اما و اگرهای گیاهان تراریخته/ حقایقی که ابهامات محصولات تراریخته را رفع می‌کند
معاون فناوری پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری درباره اما و اگرهای گیاهان تراریخته و حقایق و ابهامات این محصولات، گزارشی ارائه کرد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بیوتکنولوژی ایران به نقل ازخبرگزاری علم و فناوری آنا- گروه علم و فناوری: دستیابی به علوم و فنون مورد نیاز برای تأمین امنیت غذایی، خودکفایی در محصولات اساسی، تولید غذای سالم و پاک و افزایش کیفیت تولیدات، افزایش سهم ارزش محصولات و خدمات کشاورزی مبتنی بر دانش و فناوری، معرفی ارقام گیاهی دارای صفات کمی و کیفی برتر متناسب با شرایط اقلیمی کشور، معرفی نژاد و سویه‌های برتر دام، طیور و آبزیان سازگار با شرایط اقلیمی کشور، تدوین نظام جامع ارتقای سلامت محصولات کشاورزی، بهینه سازی مصرف آب و بهره‌برداری از خاک کشاورزی و… از جمله مهمترین اهداف کلان نظام علم و فناوری در حوزه کشاورزی محسوب می‌شوند.
در این میان زیست‌فناوری با داشتن سهم و نقش اساسی در تأمین سلامت، امنیت غذایی و حتی انرژی جایگاهی الزام‌آور در مناسبات اقتصادی-اجتماعی پیدا کرده است. امروزه زیست فناوری به دلیل استفاده از روش‌های زیستی موجب افزایش تولید شده و سلامت غذایی بشر را تضمین می‌کند از این رو دسترسی نداشتن و بهره‌مندی کم از این فناوری در زمان کنونی، تهدیدی بزرگ برای استقلال کشور‌ها به شمار می‌آید.
محمدعلی ملبوبی، استاد و معاون فناوری پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری در این‌باره به خبرنگار علم و فناوری آنا گفت: مهندسی ژنتیک، مجموعه روش‌هایی است که به منظور جداسازی، مهندسی، انتقال و بیان یک ژن خاص در یک میزبان به کار می‌روند که نهایتا منجر به یک صفت خاص یا تولید محصول مورد نظر در جاندار میزبان می‌شود.
وی به کاربرد‌های این فناوری اشاره کرد و افزود: این فناوری برای تولید دارو‌های نوترکیب، واکسن‌های نوترکیب، آنزیم‌های صنعتی، ژن‌درمانی، گیاهان تراریخته و حیوانات تراریخته کاربرد فراوانی دارد. در حوزه کشاورزی، تولید بذر و کشت محصولات تراریخت باعث تقویت امنیت غذایی، پایداری تولید با وجود تغییر آب و هوا، کاهش مصرف ۴۴۳ میلیون کیلوگرم ماده موثر حشره کش‌های شیمیایی، کاهش تولید ۱۹ میلیارد کیلوگرم گاز کربنیک (معادل حذف حدود ۹ میلیون اتوموبیل از جاده)، حفظ تنوع زیستی از طریق صرفه جویی در کشت ۹۱ میلیون هکتار زمین، کمک به رفع فقر از طریق کمک به ۱۵ میلیون کشاورز خرده پا می‌شود.
به گفته وی، بازار بذر‌های تراریخته سالانه حدود ۱۵ میلیارد دلار (۵۰ درصد بازار جهانی بذر-۲۸ میلیارد دلار) و ارزش محصول نهایی تراریخته نیز ۱۶۰ میلیارد دلار است.
سلامت گیاهان تراریخته و غیرتراریخته
این مسئول افزود: سالانه ۲۷ هزار تن (۷۲ هزار تن غیر رسمی) ۲۸۸ نوع سم کشاورزی در کشور مصرف می‌شود. سرانه هر فرد در مصرف سم‌های کشاورزی نیز ۴۰۰ گرم است. سالانه ۴۰ هزار نفر هم به علت مصرف سموم کشاورزی مبتلا به سرطان می‌شوند.
معاون فناوری پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری تصریح کرد: پایش ۳ آلاینده شیمیایی (سرب، کادمیوم و نیترات) در ۳ گروه میوه ها، سبزیجات و صیفی‌جات (شامل ۸ محصول شامل هندوانه، سیب زمینی، گوجه فرنگی، خربزه، پیاز، خیار گلخانه ای، انواع سبزی، خیار غیر گلخانه‌ای با روش کنترل شده آماری) در چهار فصل سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۱ توسط سازمان میادین و تره بار شهرداری تهران نشان داده است که ۷/۳ درصد این محصولات آلوده به سرب، ۷/۹ درصد آلوده به کادمیوم و ۶۴ درصد آلوده به نیترات آلوده هستند. پرریسک‌ترین محصولات نیز خیار گلخانه ای، خیار رسمی، سیب زمینی و هندوانه بوده اند.
گیاهان تراریخته در دنیا و ایران
استاد پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری بیان کرد: گیاهان تراریخته نقش اساسی در امنیت غذایی ایفا می‌کنند. اهمیت این مسئله باعث شده تا کشور‌های دنیا برای تأمین غذا و حفظ امنیت غذایی جامعه شان به تولید محصولات تراریخته اقدام کنند. گندم، ذرت و سویا، سه منبع اصلی غذا هستند که امروزه در جهان توسط روش‌های زیستی تولید می‌شوند. آمریکا سالانه ۴۵ میلیون تن گندم، ۳۹۰ میلیون تن ذرت و ۱۲۱ میلیون تن سویا تولید می‌کند.
وی ادامه داد: همچنین ۵۸.۶ میلیون تن ذرت و ۵۷ میلیون تن سویا به کشور‌های دیگر صادر می‌کند. کشور روسیه نیز ۷۶ میلیون تن گندم، ۱۵ میلیون تن ذرت و ۴.۸ میلیون تن سویا تولید می‌کند. سهم صادرات روسیه نیز ۲.۱ میلیون تن ذرت و ۷۸/. میلیون تن سویا است.
ملبوبی خاطرنشان کرد: اکنون بیش از ۶۱/۱۵۱ میلیون تن سویا توسط ۶ کشور و تقریبا ۱۰۰ درصد تراریخته تولید و صادر می‌شود. تعداد ۷۰ کشور دنیا از سال ۱۹۹۶ تاکنون محصولات تراریخته را رسما پذیرفته اند و تعداد ۱۲۰ کشور دیگر هم مصرف کننده هستند. سطح زیر کشت محصولات تراریخته طی ۲۳ سال حدود ۱۱۳ برابر شده است (۱۹۰ میلیون هکتار از ۵/۲ میلیارد هکتار) و ۳۸ سال نیز از زمان صدور اولین مجوز و ۲۶ سال از تجاری شدن گیاهان ترایخته در جهان گذشته است.
وی گفت: ادعا می‌شود ۷ کشور روسیه، الجزایر، قرقیزستان، ماداگاسکار، ونزوئلا، بنین و پرو واردات و مصرف محصولات تراریخته را ممنوع کرده اند، در حالی که طی سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ سویای تراریخته آمریکا به کشور‌های ونزوئلا، الجزیره و پرو وارد شده است. سالانه حدود یک میلیون تن سویای تراریخته از برزیل وارد روسیه می‌شود.
به گفته این استاد دانشگاه، کشور هلند نیز تولیدکننده محصولات تراریخته نیست؛ اما سالیانه ۳/۲ میلیون تن سویای تراریخته از آمریکا وارد و دوباره به کشور‌هایی مانند ایران صادر می‌کند.
ملبوبی یادآورشد: اتحادیه اروپا نیز بزرگ‌ترین واردکننده و مصرف کننده محصولات تراریخته جهان است. برای مثال اروپا ۹۶ درصد سویای خود را وارد می‌کند و بیش از ۹۰ درصد سویا و غذا‌های واجد سویا وارداتی اتحادیه اروپا تراریخت است. همچنین محصولات تراریخته در ۵ کشور اروپایی کاشت و برداشت می‌شود. مجوز مصرف بیش از ۷۱ نوع گیاه تراریخت نیز توسط EFSA صادر شده است.
وی درباره تولید و واردات محصولات کشاورزی تراریخته ایران نیز گفت: در ایران ۱۰ میلیون تن گندم تولید و ۹/۱ میلیون تن وارد می‌شود. ۳/۰ میلیون تن نیز ذرت تولید و ۵/۷ میلیون تن وارد می‌شود. ۲/۰ میلیون تن سویا هم تولید و یک الی ۴ میلیون تن نیز وارد می‌کند. روغن مورد نیاز کشور نیز حدود ۱۷۵۱ هزارتن است. ۱۲۹ هزار تن در ایران تولید می‌شود. واردات آن نیز بیش از ۹۳ درصد است. گوشت نیز جزو مهمترین کالا‌های سبد غذایی کشور محسوب می‌شوند. در حال حاضر ۶۵ درصد وزن گوشت مصرفی خانوار شهری گوشت مرغ است؛ سالانه حدود ۹۰ کیلوگرم گوشت مرغ توسط هر خانوار شهری مصرف می‌شود. ۷۹ درصد نیاز کشور به مرغ تولید و ۲۱ درصد آن نیز به وسیله واردات تأمین می‌شود.
ناکافی بودن غذای تولیدی ایران
معاون فناوری پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری به اهمیت و ضرورت تولید محصولات کشاورزی تراریخته در ایران پرداخت و در این باره به آنا گفت: ناکافی بودن غذای تولید داخل باعث شده سالانه مواد غذایی زیادی وارد کشور شود. به عنوان مثال طبق اعلام آمارنامه صادرات و واردات محصولات مرتبط با کشاورزی، واردات غذا در سال ۹۵ بیش از ۷/۸ میلیارد دلار (معادل سهم ۳/۵۵ درصد از کل وزن و ۶/۲۰ درصد از کل ارزش واردات کالا‌های غیرنفتی) بوده است.
وی افزود: همچنین طبق اعلام گمرک جمهوری اسلامی ایران، هفت قلم از ده قلم اول واردات در سال ۱۳۹۷ محصولات خوراکی مصرفی بوده اند. از ۹.۵۴۱ میلیارد دلار که برای ده قلم اول صرف شده، ۷.۱۰۹ میلیارد دلار مربوط به اقلام کشاورزی بوده است؛ حدود ۳.۹ میلیارد دلار این اقلام کشاورزی به تراریخته اختصاص داشته است.
به گفته وی، طبق اعلام گمرک هفت قلم از ده قلم اول وارداتی سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۱، محصولات خوراکی مصرفی است. از ۱۳/۱۰ میلیارد دلارکه برای ده قلم اول صرف شده، ۶۴/۹ میلیارد دلار مربوط به اقلام کشاورزی بوده است؛ حدود ۸۱۶/۴ میلیارد دلار از این اقلام کشاورزی نیز به تراریخت اختصاص داشته اند.
ملبوبی خاطرنشان کرد: طبق آمار وزارت جهادکشاورزی در سال ۱۳۹۸ صد در صد افزایش واردات بذر ذرت را داشته ایم. از ابتدای سال ۱۳۹۹ تا اول شهریور تعداد ۲۴۶ درخواست ثبت سفارش ذرت تراریخته دریافت شده است که ۹۲ درخواست به دلیل نقص مدارک رد شده اند. تعداد ۱۵۴ درخواست تایید شده اند. این میزان نه میلیارد و سیصد و سی و چهار میلیون و دویست پنجاه و شش هزار و ۳۸۷ کیلوگرم است. سهم محصولات وارداتی تراریخته ذرت دانه‌ای (خوراک دام و روغن کشی) ۸۴ درصد، سویا (خوراک دام و روغن کشی) ۱۰۰ درصد و پنبه (نساجی، خوراک دام و روغن کشی) ۵۰ درصد است.
وی یادآورشد: تنها بحث اقتصادی مطرح نیست. روزی که بخواهند گلوی یک ملت را فشار دهند، چه اتفاق میفتد؟ پس از سال‌ها محاصره، ورود آب، غذا، دارو، برق، گاز به غزه قطع شد. ما هم در معرض خطر توقف واردات برای روغن، گوشت و شکر هستیم.
دستاورد‌های متخصصان داخلی کدامند؟
معاون فناوری پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری به دستاورد‌های مختصصان داخلی در زمینه مهندسی ژنتیک پرداخت و در این باره به آنا گفت: امروزه پژوهشگران حوزه زیست فناوری ایران پژوهش‌هایی پیرامون مقاومت به آفات، مقاومت به علف کش، مقاومت به تنش‌های غیرزیستی، زراعت مولکولی و کیفیت گیاهانی مانند سیب زمینی، چغندر قند، کاهو، توتون، اطلسی، سویا، نیشکر، قارچ خوراکی، جلبک، لوبیا، عدس، نخود، جو، کلزا، گوجه فرنگی، آتروپا، شیرین بیان، گندم، برنج، پنبه، توت فرنگی، گیاهان دارویی، گلرنگ، بنفشه آفریقایی پژوهش‌هایی انجام داده اند.
وی افزود: تحقیقاتی نیز درباره سه ژن ضدقارچی (نسل0T ) چغندرقند، مقاومت به ویروس) P نسل ۲ (Tسیب زمینی، مقاومت به ویروس)نسل ۰ (Tتوتون و اطلسی، مقاومت به قارچ)نسل ۱ (Tچغندر قند، مقاومت به ویروس رایزومونیا (نسل 4T) کلزا و چغندر قند و مقاومت به آفات سوسک کلرادو سیب زمینی، مقاومت به آفات پروانه‌ای نخود انجام شده است.
ملبوبی اظهارکرد: پژوهشگران همچنین پژوهش‌هایی پیرامون مقاومت به علف کش گالیفوسیت کلزا، گلرنگ، ژن bar (نسل1T) توتون، گالیفوسیت (نسل3T) کلزا، سویا و چغندرقند و مقاومت به تنش‌های غیرزنده ژن آنتی پورتر واکوئلی جو، کولین اکسیداز+پیروفسفاتاز واکوئلی(نسل0T) و بذر گیری گوجه فرنگی، ژن‌های DREB (نسل0T) سیب زمینی و کاهو و زراعت مولکولی اینترفرون گاما (نسل2T) توتون و کلزا، اینترفرون گاما (کلروپالست چهار نسل) توتون و کلزا، TPA (نسل2T) توتون، آنتی بادی مونوکلونال VHH (نسل3T) توت فرنگی، پروانسولین توت فرنگی، آنتی بادی ژن رگزایی (+ توکسین) توتون و کاهو، اینترفرون آلفا(نسل2T) توتون، اینترفرون گاما ((نسل0T) توتون، اینترفرون گاما (نسل0T) توتون، هرسپتین (نسل0T) بیوپلیمر (نسل1T) سیب زمینی انجام داده اند.
به گفته وی، پژوهشگران ایرانی در زمینه واکسن خوراکی هپاتیت ب(نسل0T) گوجه فرهنگی، هپاتیت ب (آنالیز وسترن (دونالیلا، اینتروتوکسمی (تریتولکتا)، نیوکاسل توتون و کلزا، آنفلوانزای پرندگان توتون و کلزا، تب برفکی و کیفیت فناوری RNAi کلزا، گامامتیل توکوفرول ترانسفراز (نسل0T) کلزا، قند رژیمی، منگنز پراکسیداز (قارچ خوراکی)، ریشه‌های مویین گیاهان دارویی آتروپا، شیرین بیان و بابا آدم نیز دستاورد‌های خوبی کسب کرده اند.
برنامه‌های توسعه بهره مندی کشور از این فناوری
وی خاطرنشان کرد: فضای نامناسب رسانه ای، تمایل کمتر پژوهشگران به واسطه وجود ریسک بالا در پژوهش‌های مهندسی ژنتیک، انجام پژوهش‌های غیرکاربردی در حوزه مهندسی ژنتیک، انجام ندادن نیازسنجی و امکان سنجی دسترسی نداشتن به منابع ژنی قابل اطمینان، ضعف مفرط در طراحی و ساخت سازه، حمایت‌های قانونی ناکافی، همکاری نداشتن پژوهشگران و تخصیص نیافتن اعتبارات کافی از جمله مسائلی است که به این حوزه آسیب وارد می‌کند.
وی گفت: طبق مصوبه هیات وزیران در سند ملی زیست فناوری، ایران باید در کوتاه مدت ۲/۰ درصد و در بلند مدت ۵/۰ درصد از سطح زیر کشت گیاهان تراریخت جهان را به خود اختصاص دهد. این میزان برابر با ۱۸۰ تا ۴۵۰ هزار هکتار در حال حاضر است. در کمیته مشترک ستاد توسعه زیست فناوری و وزارت جهادکشاورزی نیز تعیین شده است اولویت نخست گیاهان زراعی و باغی تراریخت پنبه، کلزا، ذرت، چغندرقند و سویا باشد. برنج و یونجه و نیشکر نیز در اولویت دوم، حبوبات، سیب زمینی، پیاز، سورگوم، پایه دانه داران، پایه هسته داران و پایه مرکبات هم در اولویت سوم باشند.
پیشنهادی که ضد منافع ملی است
ملبوبی گفت: هرچند این فناوری در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد و پژوهشگران ایرانی در این زمینه دستاورد‌های خوبی کسب کرده اند، اما عده‌ای قصد دارند ایران مصرف کننده و وابسته به کشور‌های دیگر باشد به همین دلیل دو ماه الحاقی برای تدوین برنامه هفتم به کمیسیون تلفیق مجلس پیشنهاد داده اند. بر اساس بند الحاقی دو ذیل ماده ۳۴ “کشت هرگونه محصول تراریخته اعم از تولید داخلی یا فراسرزمینی ممنوع است» و طبق بند سه الحاقی ماده ۷۱ «به منظور تحقق سیاست‌های کلی سالمت و ایمنی محصولات سلامت محور، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موظف است با هماهنگی وزارت جهادکشاورزی و سایر دستگاه‌های مرتبط، نظارت بر فراورده‌های غذایی تراریخته را در چهارچوب قوانین و مقررات داخلی و با رعایت مقررات بین المللی انجام دهد. تمامی واردکنندگان و تولیدکنندگان که از مواد اولیه تراریخته استفاده می‌کنند، مکلف به درج برچسب تراریخته بر روی محصول هستند”.
وی افزود: این مسئله باعث شد انجمن‌ها و اتحادیه‌های علمی-تخصیص طی بیانیه‌ای با صراحت اعلام کنند که این پیشنهادها ضد منافع ملی بوده و بر مخالفت اسناد باالادستی و قوانین قبلی از جمله ماده ۲ قانون ایمنی زیستی مصوب سال ۱۳۸۸ و همچنین بر خالف مصالح و منفعت کشور در کاهش وابستگی و نیل به خودکفایی است.