در جلسه هم اندیشی ذخایر توارثی مطرح شد: تأکید بر لزوم تدوین لایحه ذخایر توارثی بر پایه همفکری همه صاحبنظران
مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران- جلسه هم‌اندیشی ذخایر توارثی و بانک¬های ژن کشور درطی برگزاری اولین کنگره بینالمللی و سیزدهمین کنگره ملی زراعت و اصلاح نباتات ایران و سومین همایش علوم و تکنولوژی بذر ایران در تاریخ ششم شهریور ماه به ریاست دکتر مختار جلالی جواران به عنوان نماینده وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و با همراهی اعضای محترم پنل شامل آقایان دکتر جواد مظفری، دکتر سید ابوالحسن شاهزاده فاضلی، دکتر مصطفی آقایی، دکتر شاهین واعظی دکتر چایی¬چی، دکتر علی جعفری و دکتر آقافخر میرلوحی برگزار شد.
عمده مباحث مطرح شده در جلسه به …
عمده مباحث مطرح شده در جلسه به شرح زیر است:
دکتر مختار جلالی جواران، رئیس انجمن ژنتیک ایران و معاون آموزشی دانشگاه تربیت مدرس، مباحث مطرح‌شده در این هم‌اندیشی را بسیار گسترده دانست و گفت: بحث ذخایر ژنتیکی شامل جمع آوری، ذخیره، حفظ، حراست و بهرهبرداری است که میخواهیم با همدیگر به مشورت و همفکری بگذاریم. با بررسی چند موضوع مختلف شامل راهکار‌ها، چالشها، بحث طرح لایحه ذخایر توارثی و بحث طرح کلان ذخایر ژنتیکی به این جمعبندی رسیدیم که میخواهیم به یاری خداوند یک طرح کلان ذخایر ژنتیکی اجرا شود.
سپس دکتر جواد مظفری، رییس بانک ژن ملی گیاهی ایران، خواهش کرد که حاضرین درد دل را کنار بگذارند و صحبتهایشان را در راستای توصیههای خود دربارهی لایحه ذخایر ژنتیکی ایراد بفرمایند تا همفکری بشود. وی گفت: همانطور که آقای دکتر جلالی فرمودند در یک مقطعی دولت محترم تصمیم گرفته است که یک طرح کلان ملی ذخایر ژنتیکی در کشور اجرا کند و کلیات آن را هم تصویب کرده است و خواسته که این برنامه نوشته شود تا بتوان جزئیات آن را تصویب کرد و این را هم با بالاترین مقام تحقیقاتی کشور که شورای علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) باشد با هم به تصویب رساندند. بنابراین حالا که قرار است مطالعهای صورت بگیرد، فرصت خوبی است که ما کمک کنیم. گروههایی میخواهند شکل بگیرند که این برنامه را بنویسند. از دوستان عزیز میخواهم که نظرات فنی و توصیههای خود را در مورد چگونگی این برنامه بگویند تا با استفاده از آنها بتوان برنامه کلان ملی منسجمی نوشت.
اینکه در این کنگره که مربوط به زراعت و اصلاح نباتات است عنوان هم اندیشی را ذخایر ژنتیکی گذاشته و در این جمع همکاران ذخایر ژنتیکی چه گیاهی و چه غیرگیاهی و میکروارگانیسمها به همراه گروههای مختلف حضور دارند نشان میدهد که ما معتقدیم که منابع ژنتیکی میتواند یا ضرورت دارد در کشور بصورت یکپارچه اداره شود و یک انسجام در مدیریت ذخایر ژنتیکی داشته باشیم. لطفاً در راستای تنظیم منابع کشور توصیههایی بدهید برای اینکه در چه جهتی حرکت بکنیم.
دکتر شاهزاده فاضلی، رییس مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، دراین نشست گفت: شروع طرح ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی و ادامه این کار میسر نیست مگر با کمک دانشگاهیان و اعضای انجمنهایی که در حوزه ذخایر ژنتیکی دستاندرکارند و یک هدف‌گذاری و ارائه نظراتی که ما در بحث بهرهبرداری روی آن تاکید داریم. مهمترین نقطه علمی در مورد ذخایر ژنتیکی بحث بهرهبرداری است. برای اینکه بهرهبرداری خوبی بتواند صورت بگیرد، حفظ منابع ملی در کشور تسهیل و تسریع شود، و هم اینکه دربرابر کشورهای خارجی آنها را حفظ کنیم، به قوانین، آییننامهها و دستورالعملهایی نیاز است.
