برخی بانک‌های ژن را ملک طلق خود می‌دانند
گفتگو: نغمه عبیری –
با توجه به دستاوردهای اخیر مرکز ملی ذخایر ژنتیک و زیستی ایران و برای آشنایی بیشتر با این مرکز، مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران (IRBIC)، مصاحبه‌ای اختصاصی را با دکتر سید ابوالحسن شاهزاده فاضلی رئیس این مرکز انجام داد.
با توجه به دستاوردهای اخیر مرکز ملی ذخایر ژنتیک و زیستی ایران و برای آشنایی بیشتر با این مرکز، مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران (IRBIC)، مصاحبه‌ای اختصاصی را با دکتر سید ابوالحسن شاهزاده فاضلی رئیس این مرکز انجام داد. این گفتگو را با عنوان "نقش و اهمیت ذخایر ژنتیک ایران و معرفی مرکز ملی ذخایر ژنتیک ایران" می‌خوانیم.
آقای دکتر شاهزاده فاضلی با تشکر از وقتی که در اختیار مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران قرار داده‌اید لطفا در مورد این مرکز ملی ذخایر ژنتیک و منابع زیستی و هدف پایه‌گذاری آن توضیح دهید؟
مرکز ملی ذخایر ژنتیک و منابع زیستی ایران که از سال 1386 برای مطالعه و راه‌اندازی کار خود را آغاز کرد طبق دیدگاهی که از ابتدا بود تاسیس یک مرکز بزرگ برای سرویس و خدمات در حوزه ذخایر ژنتیکی و زیستی در کشور راه‌اندازی بشود، مطالعات آن انجام شد و بعد از آن راه‌اندازی و تقریبا از سال گذشته ارائه خدمات و سرویس را آغاز کرده است. این مرکز طبق تعریفی که در OECD از سال 1999 است (مراکز ذخایر زیستی مراکزی هستند که نمونه‌های زیستی قابل کشت و تکثیر اعم از سلول‌های گیاهی، انسانی جانوری میکروارگانیسم‌ها و همچنین ژنوم آنها و نیز اطلاعات مرتبط با آنها را در این مراکز نگهداری می‌کنند و مهمترین نقطه بارز آنها اینست که این اطلاعات را در اختیار مراکز تحقیقاتی و صنعت و سلامت قرار می‌دهند) یعنی یک بخش ذخیره و بخش دیگر سرویس و خدمات به بخش‌های دیگر. اگر فقط وظیفه ذخیره اطلاعات باشد تعریف BRC یا مرکز منابع ژنتیک را ندارد. در دنیا کلکسیون‌های متعددی در کشورهای توسعه یافته هستند و یکی از علت‌هایی که سرعت رشد بیوتکنولوژی در کشورهای توسعه یافته خیلی زیادتر است دسترسی به این نمونه‌های بیولوژی استاندارد است. ما در کشورمان ادعا داریم که از چند دهه قبل پایگاه‌های ژنی را در حوزه گیاهی، انسانی- جانوری و میکروارگانیسم‌ها داریم اما غافل از این هستیم که چه تعداد از این نمونه‌های بیولوژی استاندارد هستند. استاندارد در نگهداری، استاندارد در جمع‌آوری، استاندارد در شناسایی و استاندارد در شناسنامه آنها. مهمترین هدف مرکز ملی ذخایر ژنتیک و منابع زیستی ایران این است که در جهت داشتن زیرساخت استاندارد فعالیت کند یعنی تمام روش‌هایی که در سایر بانک‌های معتبر بین‌المللی مثل DSMZ و غیره رعایت می‌شود. اگر نمونه‌ای استاندارد نباشد در تحقیقات و صنعت این نمونه به درد بخور نیست بنابراین بایستی کاملا مبتنی بر روش‌ها و قوانینی باشد که امروزه در دنیا حاکم است.
