دستاوردهای جهانی زیست‌فناوری در چارچوب پروتکل ایمنی‌زیستی

 

فراهم‌ کردن بستر رشد و گسترش هوشمند و جهشی زیست‌فناوری در کشور، سیاستگذاری، برنامه‌ریزی راهبردی و ارزیابی پیشرفت زیست‌فناوری در کشور، هماهنگی ملی و هم‌افزایی منابع و امکانات کشور برای تولید ثروت بیشینه از زیست‌فناوری، نظارت بر اجرای سند (برنامه) ملی زیست‌فناوری و اطمینان از تحقق اهداف و برنامه‌های آن و رفع موانع و خلاءهای قانونی گسترش زیست‌فناوری در کشور از اهداف ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است، یکی از 13 ستاد معاونت علمی که برای توسعه فناوری در رشته‌های مختلف علمی تشکیل شده‌ است.

مصطفی قانعی که پیش از این در سمت‌هایی مانند معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله و معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت فعال بوده و هم اکنون رئیس انستیتو پاستور ایران و دبیر شورای فناوری سلامت وزارت بهداشت است، از سوی ستاری معاون علمی و فناوری رئیس جمهور به عنوان دبیر ستاد توسعه زیست فنآوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری انتخاب شده تا برای تحقق اهداف این ستاد برنامه‌ریزی کند.

وی دارای کتب و مقالات متعدد داخلی و خارجی در زمینه تخصص خود است و با حدود 200 مقاله لاتین که یکی از این مقالات نیز 275 بار ارجاع خورده است و شاخص هیرش (h-index (28 می‌تواند در برنامه‌ریزی برای پیشرفت علمی کشور نقش موثری داشته باشد.

قانعی که عضو انجمن ریه اروپا، عضو هیئت رئیسه انجمن ریه ایران، عضو هیئت بورد بیماری‌های ریه کشور، عضو کالج پزشکان ریه آمریکا و عضو جامعه توراکس آمریکا هم هست در رابطه با برنامه‌هایی که ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای ارتقای ایمنی زیستی در کشور دارد با خبرگزاری فارس به گفت‌وگو نشست.

 

فارس: به طور کلی اگر بخواهیم تعریفی از ایمنی زیستی داشته باشیم این موضوع را چگونه می‌توانیم تعریف کنیم؟

 

قانعی: بر اساس قانون که آن هم از پروتکل گرفته شده است، ایمنی زیستی مجموعه‎ای از تدابیر، سیاست‌ها، مقررات و روش‌هایی برای تضمین بهره برداری از فواید فناوری زیستی جدید و پیشگیری از آثار سوءاحتمالی کاربرد این فناوری بر تنوع زیستی، سلامت انسان، دام، گیاه و محیط زیست است.

 

فارس: تاریخچه‌ای مختصر در زمینه ایمنی زیستی در کشور بفرمایید، این موضوع از کجا آغاز شد؟

 

قانعی: از زمانیکه پیش‌نویس پروتکل ایمنی زیستی برای اولین بار درسال 1995، در دومین اجلاس اعضاء کنوانسیون تنوع زیستی (COP) در جاکارتا شکل گرفت، مباحث آن در نشست‎های علمی ایران مطرح شد و مذاکرات آن در جلسات تهیه سند توسعه زیست فناوری ادامه یافت، موضوع مربوط به ایمنی زیستی آغاز شد.

 

فارس: ماهیت این پروتکل چیست؟

 

قانعی: ماهیت آن تضمین سطح مناسب از حفاظت در زمینه انتقال و جابجایی و استفاده ایمن از موجودات زنده تغییر شکل یافته (LMO) است که حاصل فناوری زیستی جدید هستند. البته این پروتکل دارای 40 ماده و سه ضمیمه است.  در راستای توسعه پایدار و استفاده متعادل از ذخایر ژنتیکی و تنوع زیستی طراحی شده است و 170 کشور دنیا عضو آن شده‌اند.