باید بار بهرهبرداری از ذخایر ژنتیکی در کشور ارزشیابی شود. یعنی در حوزه کشاورزی چقدر ما توانستهایم بهرهبرداری کنیم؟ در حوزه میکروارگانیسمها چطور؟ الان در دنیا درآمد بسیار کلانی از این ذخایر استحصال میشود. من آماری که در سال ۲۰۱۲ دیدم در اروپا فقط ۳۵۰ میلیارد یورو از تولیدات آنتی بیوتیکها، آنزیمها و محصولات مختلف درآمد داشتهاند.
دکتر شاهین واعظی، عضو هیات علمی بانک ژن ملی گیاهی ایران، اظهار داشت: باید توجه داشته باشیم که ذخایر ژنتیکی زیر مجموعهای از ذخایر زیستی است که آن هم بخشی از ذخایر طبیعی است. یعنی همانطور که ما آب، نفت، گاز، خاک، زمین، جنگلها و مراتع را بعنوان ذخایر طبیعی میشناسیم، بخش مهمی از آن هم به عنوان ذخایر ژنتیکی در این بحث مورد توجه است ولی آن چیزی که ما بایستی بیشتر مورد تاکید قرار دهیم کل ذخایر طبیعی ما است اعم از عناوینی که در بالا ذکر شد که الان دچار فرسایش، استفاده و بهرهبرداریهای بیرویه است و ما موظف هستیم به عنوان نسل حاضر که امانت‌داران نسلهای آینده به‌شمار میآییم به نحوی متعارف از این منابع استفاده کنیم تا این میراث برای آیندگان هم باقی بماند.
این موضوع در سه دهه اخیر خیلی مورد توجه قرار گرفته است و کنوانسیونهای مختلفی در سطح بینالمللی در زمینه حفاظت از تنوع زیستی و بالاخص حفاظت از ذخایر ژنتیکی که مورد بهرهبرداری کشاورزی قرار میگیرد مورد تصویب قرار گرفته است و کشورهایی که به این کنوانسیونها میپیوندند متعهد میشوند که به عنوان برنامه داخلی ابلاغ لازم را برای حفاظت از این منابع انجام بدهند و در هریک از این کنوانسیونها الزام پاسخگویی به جامعه بینالمللی هم پیش بینی شده است.
لایحه ذخایر توارثی در همین راستا پیشنهاد میشود و بطور کلی بایستی بصورت کلان در جامعه سیاستهای کلی در برنامهریزیهای اجرایی کشور روی محور حفاظت از منابع طبیعی و ذخایر ژنتیکی و سایر منابع که بایستی به نسلهای آینده نیز برسد مورد تاکید قرار بگیرد.
در همین زمینه سیاستهای کلی حفاظت از منابع طبیعی و ذخایر ژنتیکی (آب) مورد تصویب قرار گرفته است. سیاستهای کلی در مجمع تشخیص مصلحت نظام مورد تصویب قرار گرفته و توسط مقام معظم رهبری مورد ابلاغ قرار گرفته است.
بایستی این سیاستها درجهت گیری قانونگذاری مورد توجه قرار بگیرد و تقاضا میشود به هر حال گروههای متفکر، سیاستمداران و اتاقهای فکر برای آماده سازی پیشنهادات و لوایح تسریع کرده و هر چه زودتر مورد تصویب قرار بگیرد و خلاء قانونی که ممکن است در زمینه آب، خاک و ذخایر توارثی وجود داشته باشد هر‌چه سریعتر بر طرف گردد تا بتوانیم در مقابل مجامع و کنوانسیونها پاسخگویی لازم را داشته باشیم. به هر حال ما بایستی به کنوانسیونها ملحق بشویم و این قطعنامه داخلی را تصویب کنیم.
دکتر چاییچی، عضو هیأت علمی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران، از دیگر کارشناس‌های حاضر در این جلسه بود. وی ضمن دعوت جوانان به تبادل نظر در مورد ذخایر ژنتیکی افزود: به هر حال در کشور ما ذخایر ژنتیکی وجود دارد ابتدا باید با توجه به شرایط اکولوژیکی حاکم بر کشورمان ببینیم چگونه میتوانیم این ذخایر را بهتر در عرصه حفظ کنیم و بحث بعدی نگهداری آنها در بانکهای ژن است."
دکتر علی جعفری، رییس بانک ژن موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، اینطور اظهار داشت که:
"بنده فکر میکنم از بزرگترین چالشهای ذخایر ژنتیکی بخش منابع طبیعی کشور عدم وجود بذر در عرصه منابع طبیعی است که بخاطر عوامل متعددی مانند خشکسالی و بهرهبرداری بیرویه باعث انقراض گیاهان شده است. من فکر میکنم که منابع طبیعی در عرصه جنگلها و مراتع ۳۲۰۰ گونه جمع آوری کرده است در حالی که در کشور ما ۷۵۰۰ گونه گیاهی وجود دارد که این عدد کمتر از نصف گونههای موجود هست. این یکی از چالشهایی است که وجود دارد تمام این بذرها باید جمع آوری شود و برای جمع آوری این بذرها هم به امکانات متعدد و خاصی از لحاظ اکیپهای گیاهشناسی نیاز است که خوشبختانه در کشور ما گیاهشناسان خبره وجود دارند. منتهی مشکلات اعتباری وجود دارد که نمیتوان این بذرها را که مورد نیاز هم هست جمعآوری کرد.
