظیر لنگش پا و یا شکستگی‌های ترمیم یافته و یا جدید و نظایر آن، بررسی و براساس شواهد آناتومیک فرد در زمان شهادت، سن شهدا با دقت تخمین زده می‌شود.
چطور خانواده‌ها را در جریان این طرح قرار دادید؟ استقبال خانواده‌های شهدای چشم به راه چطور بود؟
به‌طور کلی مرکز ژنتیک عهده‌دار انجام تمامی مراحل آزمایشگاهی است و ارتباط با خانواده برعهده 2سازمان دیگر است بخش اول آن دسترسی به خانواده‌های دارای فرزند مفقود و جاویدالاثر است که این کار توسط اداره ایثارگران سپاه و همکاری ایثارگران سایر نیروهای مسلح صورت می‌گیرد. و گروه هدف، جهت اخذ نمونه خون از خانواده‌ها، تعیین و نمونه‌برداری با همکاری بخش‌های بهداشت و درمان نیروی مسلح یا بسیج جامعه پزشکی انجام می‌شود. نمونه‌های اخذشده به مرکز ژنتیک تحویل می‌شود. بخش پاسخگویی به خانواده‌های مفقودان و همچنین اطلاع‌رسانی پس از شناسایی به خانواده شهید، بنیاد شهید و سایر سازمان‌های مسئول کشوری برعهده عضو کمیته جست‌وجوی مفقودان و ستاد معراج الشهدا است.
خاطره‌ای از شناسایی شهید گمنامی دارید؟ از بازخورد خانواده‌ها بعد از شناسایی فرزندشان. بی‌شک در این مسیر شهدا حی و حاضرند و به قول معروف گرا می‌دهند. از کرامات شهدا در مسیر شناسایی‌شان بگویید.
قطعا بخش عمده توفیقات در امور شهدا، مرهون عنایت خود شهدا و دعای خانواده‌هاست. زیرا گاهی مواردی بوده است که با وجود بارها تکرار آزمایش، DNA مطلوب جهت انجام آزمایش‌ها به‌دست نیامده است، کاری که به‌صورت روتین انجام می‌شد و منجر به توفیق بوده است اما در موارد خاصی، آزمایش به مرحله مورد انتظار نمی‌رسد و من چنین تعبیر می‌کنم که چون خود مشتاق گمنامی بوده است، اسباب و شرایط مادی نیز در این جهت قرار می‌گیرد.
از طرف دیگر هم بسیار بوده‌اند امثال شهید ابوطالبی(شهید مدفون در کهف الشهدا) که به‌دلیل یک خطا (نوشتاری در ثبت اطلاعات پرونده اولیه، مغایرتی پیش آمده بود که امور شناسایی تکمیل نشده بود اما با خواب مادر از شهید عزیز و تماس تلفنی این مادر بزرگوار، مجدد پرونده و نمونه‌های شهید عزیز مورد بررسی قرار گرفت و نهایتا به شناسایی شهید مجید ابوطالبی منجر شد. در مواردی هم بنا به دعوت ستاد معراج الشهدا، از ما برای همراهی در اطلاع‌رسانی به خانواده شهید دعوت به عمل می‌آمد که شاهد احساس پاک خانواده و ابراز احساسات آنها بوده‌ایم و همین تأثیر شایسته و آرامش خاطر متعاقب برای خانواده، همکاران ما را در ادامه مسیر، مشتاق‌تر کرده است.
چه حسی دارید از اینکه با علم و دانش خود چنین کار بزرگی را برای خانواده‌های شهدا و قهرمانان این مرز و بوم انجام دادید؟
اینکه علم بتواند در مسیر پاسخ به رفع نیاز جامعه قرار گیرد، به علم نافع منجر خواهد شد و اینکه فردی توفیق یابد که در این مسیر خدمت کند، یک توفیق الهی است و من از اینکه لااقل ۲۰ سال از عمر خدمات تخصصی خود را در این راه هدیه کرده‌ام، شاکر خداوند متعال هستم.
در حال حاضر مشغول چه کاری هستید؟
به هر حال در هر خدمت اداری و سازمانی، پایانی هست و اینک بعد از ۴۰ سال خدمات علمی، پژوهشی و اجرایی در بخش دولتی بازنشسته شده‌ام، آغازگر فعالیت‌های تخصصی دیگری در بخش خصوصی شده‌ام و امیدوارم به‌واسطه اهداف بلندی که برای فعالیت فعلی دارم، به خدمات ارزشمندی برای جامعه منجر شود. به لطف خدا امروز شهدای گمنام ما باعث رشد تکنولوژی و پیشرفت در ارائه خدمات مرتبط با این زمینه و دیگر عرصه‌های تخصصی در کشور هم شدند. تقریباً حدود 3، 4 سال ما با ابعاد مختلف این موضوع طرح‌های پژوهشی زیادی را اجرا کردیم و همزمان هم پاسخگویی به خانواده‌ها را در دستور کار داشتیم. با این حال در ابتدا تا دستیابی به روش‌های بهینه بسیار زمان صرف شد و زیادتر طول می‌کشید ولی خب رفته‌رفته تسلط ما بر همه روش‌ها و تکرار کار با بافت‌های سخت و نمونه‌های آسیب‌دیده و استخوانی فراهم شد و کم‌کم بر سرعت پاسخگویی و ارائه خدمات ما هم افزوده شد.در پایان آرزو دارم که این خدمات ناقابل مرضی خداوند متعال، دوستان همرزم و شهیدم و خانواده معظم شهیدان، باشد.
با تشابه ژنتیکی چه می‌کنند؟
نقطه آغاز تمام سلول‌ها یک سلول جنینی است که نیمی از اطلاعات این سلول مربوط به پدر و نیمی مربوط به مادر است که اساس مطالعات ما برای شناسایی شهدا از طریق دستیابی به ماده اصلی ژنتیک که DNA است که از این طریق احتمال خطا و یا پیدایش 2 فرد مشابه بسیار دقیق و کم خطا در حد یک در 500میلیون خواهد بود. با دستیابی به DNA اقدام به انجام آزمایش‌های مربوط به تعیین ترادف می‌شود. از اطلاعات به‌دست آمده پروفایل‌هایی تهیه می‌شود و به‌منظور تطبیق اطلاعات به‌دست آمده از شهدا با خانواده‌های مفقودان در بانک اطلاعات داده ذخیره می‌شود و شامل 2 بانک اطلاعات معلوم، متعلق به خانواده‌ها و بانک اطلاعاتی مجهول، متعلق به افراد مفقود ایجاد شده است و سیستم به‌طور هوشمند با بررسی و مقایسه همزمان بیش از 100مؤلفه و تنوع‌های ممکن روی یک نمونه با نمونه‌های مشابه، اقدام به بررسی انطباق و نهایتا درصورت یافت شدن تشابه بین بانک معلوم و بانک مجهول، به شناسایی و تعیین هویت شهدا منجر می‌شود. در واقع پیدا شدن تطابق ژنتیک در نرم‌افزار آغازگر یک فرایند بررسی تکمیلی خواهد بود در این شرایط مجددا جزئیات پرونده مثل منطقه عملیاتی، اظهارنامه و پرسشنامه تکمیل شده توسط خانواده و مقایسه جمع اطلاعات صورت می‌پذیرد تا اطلاعات کامل حاصل شود. در نهایت نتایج تحقیقات، برای اقدامات بعدی و اطلاع‌رسانی به خانواده، به معراج الشهدا اعلام می‌شود.