 

فارس: چه زمانی جمهوری اسلامی ایران به این پروتکل پیوست؟

 

قانعی: پس از مذاکرات فراوان در مجامع علمی و کمیسیون‌های مرتبط، در نهایت جمهوری اسلامی ایران در تاریخ سوم خرداد1380 پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا را امضا کرد و این پروتکل در تاریخ 29 مرداد 1382 توسط مجلس شورای اسلامی ایران هم به تصویب رسید.

 

فارس: چرا جمهوری اسلامی ایران به پروتکل پیوست؟

 

قانعی: بحث‌های فراوانی بر روی قبول یا رد آن انجام شد ولی در نهایت بر اساس دلایلی مانند نقش فعال در مذاکرات جهانی و مشارکت در شکل‌دهی مناسب آن، همکاری بین المللی و جلب اطمینان جامعه جهانی، تقویت ایمنی زیستی در جهان، هماهنگی قوانین ملی با رویکردهای جهانی، اعلام عزم و تعهد ملی به توسعه پایدار در زمین، بهره مندی از اعتبارات سازمان‎های بین‎المللی مرتبط، دسترسی به تکنولوژی‌های نوین و بومی سازی آن، استفاده و صادرات محصولات حاصل از زیست فنآوری مدرن، جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفت تا به پروتکل بپیوندد.

 

فارس: این پروتکل چه فایده‌ای برای ما می‌تواند داشته باشد؟

 

قانعی: با توجه به اینکه بدون ایمنی زیستی انتقال (و حتی خرید) دانش فنی محصولات تراریخته تقریبا محال است و به دلایلی نظیر اطمینان خاطر مصرف کننده در دو سطح داخلی و خارجی برای صدور محصولات تراریخته، فراهم کرد زمینه برای لحاظ کردن ابراز نگرانی‌ها و رسیدگی به ملاحظات ابراز شده، پیشرفت مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مدرن در چارچوب توسعه پایدار، تعیین تکلیف پژوهشگران و جلوگیری از هدر رفتن منابع، بومی سازی فناوری مدرن در کشور و سهولت استفاده کشاورزان خرده پا از این تکنولوژی ما با عضویت در این پروتکل به فواید بسیاری دست می‌یابیم.

 

فارس: قانون ایمنی زیستی چه زمانی تصویب شد؟

 

قانعی: به دنبال عضویت در پروتکل، قانون ایمنی زیستی جمهوری اسلامی ایران مشتمل بر یازده ماده و هفت تبصره در مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ 21 مرداد سال 88 به تایید شورای نگهبان رسید.

 

فارس: سازوکار قانون چگونه است؟

 

قانعی: در قانون شورای ملی ایمنی زیستی با مشارکت معاون اول رئیس جمهور، سه وزیر و نمایندگان سازمان‌های مردم نهاد، متخصصان ایمنی زیستی دانشگاهی، نمایندگان چند کمیسیون مجلس پیش بینی شده و تاکنون جلسات مرتبط هم تشکیل شده و باز بر اساس قانون، مرجع تماس ملی و سایرارکان آن هم تشکیل شده است و حتی به موجب ماده 20 پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا، اتاق تهاتر ایمنی زیستی BCH  یک سازوکار تبادل اطلاعاتی است که برای تسهیل تبادل اطلاعات علمی، فنی، زیست محیطی و تجربیات بدست آمده در رابطه با موجودات تغییر یافته ژنتیک هم ایجاد شد و هم اکنون در این سایت، مرجع ملی، مراجع صلاحیتدار ملی، فهرست متخصصان قابل رؤیت است.

 

فارس: دستاوردهای جهانی زیست فناوری در چارچوب پروتکل چگونه است؟

 

قانعی: نزدیک هجده سال از ورود محصولات تراریخته به بازار جهانی می‌گذرد که در این هجده سال می‌توان به دستاوردهایی اشاره کرد.

 

دستاورد برنج تراریخته طلایی که در کنترل بیماری چشمی منطقه آسیا نقش مهمی داشته و دارد.

 

افزایش کشت این محصولات در هجدهمین سال پیاپی آن از نظر سطح به بالای 180 میلیون هکتار و از نظر نیروی انسانی به 18 میلیون کشاورز بالغ می‌شود که 90درصد این کشاورزان هم خرده پا هستند و 27 کشور در دنیا این محصولات را کشت می‌کنند.