دکتر مصطفی آقایی، معاون آموزش و ترویج سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، با اشاره به اهمیت استفاده کوتاه‌مدت و بلند‌مدت از ذخایر توارثی گفت:
زمینههای مختلف استفاده از این منابع ژنتیکی وجود دارد چه بصورت مستقیم و چه با استفاده از روشهای بهنژادی، دو رگ گیری و استفادههای مختلفی که در این زمینه با روشهای گوناگونی انجام میشود یا در سطح پیشرفتهتر امکان انتقال ژن وجود دارد با استفاده از روشهای مختلف و پیچیدهتری که در علم روز بهنژادی در حال استفاده است.
اما آنچه که من میخواهم تأکید کنم بر روی قسمت اول موضوع است یعنی چگونه میتوانیم از منابعی که ایجاد ثروت میکند توسط بهرهبرداران استفاده کنیم. در این زمینه ترویج موضوع ذخایر توارثی، بعضی استفادههای دارویی، استفادههای مختلف در صنعت، کشاورزی و حتی در خوراک هم میتوان استفاده کرد منتهی این نیازمند یک آموزش و ترویج بروز ذخایر توارثی مرتبط است. لازم است که دوستان و صاحبنظران در این زمینه با روشهایی که به ذهنشان میرسد کمک کنند
مورد بعدی که یک مقدار عمومیتر است چگونه بخش خصوصی میتواند در زمینه حفاظت، نگهداری، احیا و حتی جمعآوری بر اساس قوانین موجود در کشور به ما کنند. با تشکر"
دکتر آقا فخر میرلوحی، عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان، با بیان این نکته که ذخایر ژنتیکی وقتی ارزش دارد که بتوان آن را ارزیابی کرد، بهبود بخشید و از آن استفاده کرد، ادامه داد: در غیر این صورت اصلاً شما جمعآوری را هم انجام ندهید. از آقای دکتر جلالی خواهش میکنم اگر طرحی در این زمینه هست به این موارد بیشتر توجه کنند. پیشنهاد من این است که حتما باید شبکه بانک ژن ایجاد و تقویت بشود. بسیاری از دانشگاههای ما ذخایر ژنتیکی را جمعآوری کردهاند بر روی آنها در حال مطالعه هستند. اینها باید به همدیگر وصل شوند و شبکهای ایجاد شود همانطورکه در دنیا ایجاد شده است. البته در کشور ما در مجموع برای کشاورزی اهمیتی قائل نیستند و ارزش کشاورزی فقط در حد شعار است در حالی که هیچ پولی برای آن تزریق نمیشود. من مطمئن هستم اگر الان صحبتهای من تمام بشود آقای دکتر مظفری خواهند گفت که حتی در پرداخت هزینههای کارمندان بانک ژن هم مشکل وجود دارد و حق دارند بگویند چون ذخایر ژنتیکی کشور برای کسی مهم نیست. به نظر من باید حتماً یک سایت قوی داشته باشیم. همانطور که من می روم در IPK نگاه میکنم که این اکسشن با این خصوصیات، این شرایط را دارد، سفارش میدهم و دریافت میکنم. عرض میکنم که این سایت حتماً باید ایجاد شود ارتباطات باید برقرار شود.
دکتر سید یعقوب صادقیان مطهر، استاد بازنشسته و از پیشکسوتان مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه بذر چغندر قند، با تأکید بر نیاز به مدیریت یکپارچه، سخنان خود را اینطور ادامه داد: ما در حال حاضر خیلی از گیاهان را در بانکهای ژن جمعآوری کردهایم ،کپی هم میتوانیم داشته باشیم، ولی بانکهای ژن باید تنها یک مدیریت داشته باشند. در حالی که ما بخش داریم. بعنوان مثال بانک ژن در این مؤسسه یک بخش است در مؤسسه جنگلها و مراتع یک بخش است و در دانشکده کشاورزی هم همینطور. این نمیشود. اخیراً هم جهاد دانشگاهی. ما فقط داریم ساختمانهای جدیدایجاد میکنیم و زحمات زیادی کشیده شده است اینها نیاز به بودجه دارد. بعد تصمیمگیری بانک ژن الان معلوم نیست که اگر من بخواهم مواد ژنی بگیریم باید چطوراقدام کنم. یعنی اطلاع رسانی نشده است من اگر بگیرم چه مسئولیتی دارم چگونه باید اطلاعات بدهم.آقای دکتر جعفری میگفت میآیند از ما مواد میگیرند ولی نتایج اطلاعات را در اختیار ما قرار نمیدهند تا در بانک ژن ذخیره کنیم در حالی که این یک حق است.