این مرکز شامل چه بخش‌هایی است و چه خدماتی ارائه می‌دهد؟
این مرکز شامل چهار بخش است: بخش گیاهی، بخش میکروارگانیسم‌ها، بخش سلول‌های انسانی-جانوری و بخش مولکولی. خوشبختانه در حال حاضر ما هم ذخایر بومی کشورمان را جمع‌آوری، شناسایی و شناسنامه‌دار کردیم که اطلاعات آن بر روی سایت مرکز است و هم نمونه‌های غیر بومی را دریافت کرده‌ایم و آنها را ذخیره کرده و طبق ضوابط مرکز آنها را به محققان و دانشجویان ارائه می‌دهیم.
افتخار این مرکز اینست که طبق ضوابطی که از حداقل بوروکراسی برخوردار است نمونه‌های بیولوژیک و خدمت‌های دیگر را با حداقل هزینه در اختیار متقاضیان قرار می‌دهد و هیچ روابطی بر آن حاکم نیست. یکی از موارد خیلی مهم اینست که بسیاری از بیولوژیست‌های کشور ما به برخی از نمونه‌ها در کلکسیون‌های شخصی خودشان، دانشگاه‌های محل خدمتشان و یا مراکز تحقیقاتی دسترسی دارند ما از آنها دعوت کرده‌ایم و الان هم از آنها دعوت می‌کنیم که آنها را تکثیر کنند، چون این کلکسیون‌ها قابل تکثیر هستند و یک نسخه در اختیار مرکز قرار دهند تا ما بتوانیم آنها را در اختیار همه جامعه علمی قرار دهیم. این نمونه‌ها نمونه‌هایی نیستند که اگر کسی آنها را بخشید از بین بروند می‌توان آنها را تکثیر کرد و از طرف دیگر یک نسخه پشتیبان هم اینجا حفظ می‌شود تا اگر در آینده نمونه خود فرد هم از بین رفت یا دچار آلودگی شد مشکلی پیش نیاد.
"ما در کشورمان حمایت دولتی را داریم ولی کافی نیست."
آقای دکتر دولت چه نقشی در این زمینه ایفا کرده است؟
مسئله مهم در دنیا اینست که تمامی کلکسیون‌های ذخایر زیستی در دنیا که در فدراسیون جهانی ثبت شده‌اند تا به امروز حدود 610 کلکسیون است در 70 کشور که از این 610 کلکسیون فقط 35 تا از آنها توسط بخش خصوصی اداره می‌شود مابقی متصل به بودجه دولت است و یا از دانشگاه‌ها بودجه خود را تامین می‌کنند که آن هم به نوعی تحت پوشش بودجه دولت است.
حمایت بخش دولتی از این مراکز ذخایر زیستی مهمترین رکن در توسعه و نگهداری آنهاست. ما در کشورمان حمایت دولتی را داریم ولی کافی نیست. بودجه‌ای که برای این مرکز در نظر گرفته شده شاید فقط برای یکی از چهار واحد کافی باشد. و با توجه به پتانسیل‌های بسیار قوی که داریم اگر بخواهیم در کمتر از دو سال به رتبه‌های زیر ده در دنیا از نظر اهمیت و تعداد نمونه‌های بیولوژی برسیم نیاز به حمایت معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری داریم که هم بتوانیم جذب نخبگان را در مرکز داشته باشیم و هم توسعه فیزیکی و علمی داشته باشیم.
لطفا در مورد دستاوردهای این مرکز توضیح بفرمایید؟
در سال 1390 یکی از کارهای بسیار ارزشمندی که مرکز انجام داد توالی‌یابی کامل ژنوم دو تا از باکتری‌های بومی ایران بود که از لحاظ بیولوژی بسیار اهمیت داشتند یکی در تولید آمیلاز و دیگری در تولید پی اچ پی که ژنوم کامل آنها در NCBI به نام ایران ثبت شده‌اند. ما دستگاه توالی یاب نداریم دولت می‌تواند به ما کمک کند اما بخش عمده‌تر آن بحث کارهای بیوانفورماتیکی بود که محققان جوان ما در مرکز قادر بودند که تمامی کارهای بیوانفورماتیک آنرا انجام دهند تا به نتیجه رسیدند. مقالات آنها هم در مجله معتبر انجمن باکتریولوژی آمریکا منتشر شده است.