 

با توسعه کشت این محصولات، مصرف حشره کش‌های شیمیایی 37 درصد کاهش یافته است و این مسئله یعنی کاهش عوامل سرطان زا که به نوعی وارد چرخه اکوسیستم طبیعت و غذایی انسان می‌شود. مصرف سم در سال 1392 در کل کشور معادل 27 هزار تن گزارش شده است یعنی سرانه هر فرد در مصرف سم‌های کشاورزی 400 گرم است. از طرف دیگر حدود 60 درصد سرطان‌های گزارش شده کشور با عوامل زمینه ساز محیطی مانند سموم شیمیایی مرتبط است. سرطان از دسته بیماری‌های است که هزینه سربار بالایی برای خانواده‌ها و کشور ایجاد می‌کند.

 

کاهش انتشار گاز منواکسید کربن حدود 30 میلیارد کیلوگرم که معادل خروج قریب 13 میلیون خودرو از جاده‌ها به مدت یک سال است که باز بر روی سلامت انسان و کاهش آلودگی زیست محیطی نقش بسزایی دارد.

 

همچنین کاهش فقر از طریق مشارکت کشاورزان خرده پا، در استفاده از این صنعت، حفظ تنوع زیستی از طریق صرفه جویی در کشت قریب یکصد میلیون هکتار زمین و تقویت امنیت غذایی، پایداری تولید با وجود تغییر آب و هوا  میتواند از دستاوردهای مهم این علم است.

 

فارس: دستاوردهای این فناوری در حوزه سلامت چه دستاوردهایی است؟

 

قانعی: اگر منظور شما تاثیر مستقیم کشاورزی مبتنی بر کشت دانه‌های تراریخته باشد. پاسخ مثبت است. مثلا دستاورد برنج تراریخته طلایی که حاصل همکاری مشترک دانشگران آلمانی و سوئیسی بود که توانستند برنجی با قدرت تولید ویتامین A  طراحی کنند. فقر این ویتامین یکی از معضلات بزرگ سلامتی جهان است.

 

سالانه 500 هزار ابتلا و حدود دو میلیون مرگ دارد و جمعیت تحت خطر این عارضه ، 19 میلیون زنان باردار و 190 میلیون کودکان جهان است. 80درصد جمعیت در معرض خطر فیلیپین مبتلا به این بیماری بود. عوارض فقر این ویتامین آنقدر عظیم بود که آن را هولوکاست تغذیه‌ای نامیده‌اند. دستاورد پروژه برنج طلایی انقدر موثر و مهم بود که گزارش آن در سال 2000 در مجله وزین ساینس چاپ شد.

 

امروزه کشاورزان خرده پا به راحتی با کشت این محصول توانسته‌اند این بیماری را در فیلیپین ریشه کن کنند. این تکنولوژی دوباره در سال 2015 به عنوان برترین اختراع توسط سازمان ثبت اختراعات ایالات متحده برگزیده شد و جزء 10 اختراع برتر انسانی دانشمندان قرار گرفت.

 

فارس: فرصت‌ها، محصولات و رویکرد جهانی این حوزه را به چه صورت ارزیابی می‌کنید؟

 

قانعی: در هر صورت حوزه زیست فناوری هم اکنون اوایل دهه سوم خود را می‌گذراند و در این مدت باعث تحولات شگرفی در حوزه اقتصاد علوم زیستی شده است به طور خاص فقط در زمینه موضوع مورد بحث ما یعنی محصولات تراریخته غذایی دارای یک بازار 160 میلیارد دلاری در سال است و ارزش جهانی بذرهای تراریخته حدود 15 میلیارد دلار در سال است.