اما نقش دولت! در همه جای دنیا بانکهای تحقیقاتی و بانکهای ژن اطلاعات کافی میگیرند منابع اولیه را ارزیابی میکنند، ژرم پلاسم میآید ژرم پلاسم را به دیگران میدهند تا استفاده کنند. اینها مسائلی است که باید در بانکهای ژن صورت بگیرد چون یک بخش خصوصی نمیتواند بیاید و منابع ژنتیکی را ارزیابی کند و خودش انتخاب کند. منتهی این کارها هم شده و در همین بانک ژن خیلی کارها شده ولی اطلاعرسانی به دلیلی، شاید کمبود بودجه، به خوبی صورت نگرفته است.
مثلاً خیلیها میآیند از بانکهای ژن مواد میگیرند حتی کوچکترین اطلاعاتی هم به بانک ژن نمیدهند. بخش خصوصی باید بداند که اگر از بانک ژن استفاده میکند، فردا اگر رقم اصلاح کرده تولید کرد، باید سهم دولت و سهم بانک ژن را بدهد. ما نمیتوانیم ضوابطی را که در همه جای دنیا وجود دارد نادیده بگیریم ضوابطی که در کنوانسیونهای بینالمللی هست، در داخل هم باید اینها را روشن کنیم، دیگر نمیدانند و فکر میکنند که هر کس از راه رسید میتواند از بانک ژن استفاده بکند.
دکتر بهزاد قرهیاضی، رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران، پیرو سخنان ایراد‌شده گفت:
اول اینکه ما تأکید افراطی بر صیانت از ذخایر توارثی میکنیم اما اقدام عملیاتی برای حفظ ذخایر توارثی انجام ندادهایم. درحالی که موضوع بسیار بسیار مهم دسترسی و بهرهبرداری از ذخایر توارثی است که تقریباً به فراموشی سپرهایم. من معتقدم که صیانت مهم است اما به نظر میرسد آنچه که امروز گلوگاه ما هست بهرهبرداری است و نه صیانت.
دوم: عزیزانی که مدیریتهای ذخایر توارثی را بر عهده دارند یکبار تکلیف ما را روشن کنند ما چند گونه گیاهی در کشور داریم؟. آمار و ارقام عجیب و غریبی ارائه میشود که برای من محل سوال است. در همین جلسه آمار 7500 گونه توسط سرور عزیزم جناب آقای دکتر جعفری ارائه شد و آمار دیگری توسط دانشمند بزرگوار جناب آقای دکتر مظفری ارائه شد که ایشان آمار 8000 گونه را اعلام کردند. اینآمار منبعاش کجاست؟ منبع آمار 7500 و 8000 گونه کجاست؟ چند بار باید در جلسات گفته شود که آماری بالاتر از 6500 گونه نداریم اگر هست به من نشان دهید.
نکته دیگری که برای ذخایر توارثی مهم است بحث سرمایه است. سرمایهگذاری به هیچ وجه طی 16 سال گذشته در ذخایر توارثی صورت نگرفته است. این تقصیر تمام نظام است و نه تقصیر فرد خاصی، ما به هیچ عنوان برای بانکهای ژن تزریق سرمایه نکردهایم.
پشتوانه اضطراری نیز وجود ندارد. من گاهی میترسم اگر حادثهای برای بانک ژن اتفاق بیافتد ذخایر توارثی ما دوباره از کجا باید جمعآوری شود. اینها از سال 1310 یا 1312 در دانشگاه تهران جمع شدهاند، که این بحث مهمی است. چه کسی باید به فکر باشد و چه کسی باید سرمایه گذاری لازم را انجام دهد.
بنده به عنوان ریاست انجمن زراعت و اصلاح نباتات عرض میکنم که هیچ نظرخواهی رسمی از انجمن علوم زراعت و اصلاح نباتات، انجمن ژنتیک و انجمن بیوتکنولوژی برای تدوین لایحه حفاظت از ذخایر توارثی تاکنون صورت نگرفته است و بلکه این لایحه مسیری را طی میکند که ما مخالف آن هستیم.
ما در هیأت مدیره مصوبه داریم، به وزیر محترم و به همه جای کشور نامه نوشتهایم که این لایحه سم هلاهل است. چون میگویند ذخایر توارثی یعنی هر موجود زندهای! بعد میگوید هر کس بخواهد از این ذخایر استفاده کند باید مجوز بگیرد، نوشته این است. از ما نظر نخواستند بلکه مخالف نظر ما عمل کردهاند.