تمامی هم و غم سیاستگذاران حوزه بیوتکنولوژی باید بر تقویت این مرکزی باشد که امروز با این ساختار استاندارد شکل گرفته است اگر امروز این مرکز تقویت شد می‌تواند به عنوان یک پشتیبان برای بقیه کلکسیون‌های زیستی کشور در جهت استاندارد کردن، گرفتن نسخه پشتیبان از نمونه‌های مراکز دیگر و ارائه سرویس و خدمات باشد. بیش از 90 درصد از تست‌هایی که مرتبط با شناسایی نمونه‌های بیولوژی است در مرکز راه‌اندازی شده است. در حوزه میکروارگانیسم‌ها شاید تا دو سال پیش حداکثر 30 درصد تستها انجام‌پذیر بود مابقی باید به کشورهای دیگر فرستاده می‌شد. هدف ما انجام 100 درصد تستها است. ما الان تست تعیین درصد G+C را در مرکز راه‌اندازی کرده‌ایم که فقط هفت کشور دنیا قادر به انجام آن هستند. در حال حاضر این مرکز می‌تواند به خارج از کشور نیز خدمات ارائه دهد. بنابراین حمایت از این مرکز حمایت از توسعه زیست‌فناوری است و مستلزم اینست که هم سیاست‌گذاری‌ها و هم کمک‌های مالی به کمک این مرکز بیاید تا این مرکز بتواند در حداقل زمان جایگاه خود را پیدا کند. در حال حاضر ما تحریم خارجی‌ها را می‌شکنیم. اگر یک محققی الان به یک نمونه رده سلولی و یا یک میکروارگانیسم برای تولید یک دارو و یا یک تست بیولوژی نیاز دارد و آن در این مرکز فراهم شده باشد و قابل تکثیر باشد یعنی تحریم شکسته شده است. یعنی به تولید ملی و خودکفایی رسیدیم. بنابراین هم و غمی که در حوزه بیوتکنولوژی سال‌های سال وجود داشته در مورد عدم دسترسی به نمونه‌های بیولوژی این مسئله تقریبا در حال حل شدن است.
"در چند دهه گذشته بسیاری از نمونه‌ها را به دلیل عدم رعایت استاندارد از دست داده‌ایم."
لطفا در مورد ذخایر ژنتیک که در ایران موجود است بفرمایید آیا به صورت استاندارد ذخیره شده‌اند؟
ایران خود منبع بزرگی از ذخایر ژنتیک است و تنوع زیستی در سرزمین ما به دلیل نوع آمایش جمعیتی و شرایط جوی و آب و هوایی بسیار حائز اهمیت است. در حوزه گیاهی ما در کشورمان نشان داده‌ایم که اگر من نوعی نمونه بیولوژی را در یک بانکی ذخیره کرده‌ام اگر به صورت استاندارد ذخیره نشده باشد این نمونه از بین رفته است. ما در چند دهه گذشته بسیاری از نمونه‌ها را به دلیل عدم رعایت استاندارد از دست داده‌ایم. ما ادعا داریم که تنوع گیاهی ایران برابر با کل اروپا است اما تعداد نمونه‌هایی که در بانک‌های ژنی گیاهی داریم آیا با تعداد نمونه‌های ذخیره شده در بانک‌های ژنی اروپا برابر است. آیا برخی از نمونه‌های زیستی ایران در کشورهای دیگر بیشتر از خود ایران نیست؟
این مسئله مهم است که ما ابتدا اقدام به جمع‌آوری، نگهداری و شناسایی به صورت استاندارد کرده و بعد در جهت ثبت بین‌المللی این نمونه‌ها اقدام کنیم. این مرکز به عنوان قطعه‌ای از یک پازل بزرگ می‌تواند نقش تاثیرگذاری داشته باشد. اگر ما بتوانیم در این مجموعه قدمی به جلو برداریم نسل‌های بعدی به پیشینیان خود برای حفظ این ذخایر افتخار می‌کنند چرا که فرسایش خاک و عوامل محیطی روز به روز این نمونه‌ها را از بین می‌برد. تقریبا در کشور ما از سال 1305 در حوزه گیاهی جمع‌آوری‌ها آغاز شد اما متاسفانه چقدر از آن نمونه‌ها مانده و قابل تکثیر هستند خدا می‌داند. ما نمی‌خواهیم کسی را محکوم کنیم ما می‌گوییم که کارهایی که بر روی زمین مانده را به پیش ببریم که این کار توسط یک مجموعه هم امکانپذیر نیست. یعنی بایست کارگروهی زیر نظر همه وزارتخانه‌ها اعم از وزارت کشاورزی، وزارت علوم، وزارت بهداشت، جهاد دانشگاهی، سازمان محیط زیست، وزارت نفت در کنار هم تقسیم کار کنند و سپس با یک نگاه مثبت و ملی به پیش بروند.