 

هم اکنون تلاش‌های زیادی در خصوص تولید سوخت زیستی و ایجاد جنگل‌های درختان تراریخته در حال انجام است. 82 درصد سویا ، 68 درصد کتان ، 30 درصد ذرت و 25 درصد کانولا جهان تراریخته است. 6 قلم از 10 قلم واردات در 9 ماه اول سال  1393 را اقلام مرتبط با مواد غذایی (گندم سخت و گندم غیردامی، ذرت، برنج، سویا و شکر) است و محصولات غذایی در کشور دارای یک بازار حدود 90 میلیارد دلاری است که حدود 50 میلیارد دلار آن را حوزه واردات تشکیل می‌دهد. (منبع آمار: اطلاعات منتشر شده در سایت گمرک جمهوری اسلامی ایران- سال 1392)

 

فارس: نقش ستاد زیست‌فناوری در چارچوب قانون ایمنی زیستی چگونه تعریف شده است؟

 

قانعی: ما یک سری اهداف در اسناد بالادستی داریم که به شدت با توسعه و اقتصاد زیست فناوری در راستای حفظ و ارتقای کیفیت سلامت و زندگی مرتبط است.

 

دستیابی به علوم و فنون مورد نیاز برای تامین امنیت غذایی، خودکفایی در محصولات اساسی، تولید غذای سالم و پاک و افزایش کیفیت تولیدات، افزایش سهم ارزش محصولات و خدمات کشاورزی مبتنی بر دانش و فناوری و به بیش از 50 درصد از کل تولیدات و خدمات، دستیابی به مقام 10 کشور برتر جهان در تولید و نشر علوم کشاورزی، دستیابی به مقام نخست در تولید، اشاعه و مبادله فناوری‌های کشاورزی در سطح منطقه و جهان اسلام، معرفی ارقام گیاهی دارای صفات کمی و کیفی برتر متناسب با شرایط اقلیمی کشور، معرفی نژاد و سویه‌های برتر دام، طیور و آبزیان سازگار با شرایط اقلیمی کشور، تدوین نظام جامع ارتقا سلامت محصولات کشاورزی و بهینه سازی مصرف آب و بهره برداری از خاک کشاورزی از اهداف ماست.

 

همانطور مبرهن است قانون ایمنی زیستی می‌تواند در برخورداری از فواید دستاوردهای زیست فناوری و ایجاد یک کریدور سالم برای استفاده از دستاوردها و حتی صادرات محصولات زیست فناوری موثر باشد.

 

از طرف دیگر 14 درصد تولید ناخالص ملی ما از حوزه کشاورزی است و حدود چهار میلیون نفر در این حوزه فعالند. مقصد نهایی 11درصد برنج جهان به سوی ایران است. باید این حوزه در راستای برخورداری از اقتصاد زیست فناوری تقویت شود و به کمک زیست فناوری بیاید.

 

فارس: چه فرصت‌های ملی در فعالیت‌های حوزه ایمنی زیستی می‌توان پیش بینی کرد؟

 

قانعی: جدا از ماهیت پروتکل که هم برخورداری ایمن از دستاوردهای زیست فناوری را تضمین می‌کند و هم به نوعی می‌خواهد روش‌های مدرن زیست فناوری را در قالب پروتکل، تفاهم نامه‌ها و مصوبات اجلاس دوره‌ای، کنترل و نظارت کند.

 

باید متوجه باشیم که یکی از خروجی‌های اجرایی پروتکل، مدیریت تکنولوژی در سطح ملی توسط یک سازوکار خارجی است و در این راستا باید هوشیار باشیم که تا فرصت‌های ملی و راهبردی کشور را فدای مخاطرات صرفا احتمالی که به کرات در پروتکل تکرار شده است نکنیم زیرا پروتکل دارای فرصت‌های اقتصادی و توسعه‌ای بسیار است و اصولا لازمه برخورداری از پروتکل داشتن زیرساخت‌های زیست فناوری است به طوری که هدف بسیاری از کشورها برای پیوستن به پروتکل، توسعه اقتصاد زیست فناوری خودشان است بعبارت دیگر پروتکل ایمنی زیستی رویه دیگراز سکه جواهرنشان زیست فناوری است که از طریق پروتکل باعث  کسب اطمینان مصرف کننده خود شده و می‌تواند شکوفایی اقتصاد بومی کشورها را به ارمغان آورد.