بحث دیگر، بحث کنوانسیونهای بینالمللی است. نظر ملی برای مطرح شدن در کنوانسیونهای بینالمللی را چه کسی تامین میکند؟ اساساً سیاست ملی وجود دارد؟ تصمیم ملی وجود دارد؟ یا بر حسب تصادف و بر اساس سلیقه شخصی یک نفر تصمیم میگیرد که منفعت ملی چیست؟
پیشنهادات اولیه بنده برای حفاظت از منابع:
1- شرکت در هیچ اجلاس بینالمللی نباید یک نفره صورت بگیرد بلکه باید یک تیم چند نفره باشد.
2- در هیچ اجلاسی بدون اینکه اخذ نظر ملی قبل از آن صورت گرفته باشد نباید شرکت کنیم.
3- به بهرهبرداری بیشتر از حفاظت و صیانت توجه شود.
4-لایحه ذخایر توارثی بازپس گرفته شود و توسط انجنهای علمی بویژه انجمن علوم زراعت و اصلاح نباتات بازنگری بشود و دوباره برای دولت فرستاده شود تا اجرا گردد.
5- پشتوانه اضطراری باید در برنامه فوری قرار بگیرد و در کنار همه اینها اینکه به بانک ژن سرمایه تزریق شود. برای نجات تحقیقات کشاورزی 2000 میلیارد تومان پول برای یکسال لازم است. بنده فکر میکنم که 50 میلیارد تومان اعتبار طبق برآورد برای یکسال آینده بانک ژن لازم است. اگر داده نشود بانک ژن میشود مرکزی برای قتل عام ذخایر توارثی ایران.
دکترنیاز‌علی سپهوند، سرپرست مرکز تحقیقات کشاورزی استان تهران، با اشاره به کمبود ذخایر ژنتیکی در کشور در ادامه اظهار داشت: بانک ژن گیاهی ایران در مقایسه با بانکهای ژن سایر کشورها نظیر آمریکا، انگلستان، سوئد و ژاپن بسیار ضعیف است. در کشور احیای درست برای ذخایر توارثی وجود ندارد. ذخیره‌سازی در پاکت‌های معمولی بقالی انجام میشود. من به دلیل عدم ذخیره‌سازی کافی ذخایر، برای یک کار پژوهشی ناچار شدم که خودم به جمعآوری نمونه‌ها بپردازم. ایراد کار از تصمیم‌گیران است. باید به بانک ژن، تسهیلات داده شود. باید اطلاعرسانی شود و از ضوابط درست استفاده شود. به طوری که ضوابط باید طوری باشد که آسان و قابل دسترسی برای همه باشد. وی با تاکید بر سامان‌دهی لایحه ذخایر توارثی پیشنهاد داد: از همه افراد مطلع و همه انجمن‌های علمی برای تدوین این برنامه کلان دعوت کنیم تا یک چهارچوب مشخص برای لایحه ذخایر توارثی بانک ژن نوشته شود و به دولت ارجاع داده شود. درواقع، باید با هم‌اندیشی جامع از همه بزرگان به یک راهکار برسیم."
دکتر محمد جعفر آقایی، عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، بر لزوم تسهیل استفاده از بانک ژن تأکید کرد و گفت: باید برای بانک ژن خریدار وجود داشته باشد. مگر قرار است که ما همه گونههای گیاهی را جمعآوری کنیم؟!. جمعآوری ذخایر به دو دلیل خطر انقراض گونه و نیاز و استفاده فوری از گونه انجام میشود. جمعآوری گونه، در صورتی که مشتری برای آنها وجود نداشته باشد، بی‌فایده است. چون اگر ما مواد را جمعآوری کنیم و در اختیار مشتری قرار ندهیم و اجازه دسترسی ندهیم، فایده‌ای ندارد. درواقع، بانک ژن وقتی ارزش دارد که مشتری داشته باشد. یعنی وقتی دسترسی به این مواد محدود باشد، جمعآوری، حمایت و سرمایهگذاری برای آن فایده‌ای ندارد. وی با اشاره به تدوین لایحه ذخایر توارثی گفت: چه‌طور میشود که یک قانونی در کشور تصویب شود و در مفاد این لایحه در مورد استفاده از مواد ژنتیکی بیاید که دسترسی به ذخایر ژنتیکی بدون مجوز جرم است؟ چطور میشود لایحه‌ای با اطلاع من نوشته شود و در نهایت گفته شود که این لایحه محرمانه است و من به عنوان کارشناس بانک ژن که سال‌هاست در بانک ژن خدمت میکنم، از مفاد این لایحه بی‌اطلاع باشم؟! نمیشود که اطلاع از این طرح‌ها محدود شود و بعد در یک جلسه خصوصی در این‌باره تصمیمگیری شود و انتظار داشت که از آن حمایت شود. وی ادامه داد: کنترل دسترسی خارجی ایراد ندارد. به‌طوری که اگر این مواد از کشور خارج شوند و مورد سوء استفاده قرار بگیرند، جرم است. ما باید در این قانون، دسترسی خارجی را محدود کنیم نه دسترسی همکاران پژوهشگرمان را؛ چرا که این کار، مشتری بانک ژن را از بین می‌برد.
دکتر محمد‌رضا نقوی، عضو هیأت علمی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران، ضمن ابراز مخالفت هر دانشگاهی با لایحه ذخایر توارثی در ادامه عنوان کرد: نکته اول این که من به عنوان یک دانشگاهی باید از اطلاعات مربوط به ذخایر ژنتیکی در بانکهای ژن خبر داشته باشم. این حق ملی ماست. در همه کشورها، تمام اطلاعات در این مورد، روی سایت بانک ژن آن کشور آمده است. در سراسر دنیا همه افراد به این اطلاعات دسترسی دارند. نکته دوم این که باید یک قانون و چهارچوب مشخص و یک روش قانونمند تبادل مواد و ژرم‌پلاسم بین داخل و خارج کشور وجود داشته باشد. نکته سوم این که بانکهای ژن ما استانداردهای لازم را در این زمینه ندارند. لازم است که در این رابطه، کمیته‌ای تشکیل شود و یک استاندارد تعریف شود. در رابطه با لایحه ذخایر توارثی، هر دانشگاهی با این لایحه مخالف است و باید محدودیت‌های شدید دسترسی به بانک ژن رفع شود. لزوم ایجاد شبکه ذخایر ژنتیکی، وجود بک‌آپ یا پشتوانه در ذخایر ژنتیکی، ایجاد شرایط نگهداری صحیح ژرم‌پلاسم، تقسیم کار و اطلاعرسانی قوی و مناسب دانشگاهیان و کارشناسان از مفاد لایحه از جمله پیشنهادات ارائه شده توسط دکتر نقوی در این جلسه هم‌اندیشی بود.
دکتر محمد‌علی ملبوبی، معاون فناوری پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری، در ادامه اظهار داشت: در رابطه با عدم تأمین منابع دولتی و سرمایهگذاری مناسب در این بخش که گفته میشود بودجه و هزینه برای دریافت و تبادل ذخایر بانک ژن نیاز است، لازم به ذکر است که ثبت اطلاعات تمام انواع ذخایر ژنتیکی در قالب یک فایل پی‌دی‌اف در سایت هیچ هزینه‌ای نخواهد داشت مشکل ما بحث بودجه نیست بلکه مشکل ما این است که از داشته‌هایمان استفاده نمی‌کنیم. باید از داشته‌هایمان، اگرچه اندک است، استفاده صحیح کرد و در اختیار مردم قرار داد.
در ادامه دکتر گودرز نجفیان، رئیس مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، تصریح کرد: در بحث بهرهبرداری از ذخایر ژنتیکی و مسایل مختلف مطرح‌شده در رابطه با لایحه ذخایر توارثی، باید در راستای آنچه که به مصلحت کشور است، به نتیجه برسیم.خوشبختانه، طرح کلان ذخایر توارثی فرصت خوبی است که ما بیاییم و آن را تغییر دهیم. بانکهای ژن ما با اندک بودجه‌ای که دارد توانسته است خودش را نگه دارد. بودجه ممکن است که در اطلاعرسانی و ارائه اطلاعات به صورت چند فایل، مهم نباشد اما برای ارزیابی‌های مختلف در سایت و مکان‌های مختلف و برای احیا هیچ‌گونه هزینه‌ای داده نشده است. پیشنهاد میکنم که این طرح جدید در تصمیمگیری و مدیریت برای سیاستهای داخلی و خارجی، به صورت کنسرسیوم با قسمت‌های مختلف باشد. همچنین در تجدید ساختار و دسترسی به بانکهای ژن، تعادل ایجاد شود.
دکتر محمد‌رضا بی‌همتا، استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران، در ادامه جلسه گفت: تعریف یک بانک ژن مشخص است. اگرچه دو مسئله مدیریت و بودجه در این رابطه زیاد مطرح شد اما آنچه که مهم است تصویب قانون و هدایت لایحه به نحو متناسب و متعارف است تا مدیریت نیز نتواند تک‌روی کند و انشعابات فردی داشته باشد.
