دکتر محمّد علی ملبوبی رئیس انجمن بیوتکنولوژی ایران: در زمینه بیوتکنولوژی متخصصان به طور عمده به جنبه های علمی و تکنیکی اهمیت میدهند ولی در مواردی که به محصولات غذایی مربوط میشود مسائل دینی و شرعی هم باید مورد توجه قرار بگیرند.
خوب است که در سطح ملی در سمینارهایی مربوط به اخلاق زیستی و یا در همایش ایمنی زیستی که قرار است خرداد ماه برگزار شود یکی از موضوعات هم به این مبحث اختصاص پیدا کند تا اگر سؤالی وجود دارد در آنجا به آن پاسخ داده شود.
سؤال: آقای دکتر ملبوبی لطفاً برای خوانندگان ما توضیح دهید وجه اشتراک دین و علم در زمینه بیوتکنولوژی در چیست که سبب برگزاری نشستی تحت عنوان "بیوتکنولوژی کشاورزی بر طبق شرع" شده است؟
پاسخ: در زمینه بیوتکنولوژی متخصصان به طور عمده به جنبههای علمی و تکنیکی اهمیت میدهند ولی در مواردی که به محصولات غذایی مربوط میشود مسائل دینی و شرعی هم باید مورد توجه قرار بگیرند. سؤالاتی در بین مردم به طور درست یا نادرست مبنی براینکه "آیا محصولات تراریخته یا دستکاری شده ژنتیک حلال هستند یا خیر؟" مطرح است. مثلاً اگر از موجود حرام گوشتی ژنی به گیاهی منتقل شود در این صورت آن گیاه یا هر موجود دیگری که ژن مذکور به آن منتقل شده قابل مصرف است یا نه!؟ در اینجا مسئله فقهی مطرح میشود که اخیراً در این ارتباط اجلاسی در مالزی برگزار شد که در آن بحثهای زیادی در مورد ابعاد مختلف این موضوع مطرح و بررسی شد.
سؤال: لطفاً اهداف برگزاری این نشست را به طور خلاصه توضیح دهید ؟
پاسخ: در سالهای اخیر یعنی بعد از 16 سال کشت گیاهان تراریخته در مقیاس تجاری، سؤالاتی مانند اینکه "آثار اجتماعی و اقتصادی گیاهان و موجودات تراریخته چیست؟" مطرح شده است. یکی از جنبههای آن بحث حلیّت است که در اسلام مطرح شده و کشور مالزی همیشه در این مورد پیشتاز بوده است. همانطور که میدانید در این کشور بحث حلیّت اهمیت زیادی دارد و دارای صنایع حلال، مؤسسات حلال، بنیاد و انجمن حلال است که در اجلاس اخیر بنیاد حلال این کشور یکی از برگزارکنندگان بوده است و با مدیریت خوبی که انجام شده بود هم افراد متخصص و هم علمای دینی شیعه و سنی در این اجلاس حاضر بودند و نظرات مختلفی هم در طول نشست بیان میشد حتی در خارج از جلسه هم اعضا بحث و تبادل نظر میکردند و در نهایت سبب ایجاد قطعنامهای شد که امیدوارم ترجمه آن در اختیار عموم قرار بگیرد.
سؤال: ملاحظاتی که در مورد محصولات تراریخته از لحاظ شرعی ابراز شده در چیست؟
پاسخ: در اجلاس مالزی مباحث زیادی مطرح شد که جمعبندی آن در قالب قطعنامهای آورده شده است و در آن تقسیمبندی موجودات تراریخته از لحاظ حلیّت انجام شده که به این ترتیب بود: اگر ما از یک موجودی که حرام بودن آن در اسلام تصریح نشده ژنی را به موجود هدف منتقل کنیم "آیا آن موجود حلیّت دارد یا خیر؟" طبیعی است که چنین موجودی حلال است. در اسلام فرض بر این است که موجودات خاصی حرام هستند و الباقی حلالند و در این مورد بحثی وجود ندارد. امّا بحث اصلی در اینجاست که اگر ژنی از موجود حرام گوشتی به موجودی دیگر منتقل شود؛ چه حکمی از لحاظ حلیّت دارد؟ که خود به دو حالت تقسیم میشود: 1- ژن مذکور به موجودی حلال گوشت منتقل شده است. 2- آن ژن به موجودی حرام گوشت انتقال داده شده است. در مورد حالت اول یعنی زمانیکه ژن موجودی حرام گوشت به موجودی حلال گوشت منتقل شود بحثهای زیادی مطرح شده و نتایج آن این بوده است که از جنبههای مختلف میتوان آن را حلال دانست. یکی حالت استحاله است یعنی مثل سگی که در نمکزاری افتاده و پس از تجزیه ماهیت خود را از دست داده و ماهیت جدیدی ایجاد شده است؛ حالت دیگر انقلاب است مانند سرکهای که به شراب تبدیل شده با اینکه همان مولکولها هستند اما واکنش شیمیایی آنها متفاوت است و ماهیت و اثر آن تغییر میکند. از طرف دیگر ما در بحثهای ژنتیکی ژن را در واقع به صورت اطلاعات میدانیم چنانکه امروزه میتوان یک توالی را به صورت مصنوعی ساخت بنابراین انتقال اطلاعات به جای انتقال ماده مطرح است و بحثهای مفصلی هم وجود دارد. در مجموع بحث به اینجا رسید که اینگونه موجودات هم حلال هستند. فقهای حاضر در این اجلاس اعم از شیعه و سنی بر این موضوع صحه گذاشتند که در قالب قطعنامهای آمده است.حال اگر ژنی از حرام گوشتی به حرام گوشتی دیگر منتقل شود مثلاً انتقال ژن یک خوک به خوک دیگر که در اینجا همچنان حرمت باقی است و محصول حاصل هم حرام محسوب میشود.من فکر میکنم انجام بحث و بررسیهای کارشناسی بهتر از بحثهایی است که به طور عام گفته میشود کدام حلال است یا کدام حرام یعنی بحثهای سیاه و سفید؛ که این کار در اجلاس اخیر در مالزی بسیار خوب و بهطور تخصصی انجام شد.
سؤال: آقای دکتر همانطور که مطلع هستید مهندسی ژنتیک مخالفانی دارد که مدعی موضوعاتی از جمله دخالت در قوانین الهی و یا ایجاد فسق و فجور و… هستند، آیا استدلالی برای نفی آنها وجود دارد؟
پاسخ: ببینید در مورد مذاهب مختلف دینی خیلی مطلع نیستم اما طبق شنیدههایم مثلاً ممکن است کاتولیکهای افراطی به آن اعتقاد داشته باشند ولی در اسلام بخصوص در مذهب شیعه ما معتقد هستیم که خدا ابزار و آلات را در اختیار بشر گذاشته و دستور داده است که از آنها به نحو احسن استفاده کنیم. ما هم در این راستا قدم برمیداریم یعنی همانطور که از آهن در و پنجره میسازیم با استفاده از ژنها محصولات غذایی که مورد نیاز ما هستند را تولید میکنیم. برای من جالب بود که در این اجلاس یکی از علما آیهای از قرآن کریم را قرائت کرد با این مضمون که چرا شما حلال خدا را حرام میکنید و این بدعت در دین است چرا که وقتی خدا به شما اجازه داده که این کار را انجام دهید شما حق ندارید خلاف آن رفتار کنید و ما مسلمانها بیشتر به این اعتقاد داریم.
سؤال: آیا بر اساس مسائل دینی موجودات دستکاری شده ژنتیکی (GMOs) طبقهبندی میشوند؟ لطفاً توضیح دهید؟
پاسخ: همانطور که عرض کردم بر اساس مسائل مطرح شده در آن اجلاس سه حالت وجود دارد 1- انتقال ژن از موجودی حلال به موجود حلالی دیگر که در این مورد هیچ مناقشهای وجود ندارد. 2- انتقال ژن از موجودی حرام به موجودی حلال با توجه به استدلالهای ذکر شده حکم آن مشخص شده و حلال است 3- انتقال از موجودی حرام به موجود حرامی دیگر که تنها مورد حرام است و در این مورد نیز جای مناقشهای باقی نیست.
سؤال: به عنوان آخرین سؤال آیا ضرورتی برای ادامه برگزاری چنین نشستهایی در آینده وجود دارد؟ لطفاً توضیح دهید؟
پاسخ: بیانیه این اجلاس معمولاً مورد استفاده مسلمانان قرار میگیرد. با این حال خوب است که در سطح ملی در سمینارهایی مربوط به اخلاق زیستی و یا در همایش ایمنی زیستی که قرار است خرداد ماه سال 1390 برگزار شود یکی از موضوعات هم به این مبحث اختصاص پیدا کند تا اگر سؤالی وجود دارد در آنجا به آن پاسخ داده شود. اگر این قبیل کارها انجام نشود در واقع راه را برای کارهای ژورنالیستی باز کردهایم و به این ترتیب امکان ارائه اطلاعات اشتباه به مردم به وجود میآید که خود سبب تشویش اذهان عمومی میشود. بنابراین وجود سمینارها و یا میزگردهایی که در مورد این موضوع بحث تخصصی کنند پیشنهاد میشود.
گفتگو: بنفشه درویشروحانی