چه چشم‌اندازی را برای آینده این مرکز پیش‌بینی می‌کنید؟
این مرکز از سال 1390 سرویس ارائه خدمات را راه‌اندازی کرد. چشم‌انداز ما در 10 تا 20 سال آینده اینست که در منطقه، آسیا و جهان به عنوان جایگاهی قابل اعتبار و اطمینان باشیم و از نقاط مختلف جهان نیز نمونه‌ها برای ذخیره به این مرکز ارسال شود. ما قصد داریم یک چنین زیرساختی را فراهم کنیم. الان هم مرکز به عنوان یکی از مراکز معتبر بین‌المللی در فدراسیون جهانی کلکسیون‌های قابل کشت (WFCC) معتبر است. تا کنون نمونه‌هایی را برای گرفتن مدرک برای چاپ مقاله از اسپانیا و مالزی و کشورهای دیگر برای ما ارسال کرده‌اند که نمونه‌های آنها شناسایی شده و مدرک به آنها داده شده و بر اساس کدی که IBRC number است آنها مقاله خود را در مجلات معتبر چاپ می‌کنند و نمونه خود را به عنوان یک گونه جدید معرفی می‌کنند. هدف ما گسترش دایره اعتماد است و در یک جاهایی نیاز به قوانین داریم و در جاهای دیگر نیاز به ابزار مالی داریم. اگر در این زمینه به ما کمک شود پیشرفت ما لگاریتمی خواهد بود یعنی اگر دو واحد به ما کمک شود حرکت ما چهار واحد به سمت جلو خواهد بود.
"گاهی دانشجو یا محققی به برخی از بانک ژن‌ها مراجعه می‌کند به جای اینکه بر اساس دستورالعمل به او خدمت ارائه شود به او می‌گویند که باید استاد راهنما را از اینجا انتخاب کند و اسم آنها در مقاله باشد…"
آقای دکتر فاضلی در حال حاضر ما چندین مرکز در ایران داریم که در این زمینه فعالیت می‌کنند اما یک گسستگی بین این مراکز وجود دارد. به نظر شما بهتر نیست این مراکز یکپارچه شوند؟
مرکز ما یک پایگاهی را تحت عنوان www.ibtn.ir (شبکه ملی ذخایر ژنتیک و زیستی ایران) را بنا نهاده است که اطلاعات آنها فراهم شده و از تمامی جاهایی که کلکسیون‌های بیولوژی را داشته‌اند دعوت کرده‌ایم که خودشان بیایند و با نام کاربری و رمز عبوری که ما به آنها می‌دهیم اطلاعاتشان را روی سایت قرار دهند. این کار باعث می‌شود که یک محقق برای پیدا کردن نمونه مورد نظرش به جای اینکه چند سایت را بررسی کند تنها از روی این سایت بتواند بفهمد که نمونه مورد نظرش در کدام مرکز موجود است. از میان مجموعه‌ی مراکزی که در این زمینه فعالیت می‌کنند تنها دو سه مرکز لبیک گفته‌اند و اطلاعات خودشان را آنهم به صورت ناقص روی این سایت وارد کرده‌اند. در کشور ما بسیاری از این مراکز ادعا دارند که کلکسیون یا بانک دارند و BRC هستند اما در واقعیت این مراکز سه یا چهار تا بیشتر نیستند و آنهایی که سایت دارند و دارای ضوابط هستند جزء BRC محسوب می‌شوند مانند پاستور، بانک پژوهش‌های علمی-صنعتی و خود این مرکز بقیه هیچ‌کدام سایت و ضوابطی ندارند و اگر یک دانشجو یا محقق مراجعه کند به جای اینکه بر اساس دستورالعمل به او خدمت ارائه شود به او می‌گویند که باید استاد راهنما را از اینجا انتخاب کند و اسم آنها در مقاله باشد و از این دست مسائلی که مطرح است. مشکل ما اینجاست که بسیاری کلکسیون دارند ولی این کلکسیون خصوصی است و نمی‌شود لفظ BRC یا مرکز منابع بیولوژی را برای آنها بکار برد.