دکتر منصور امیدی، استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران، با ارائه یک پیشنهاد اظهار داشت: با توجه به حضور همه افراد موثر و تاثیرگذار در بانکهای ژن و ذخایر توارثی در این جلسه هم‌اندیشی، یک پیشنهاد دارم؛ این که بیاییم به جای یک کار بزرگ، یک خواسته مشخص کوچک داشته باشیم و این خواسته را در همین هیأت مدیره نهایی کنیم و آن را به صورت یک بند، به تمام انجمن‌های علمی مرتبط با این موضوع ارسال کنیم و بعد از یک زمان معین برای نظرخواهی، آن را به صورت یک دستاورد، رسانه‌ای کنیم و نتیجه را به اطلاع وزرا و مسئولین دولتی نیز برسانیم. پیشنهاد من این است که اطلاعات بانکهای ژن علنی شود. اگر این خواسته را با حضور همه افراد صاحب‌نظر و دانشجویان و پژوهشگران به‌علاوه نظرات انجمن‌های علمی، عملی کنیم؛ بودجه و هزینه‌ای هم نمی‌خواهد.
دکتر محمد‌باقر رضایی ،رئیس انجمن گیاهان دارویی ایران، در ادامه اذعان داشت: مجموعه‌ها باید با هم باشند نه علیه هم، همه با هم یک تصمیم بگیرند و آن را در قالب یک قطعنامه در جلسات بعدی ارائه دهند. اولویت درخواست من در رابطه با ذخایر ژنتیکی، بررسی نابودی گیاهان دارویی در کشور است. به طوری که ژرم‌پلاسم گیاهان دارویی در کشور به کلی نابود شده است. باید این ذخایر را به هر نحوی که میشود جمعآوری، نگهداری و ارزیابی کرد. درواقع، به علت تنوع زیاد گونه‌ها و اقلیم متنوع و غنی در کشور، ما توانایی ایجاد یک بانک ژن خوب را نداشتیم. باید راهکاری برای این مسئله در نظر گرفته شود.
مهندس محمد‌حسین ،شریعت‌مدار مشاور عالی وزیر جهاد کشاورزی، افزود: در بحث تامین اعتبار، دولت هم باید کمک کند اما همه موارد را نگفتیم. این که ما چه کار کردهایم؟ ما هم باید پیشنهاد دهیم و راهکار ارائه کنیم. وی با اشاره به جمعآوری نمونه‌های خاک در دوران دانشجویی خود توسط دانشجویان، با سؤالی از حاضرین به صحبتهای خود خاتمه داد: آیا نمیتوان با یک مدیریت و برنامه‌ریزی مناسب با کمک جمع کثیر دانشجویان و پژوهشگران، یک بانک ژن کامل تهیه کرد؟
دکتر جلال کمالی، نماینده مرکز بینالمللی گندم و ذرت در ایران( سیمیت) برای صرفه‌جویی در هزینه‌ها پیشنهاد کرد که شبکه بانکهای ژن در کشور باید فرامؤسسه‌ای باشد. وی اینطور توضیح داد که: من با تبادل اطلاعات و ایجاد سایت در بانک ژن موافقم اما برای ثبت اطلاعات در سایت نیاز به هزینه است که ما آن هزینه را نداریم. نظر شخصی من این است که شبکه بانکهای ژن در کشور باید فرامؤسسه‌ای باشد بعد مؤسسه‌ای باشد، بعد یک بخش بهره‌بردار پژوهشی باشد.
دکتر بابک ناخدا، عضو هیأت علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران، در ادامه تصریح کرد: استفاده از فناوری‌های نوین و روشهای جدید مولکولی برای مطالعات ذخایر توارثی از اهمیت زیادی برخوردار است. همچنین پتانسیل‌های زیادی که بعد از بکارگیری فناوری‌های نوین ایجاد میشود، از شمارش خارج است که چقدر میتواند به منابع ذخایر ژنتیکی ما کمک کند. وی ضمن اشاره به سهولت دستیابی به بانک ژن در سراسر دنیا افزود: در سراسر دنیا با یک ایمیل زدن میتوان به مواد بانک ژن دسترسی پیدا کرد. بحث جمعآوری، ارزیابی و احیای بانکهای ژن در کشور مهم است. با استفاده از فناوری‌های نوین در تهیه مجموعه ذخایر، راندمان کار افزایش یافته و حجم کار و هزینه‌ها کاهش می‌یابد. ما باید بتوانیم از ظرفیت عظیم ذخایر توارثی در برنامه‌های اصلاحی برای ایجاد ارقام مناسب استفاده کنیم. اگر قوانین لایحه منابع ژنتیک هم شفاف باشد؛ در این صورت بحث قاچاق و مشکلات سوء‌استفاده از مواد هم به‌وجود نمی‌آید.
در خاتمه دکتر جلالی جواران با ذکر نظرات مطرح‌شده در جمع، خاطرنشان کرد: از اهم مواردی که در این هم‌اندیشی مطرح شد میتوان به تاکید روی شبکهای بودن نه جزیره‌ای بودن، تأسیس یک سایت که کلیه اطلاعات ذخایر ژنتیکی را داشته باشد، انسجام مدیریت در بانکهای ژن و یکسان‌کردن آمار و ارقام و اطلاعات ارائه‌شده در این جلسه اشاره کرد. همچنین مطرح شد که بحث حفاظت و حراست، ارزیابی و نگهداری بیشتر برای بهرهبرداری ذخایر ژنتیکی است که باید تصحیح شود. در بررسی لایحه ذخایر ژنتیکی لازم است که از حمایت جدی همه به صورت حقوقی، قانونی، مالی و ملی و از نظرات همه افراد صاحب‌نظر استفاده شود. درواقع، لایحه‌ای کامل و جامع خواهد بود که با همفکری همه مجموعه‌ها تدوین شود. در بحث استانداردها، مشکل در بخش اطلاعرسانی، ترویج و فرهنگ‌سازی از طریق مطبوعات و رسانه‌های ملی است. استفاده از پتانسیل دانشجویان و دانشگاهیان برای تهیه بانک ژن از دیگر موارد مطرح‌شده در این جلسه بود.
دکتر مظفری در پایان گفت: خیلی از دوستان خود را در موضعی قرار میدهند که در مورد مسایل مربوط به مدیریت منابع ژنتیکی در جهات مختلف سیاست‌گذاری، مسایل حقوقی، بینالمللی و منافع ملی اظهارنظر کنند. اگر چه کشور ما دارای منابع ژنتیکی بسیار غنی است اما سیستم قوی برای مدیریت منابع ژنتیکی در کشور ایجاد نکردهایم. این مسئله به‌میزان زیاد به درگیری‌های بخش‌های مختلف دولت بر‌می‌گردد. اولین نسخه لایحه حفاظت و بهرهبرداری از منابع ژنتیکی، در سال 1381 تقدیم سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی شد ولی به هیچ وجه اجازه ارائه آن داده نشد تا این که در سال 1387 نسخه دیگری از آن که سازوکار تهیه آن بسیار گسترده‌تر بود، به وزارت جهاد کشاورزی داده شد و به هیأت دولت رفت. وی با اشاره به نقش دولت در تصویب لایحه اظهار داشت: این لایحه قوانینی دارد که آنها را مدیر بانک ژن گیاهی تعیین نمی‌کند بلکه دولت و هیأت دولت و سیستم وزارت جهاد کشاورزی تعیین میکنند. آنها پروسه بررسی‌ها و مقررات خاص خودشان را دارند. در پروسه بررسی‌ها در هیأت دولت، چندین کمیسیون تخصصی وجود دارد از جمله کمیسیون علمی‌پژوهشی، کمیسیون اقتصادی و کمیسیون لوایح. کمیسیون‌های کارشناسی در هر یک از این کمیسیون‌ها، مراتب را بررسی میکنند، در نهایت تصمیمگیری میشود و به کابینه میرسد و تصویب میشود. اگر با سیستم ارزیابی کارشناسی مخالف هستیم، باید به هیأت دولت اعتراض کنیم که قوانین و مقررات لوایح را تغییر دهند. اگر که آنها را قبول داریم؛ نباید پروسه سیستم‌ها در کشور را زیر سؤال ببریم. وی ادامه داد: درواقع، شأن منابع ژنتیکی در کشور خیلی ارزشمندتر از نگاهی است که دولت به آن دارد. بنابراین، اگر بخواهیم که همه چیز در این رابطه شفاف شود؛ با حرف‌زدن‌ها مشکلی حل نمیشود و ما به جایی نمی‌رسیم؛ بلکه آنچه که باید در دولت متحول شود، یک سیستم مترقی در رابطه با مدیریت منابع ژنتیکی است. ایجاد ساختار و قانون و سرمایهگذاری در این بخش نیاز به زمان دارد. بانک ژن گیاهی ملی ایران با اعتباراتی که به زیر 100 میلیون تومان هم نمی‌رسد، کارهای بزرگی انجام داده است. بانک ژن گیاهی ملی شاید یکی از بانکهای ژن معتبر دنیا، بزرگترین بانک ژن در منطقه آسیای مرکزی، آسیای غربی و آفریقا و بزرگتر از خیلی کشورهای منطقه آمریکای لاتین است. طبق گزارش فائو، این بانک ژن توانسته است در ده سال گذشته منابع ژنتیکی خود را دو برابر کند. آنچه که در کشور انجام شده است در مقایسه با آنچه که باید انجام شود، بسیار ناچیز است. وی تصریح کرد: لازم است که برنامه‌ریزی، سرمایهگذاری و توجه بیشتری به ذخایر ژنتیکی در کشور شود و پیشرفت در این زمینه میسر نیست جز با توجه بیشتر به منابع ژنتیکی کشور در حوزه‌های مختلف گیاهی، جانوری و میکروارگانیسمها تا در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها از آنها استفاده کنیم.
منبع: مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران