بحران قیمت سیب‌زمینی: نوسانات مرموز و سایه‌های پنهان در تولید داخلی تراریخته
دکتر فاطمه لونی- عضو هیئت مدیره انجمن علمی ایمنی زیستی
در ماه‌های اخیر، افزایش قیمت سیب‌زمینی در بازار کشور به یکی از دغدغه‌های جدی مردم و مسئولان تبدیل شده است. مقام بلندپایه ای در جهاد کشاورزی در تاریخ 9 بهمن، افزایش صادرات را عامل اصلی این گرانی معرفی کرده است (اینجا)؛ اما بررسی دقیق‌تر آمارهای رسمی گمرک نشان می‌دهد صادرات سیب‌زمینی در سال جاری نسبت به سال گذشته کاهش یافته است. با وجود این ادعا آیا عوامل دیگری نیز در این افزایش قیمت نقش دارند که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته‌اند؟ در ادامه، به بررسی عوامل واقعی این افزایش قیمت و ارائه راهکارهایی برای بهبود شرایط بازار خواهیم پرداخت.
وضعیت تولید سیب زمینی در دنیا
بر اساس داده‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) که در پایگاه اطلاعاتی FAOSTAT در دسامبر 2022 به‌روزرسانی شده است، تولید جهانی سیب‌زمینی در سال 2021 به 376 میلیون تن رسید. در این میان، چین با تولید 94 میلیون تن و هند با 54 میلیون تن، بزرگ‌ترین تولیدکنندگان سیب‌زمینی در جهان بودند؛ همچنین مجموع سطح زیر کشت سیب‌زمینی در این سال 18.132.694 هکتار گزارش شده است که نشان‌دهنده میانگین عملکرد جهانی معادل 21 تن در هر هکتار است.
وضعیت صادرات و واردات در ایران
بر اساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، میزان صادرات سیب‌زمینی تازه یا سرد کرده در سال ۱۴۰۲ حدود 385.974.094 کیلوگرم بوده که این میزان در سال ۱۴۰۳ به 335.541.882 کیلوگرم کاهش یافته است. این کاهش ۱۳ درصدی در صادرات، فرضیه تأثیر مستقیم افزایش صادرات بر گرانی سیب‌زمینی را زیر سوال می‌برد. از سوی دیگر، طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی، میزان تولید سیب‌زمینی در کشور در سال ۱۴۰۲ به 5.246.261 تن رسیده است. بنابراین با توجه به میزان صادرات در سال ۱۴۰۲، مشکلی از نظر تأمین بازار داخلی و صادراتی وجود نداشته است. افزایش قیمت در سال جاری، با وجود تولید کمتر و صادرات کمتر سیب‌زمینی در سال 1403، نشان‌دهنده این است که عواملی فراتر از میزان تولید و صادرات نقش دارند.
از سوی دیگر، آمار واردات بذر سیب‌زمینی نیز نشان‌دهنده کاهش چشمگیر است؛ به‌طوری که در سال ۱۴۰۲ میزان واردات بذر 749.266 کیلوگرم بوده، اما در سال ۱۴۰۳ به 400.100 کیلوگرم کاهش یافته است. این کاهش ۴۶ درصدی واردات بذر، بیانگر افت سطح زیر کشت سیب‌زمینی است که به‌طور مستقیم بر میزان تولید داخلی اثر گذاشته و منجر به کمبود عرضه در بازار شده است.
عوامل داخلی تأثیرگذار
کاهش تولید: با توجه به کاهش واردات بذر، پیش‌بینی کاهش تولید داخلی امری بدیهی است. این مسئله منجر به افزایش قیمت‌ها در بازار شده است.
احتکار: در برخی موارد گزارش‌هایی مبنی بر احتکار سیب‌زمینی توسط دلالان و واسطه‌ها منتشر شده که این امر نیز به تشدید گرانی کمک کرده است.
کارشکنی و ضعف مدیریتی: عدم مدیریت صحیح زنجیره تأمین محصولات کشاورزی، عدم برنامه‌ریزی مناسب برای تأمین بذر و توزیع متوازن محصولات، همه از عوامل داخلی هستند که موجب بی‌ثباتی بازار شده‌اند.
نقش علم و فناوری در حل بحران
یکی از مسائل کلیدی که در کشور ما نادیده گرفته شده، بهره‌گیری از علم و فناوری‌های نوین در حوزه کشاورزی است. سیب‌زمینی به‌عنوان یکی از محصولات مهم کشاورزی، در بسیاری از کشورهای پیشرفته به‌صورت تراریخته تولید می‌شود. محصولات تراریخته با افزایش مقاومت به آفات، کاهش نیاز به سموم شیمیایی و افزایش بهره‌وری، به‌عنوان یک راهکار مؤثر برای تأمین پایدار مواد غذایی شناخته می‌شوند. به عنوان مثال گزارش شده است که در سال 2019 اولین سیب‌زمینی تراریخته مقاوم به ویروس PVY در آرژانتین به بازار عرضه شده است. مزایای تولیدی و اقتصادی این سیب‌زمینی تنها در بازار آرژانتین سالانه حدود 45 میلیون دلار برآورد شده است. متأسفانه در کشور ما، به دلیل عدم حمایت کافی از تحقیقات بیوتکنولوژی کشاورزی و وجود فضای فناوری هراسانه درباره محصولات تراریخته، از این ظرفیت مهم استفاده نمی‌شود. این در حالی است که استفاده از سیب‌زمینی تراریخته می‌توانست منجر به کاهش هزینه‌های تولید، افزایش بهره‌وری مزارع، و در نتیجه کاهش قیمت این محصول در بازار شود.
بررسی دقیق آمارهای رسمی نشان می‌دهد که برخلاف ادعاهای مطرح‌شده، افزایش صادرات عامل اصلی گرانی سیب‌زمینی نیست، زیرا میزان صادرات در مقایسه با سال گذشته کاهش یافته است. در مقابل، کاهش شدید واردات بذر، افت تولید داخلی، احتکار و سوءمدیریت زنجیره تأمین از جمله عوامل اصلی این بحران محسوب می‌شوند. با این حال، کاهش صادرات نیز به میزان پیش‌بینی‌شده نیست، که نشان‌دهنده وجود عوامل پنهان دیگری در این نوسانات است. بنابراین، ضروری است که بررسی شود چه عواملی فراتر از این موارد در ایجاد بحران نقش دارند و چه کسانی از این شرایط سود می‌برند. شفاف‌سازی این مسائل گامی اساسی در جهت رفع بی‌ثباتی بازار خواهد بود.
علاوه بر این، یکی از مهم‌ترین کاستی‌های کشور در حوزه کشاورزی، عدم تولید ملی محصولات تراریخته است، در حالی که واردات این محصولات در حال انجام است. تجربه جهانی نشان داده که تولید داخلی محصولات مقاوم به بیماری‌ها می‌تواند هزینه‌های تولید را کاهش داده و عرضه محصول را پایدارتر کند. متأسفانه، به دلیل عدم حمایت کافی از تحقیقات بیوتکنولوژی و سیاست‌های محدودکننده، کشور از این ظرفیت مهم محروم مانده است. باید توجه داشت تنها از طریق تلفیق دانش علمی و مدیریت هوشمندانه می‌توان بحران‌های کشاورزی را کنترل کرد و به سمت خودکفایی و امنیت غذایی حرکت نمود. امید است که با اتخاذ تصمیمات درست، فشار اقتصادی از دوش مردم کاسته شود و کشاورزی پایدار و علمی در کشور نهادینه شود.