آقای دکتر فکر می‌کنید مرکز ملی ذخایر ژنتیک ایران این توانایی را دارد که در آینده در ایران حرف اول را بزند و ما یک مرکز واحد در ایران برای ذخایر ژنتیک و منابع زیستی داشته باشیم؟
به نظر من هیچ جای دنیا این امکانپذیر نخواهد بود که تنها یک مرکز فعالیت بکند. یک مرکز می‌تواند بر فعالیت استاندارد دیگر کلکسیون‌ها نظارت داشته باشد ولی اینکه همگی تحت پوشش یک مرکز باشد فوق‌العاده ضربه‌پذیری آن مرکز را بالا خواهد برد. ترجیح ما اینست که کلکسیون‌های موجود استاندارد بشوند و با مرکز ملی ذخایر ژنتیک ایران تبادل نمونه داشته باشند و تخصصی و شبکه‌ای کار کنند. در جاهای دیگر در دنیا مثلا در تایلند 40 بانک میکروارگانیسم وجود دارد که به صورت شبکه‌ای کار می‌کنند. هر کدام در یک زمینه‌ای به صورت تخصصی وارد شده‌اند اما از طرف دیگر تبادل اطلاعات را حفظ کرده‌اند. اما در ایران اگر یک مجموعه‌ای نمونه‌ای را داشته باشد در اختیار دیگران قرار نمی‌دهد. این مسئله یک نکته منفی است و ضعف تلقی می‌شود چرا که آن مجموعه محققین را از تحقیق بر روی نمونه محروم می‌کند درصورتیکه بسیاری از اینها ملی هستند و متعلق به همه مردم است و شخصی نیستند. در برخی موارد یک رده سولی را خود محقق می‌سازد که در این حالت این رده سلولی متعلق به خود فرد است ولی او هم در جهت عرق ملی باید آنرا در اختیار مجوعه‌های دیگر قرار بدهد.
لطفا در مورد پرسنلی که در این مجموعه مشغول به فعالیت هستند بفرمایید که در چه سطح علمی قرار دارند؟
در حال حاضر 80 پرسنل در این مرکز مشغول به فعالیت و تحقیق هستند. البته این تعداد به خاطر محدودیت مالی است و بدیهی است با افزایش بودجه ما این تعداد را می‌توانیم به 200 نفر افزایش بدهیم. تقریبا حدود 60 درصد نیروها کارشناسی ارشد به بالا هستند و 15 درصد از آنها نیز زیر کارشناسی هستند که کادر اداری و پشتیبانی را شامل می‌شوند. نیروهای جوان که تقریبا همگی زیر 35 سال هستند اینجا فعالیت دارند. کار در این مرکز بسیار تخصصی است. خوشبختانه بسیاری از روش‌ها را خودشان برای اولین بار در کشور راه‌اندازی کرده‌اند.
گفتگو: نغمه عبیری – مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران