سیر تحول علم بیوتکنولوژی در ایران

درگفتگوی اختصاصی ابتکار با اعضای انجمن بیوتکنولوژی بررسی شد:

سیر تحول علم بیوتکنولوژی در ایران

 دنیای مدرن و متحول امروزی در دید ما انسان‎ها آنقدر عظیم به نظر می‌آید که شاید مجالی برای تفکر در مورد گذشته دور باقی نماند. در نظر بگیرید کلیدی در دستان شماست که می‌توانید در حال حاضر با آن به سال‎های نه چندان دور مثلا 250 سال گذشته برگردید. در این صورت شرایطی را خواهید دید که در آن زمان تمامی آنچه که اکنون به عنوان فناوری‎ها، تکنولوژی و امکانات جدید در اختیار داریم، فقط و فقط جزئی از افکار و تخیلات دانشمندان ونخبگان مختلف بوده است. هر آنچه که در دور دست توسط دانشمندان بیان می‎شد و توسط نویسندگان داستان‎های علمی-تخیلی به رشته تحریر در می‌آمده در حال حاضر به عنوان یکی از ملزومات زندگی بشر به حساب می‌آید. اساس داستان‎های علمی تخیلی نیز این مسئله را به اثبات می‌رساند و تا بدانجا ادامه می‌یابد که در هزاره سوم و در قرن 21 که جمعیت جهان از مرز هفت میلیارد نفر هم گذشته است، دیگر دانش و فناوری‎های جدید محور تولیدات صنعتی کشورهای توسعه یافته است. اقتصاد دانش محور اقتصادی است که در آن، خلق دانش و استفاده و بهره‎برداری از آن در جهت ایجاد ثروت و به تبع آن رشد و توسعه اقتصادی نقش غالب را در چرخش چرخ‎های جوامع ایفاء می‎کند. در این میان علم بیوتکنولوژی یا زیست فناوری از جمله این این فناوری‌های امروزی است. صنعت بیوتکنولوژی با ماهیت چند منظوره خود هم اکنون در عرصه جهانی پیشتاز بوده و تولید دارو‌ها و فرآورده‌های پزشکی با کمک فرایندهای بیوتکنولوژیک و همچنین مواد غذایی و کشاورزی با کیفیت برتر از جمله مواهب بیوتکنولوژی‎اند که در گذشته نه چندان دور فقط به عنوان افکار نویسندگان داستان‎های علمی-تخیلی به حساب می‌آمد ولی امروز به واقعیت تبدیل شده است. اما تامین غذا تنها مشکل جوامع امروزی نیست بلکه معضلاتی چون انواع بیماری‎ها، بهداشت عمومی، ازبین رفتن محیط زیست و کاهش ذخایر ژنتیکی محیط زندگی را برای انسان ناامن ساخته است و در این میان ضرورت برنامه‎ریزی و طرح نقشه راه برای توسعه علوم بیوتکنولوژی در کشورها بسیار مهم به نظر می‎رسد. از آنجایی که اهمیت این علم در نظر دانشمندان و مسئولان کشور ما هم حائز اهمیت است، به همین منظور به سراغ دو تن از دانشمندان فعال در این حوزه رفته (آقایان دکتر سیروس زینلی عضو هیئت علمی انستیتو پاستور و دکتر محمود تولایی عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله ) و در ارتباط با چگونگی و سیر تحول علم بیوتکنولوژی در ایران با این عزیزان به گفتگو نشسته‎ایم.

• آقای دکتر تولایی واژه بیوتکنولوژی با توجه به فعالیت‎های سال‎های اخیر دانشمندان واژه‌ای نام آشنا و ملموس حتی برای عموم مردم هم قرار گرفته اما می‌خواهم بدانم که تاریخچه این علم به چه زمانی بر می‌گردد و در کشور ما از چه زمانی مطرح شد؟

با تعریفی از بیوتکنولوژی مدرن که یعنی استفاده از سلول‎های زنده و یا اجزای آن‎ها در قالب محصولات فرآوری شده یا مشتقات موجودات اگر بخواهیم عمر بیوتکنولوژی مدرن در دنیا را بررسی کنیم حداکثر به بیش از چهار دهه نمی‎رسد.خوشبختانه در کشور ما هم با فاصله‌ای بسیار کم از رشد و ظهور این علم در دنیا در کشور ما هم از دهه 60 یعنی دقیقا در بحران سال‎های پایانی جنگ و آن روحیه همت در سازندگی کشور در عرصه بیوتکنولوژی هم با همت دانشمندان شروع به کار کردیم. ما در سال 1370 اولین دوره‌های کارشناسی ارشد و بعد از سه سال اولین دوره دکتری را در بیوتکنولوژی در کشور آغاز کرده و تربیت نیروی انسانی را که سرمایه اصلی پیشرفت و حرکت است را در دهه70 بدست آوردیم. امروز هم در بسیاری از رشته‌های دانشگاهی گرایش‎های مورد نیاز بیوتکنولوژی را داریم. البته بیوتکنولوژی طیف وسیعی از دانش و فناوری‌ها را دربر می‎گیرد. به عبارتی از زیست شناسی معمول و عرصه سلول و رشته‌های سلولی مولکولی و در عرصه گیاهی مباحث اصلاح نژاد گیاهان و دام و همینطور جانورشناسی و ریزسازواره‌ها گرفته تا مرحله فرآوری محصولات زیستی که در آنجا مهندسی بیوشیمی و مهندسی پروتئین مطرح می‌شود و در مرحله بالاتر فرایندهای زیستی و به نوعی طراحی بیوراکتورها و محفظه‌هایی برای رشد سلول مطرح است. و در این سه دهه حرکت می‌توان گفت هر روز ما از مرحله‌ای از پیشرفت برخوردار بوده‌ایم.

• اهمیت این علم به چه علت است ؟ چرا اصلا زیست فناوری در شرایط امروزی برای ما مهم است؟

ببینید کره زمین در حال حاضر یک کره محدود به حساب می‌آید، منابع خاکی آبی و غذایی در مقایسه با زندگی مصرفی و شهرنشینی بسیار محدود بوده در حالیکه هر روزه جمعیت بشر رو به فزونی است و ضایعات بیشتری تولید می‌شود. و در این معادله چند مجهولی چند مسئله در پیش روی بشر است.1-چگونه از شر ضایعات و فضولات رها شویم؟ 2- چگونه از این مواد زائد بتوانیم فرآوری کنیم؟ 3- چگونه از امکانات موجود استفاده بهینه را داشته باشیم؟ به عنوان یک حقیقت عرض کنم که نسبت بین فقیر‌ترین و غنی‌ترین کشورها 1به 390 است. یعنی یک اختلاف بسیار گسترده که ناشی از میزان تسلط و سواد فناوری است. یعنی کشوری که احاطه بیشتری بر فناوری‌های نوین دارد، از قدرت بیشتری برخوردار است. وقتی امروزه بیوتکنولوژی برای رفع و تجزیه آلاینده‌های زیستی و حتی تجزیه زباله‌ها که آن‎ها را تبدیل به کود کشاورزی می‌کند. و یا می‌توانید یک ماده مضر شیمیایی را باروش بیولوژیک تجزیه کرده و از چرخه محیط زیست خارج بکنید و یا می‌توانید همین محصول غذایی و کشاورزی که به طور متوسط از آفات 30 درصدی برخوردار است را با یک تکنیک بیوتکنولوژی تبدیل به یک گیاه مقاوم در برابر آفت کنید. این در گام اول یعنی حداقل 30 درصد افزایش راندمان و در گام دوم می‌توانید همان گیاه را بدون سم تولید کنید یعنی اینکه از ضایعات سموم مختلف در امان هستیم. چرا هر 10 سال میزان شیوع سرطان دو برابر می‌شود؟ و این میزان در کشورهای توسعه یافته بالاتر است. دلیل آن استفاده اجباری و بیهوده از انواع سموم است. حال با نگاهی به عرصه صنعت می‌توان گفت امروزه یکی از گرفتاری‎ها در بهره برداری نفتی بحث سولفورزدایی است که برای این عمل در کارخانه‌های مختلف هزینه‌های هنگفتی انجام می‌شود. اما در مقابل بیایید باکتری را طوری مهندسی ژنتیک کنید که موجب تجزیه سولفور در نفت بشود و ببینید با چه قیمت ارزانتری این نفت بدست می‌آید؟ یا در استخراج نفت یکی از مشکلات مسدود شدن منافذ زمین در اثر رسوب چربی‌ها است. وقتی می‌توانید یک باکتری را با تولید سورفکتنت‌ها به آن فرایند اضافه کنید، در نتیجه مدام تمامی منافذ از چربی‌ها زدوده می‌شوند. با ظهور بیوتکنولوژی در دنیا کارخانه‌های عظیم داروسازی ورشکسته شدند و در مقابل شرکت‎های کوچک تولیدی دارو مبتنی بر بیوتکنولوژی به سرعت از افزایش نرخ سهام خود بهره بردند. زیرا به جای برپایی یک فرایند شیمیایی ما می‌آییم و در اصل ژن تولید کننده همان دارو و آنزیم را با فرایند مهندسی ژنتیک در یک ریزسازواره و میکرواورگانیزم منتقل میکنیم. و به جای یک فضای 5000متری کارخانه‌ای می‌توانیم در یک اتاق 12 متری آزمایشگاه همان دارو را تولید کنیم. در نتیجه این مزیت‎ها بیوتکنولوژی را تبدیل کرده به کلید ترقی جهان توسعه یافته و امروزه پیشرفت‎های موجود در کشورهای توسعه یافته جهان به واسطه بیوتکنولوژی است. آمریکا تنها 1300 کمپانی بایوتکنولوژی را دراختیار دارد و تازه بخش اعظم سهام شرکت‎های مهم در این عرصه را خریداری کرده تا یک مونوپل ایجاد کند. چرا؟ برای اینکه سایر کشورها نتوانند به راحتی به این فناوری‌ها دست پیدا کنند و در نتیجه آن بتواند بازار فروش محصولات خود را تضمین نماید. و در دنیای امروز با اتکا به علم خود می‌خواهند بر جهان حکومت می‌کند. حال اگر کشورهای در حال توسعه هم به این امر اهتمام ورزند بسیاری از مشکلات حل خواهد شد.

• آقای دکتر زینلی آیا اساسا ما می‌توانیم بگوییم که علم بیوتکنولوژی از علم ژنتیک نشات می‌گیرد و در حقیقت شاخه‌ای از ژنتیک است؟

با نام خدا. قطعا این است. اگر بیوتکنولوژی نوین را که بیشتر همان مهندسی ژنتیک هست را در نظر بگیریم عملا باید همان تعریف شما را مطرح کرد و اینکه عملا شناخت ما از ساختار DNA، از ساختار ژن‎ها و در پی آن عملکرد ژن‎ها شروع شده است. در بحث مهندسی ژنتیک مثلا برای هموفیلی فاکتور 8 شما باید حتما ژن مربوط به فاکتور 8 را شناسایی کرده باشید. خوب دانشمندان در ابتدا این ژن را که عامل توزیع دهنده هموفیلی هست شناسایی کردند و بر آن اساس و چندین سال بعد به این فکر افتادند که این ژن را از جای اصلی خود در بیاورند و در یک یک سلول دیگر قرار دهند، تا آن سلول بتواند آن پروتئین لازم را تولید بکند. توسط ابزار ژنتیکی بود که توانستند این ژن را از جای خود در بیاورند و در نهایت موفق به انتقال آن شده و حالا به فرایندی که این سلول جدید در محیطی جدید تولید می‎شود را بیوتکنولوژی می‌نامند. و در نتیجه اکثر فرایندهای بیوتکنولوژِی نوین از دل ژنتیک برخاسته‎اند.

• سوال مشخص بنده این است که در حال حاضر جایگاه ما درعلم ژنتیک درمقایسه با سایر کشورها در کجاست؟

ببینید به جز پنج سال اخیر وضع ما خیلی خوب بوده و هست. به نسبت در بسیاری از حوزه‌ها درارائه مقالات گستره وسیعی را شاهد هستیم، البته این مقالات زمانی خود را نشان می‌دهند که به کار بیایند. مثلا تشخیص قبل از تولد در اصل همان کاربردی کردن دانش تشخیص بیماری‎ها است. اینجاست که رشد در زمینه ژنتیک خود را نشان می‌دهد. ما در زمینه ژنتیک بسیاری از بیماری‎ها پیشرفت بسیار خوبی داشتیم البته خیلی بیش از این باید باشد که متاسفانه حمایت‎های مالی برای ژنتیک مخصوصا در بعد پژوهش بسیار کم است و مراکز دولتی ما به دلیل مشکلات مالی فعالیت زیادی نداشتند. در دید نسبی وضعیت خوبی را در ابعاد مختلف گیاهی و جانوری و غیره داریم. ولی به علت موانع زیادی که در حوزه کاربردی داریم، خیلی متوجه رشد عظیم علم ژنتیک در کشور نمی‎شویم. این در حالیست که با حضور دانشمندان در کنگره‌های ملی وبین‎المللی هم تنوع مقالات و هم وسعت در کارها را شاهد هستیم. و در زمینه ژنتیک پزشکی وزارت بهداشت رشد خوبی را داشته ایم.اما در چند سال گذشته یک تحول تکنولوژیکی دردنیا اتفاق افتاده که متاسفانه به دلیل محدودیت‎هایی که در کشور ما وجود دارد امکان استفاده را نداریم. نکته مهم این است که می‌گویند نیاز مادر اختراعات است. و باید ابتدا این نیاز در جامعه ایجاد شود. مثلا وقتی ما موانع قانونی و شرعی و مالی را برای تشخیص قبل از تولد بر می‌داریم، یکدفعه آزمایشگاه‎ها حرکت می‌کنند. چون سود هم دارد. ما در صنعت ژنتیک و مهمتر از آن بیوتکنولوژی اگر فضا را رقابتی و سودآور بکنیم و موانع را برداریم، خود افراد به دنبال آن می‌آیند. در کل ژنتیک کشور از رشد خوبی برخوردار بوده و قطعا مسئولان ما می‌توانند به متخصصان داخلی تکیه کنند و امیدوار باشند که همین نیروهای جوان در راستای صرفه جویی اقتصادی، رفع آلام مردم جامعه و جلوگیری از خروج عرض از کشور عمل کنند.

• با تفسیر حضرتعالی این مسئله در ذهن بنده ایجاد می‌شود حال که ما به این میزان به علم بیوتکنولوژی نیازمندیم، آیا در حال حاضر ریشه‌ها و پایه‌های اساسی علم ژنتیک در کشور ما آنقدر قدرتمند شده‎اند تا ما بتوانیم با خیال راحت به علم بیوتکنولوژی بپردازیم؟

از نظر بنده بله، یعنی در اصل زیرساخت‌های لازم نه در حد مطلوب اما در حداقل فراهم شده است تا ما در عرصه زیست فناوری‌های نوین فعالیت‎هایی را از دارویی تا جانوری و دام آبزیان و گیاهی انجام دهیم وتجربه‌های موفقی هم داشته‌ایم اما به دلایلی که بحث پیچیده‌ای را می‌طلبد، خیلی هم در کاربرد آن‎ها در سطح وسیع موفق نبوده‌ایم.

• چرا؟؟

علل متعددی دارد که به نظر بنده یک علت مهم که برمی‎گردد به زیرساخت‎های لازم بحث تحقیقات است که به خوبی شکل نگرفته و دوم بحث حمایت‎ها است که آن هم کافی نبوده است. ما در خصوص موضوع تحقیقات در کشور طی سی سال گذشته سرمایه‎گذاری‎های خوبی کرده‌ایم ولی وقتی می‌رسیم به صنعت که چون بیوتکنولوژی یا زیست‎فناوری در اصل صنعتی کردن ژنتیک است، در آنجا خیلی ضعیف بوده‌ایم. حتی در بعضی از موارد مانع هم بوده‎ایم، جلوگیری هم کرده‌ایم. مثلا در زمینه گیاهی متاسفانه به دلایلی که از نظر بنده غیرواقع و تا حدی واهی هم هست ما جلوی پیشرفت بیوتکنولوژی کشاورزی را گرفته‌ایم و آن در حبس قرار داده‌ایم به یک ترس ثایت نشده‌ای که شاید خطرناک باشد. در صورتیکه ما می‌بینیم سالیانه هزاران هزار تن سموم مختلف وارد چرخه مواد غذایی و محیط زیست ما می‌شود. کودهای شیمیایی صدمات زیادی را یه محیط زیست می‌زنند. ظاهرا کسی برای این قسمت نگران نیست. ولی آن قسمت از بیوتکنولوژی پاک و یا کشاورزی پاک که از طریق بیوتکنولوژی به دست می‌آید در آن قسمت تصورات غلطی را بنا نهاده‎اند و خود وزارت کشاورزی هم به این ابهام و حبس بیوتکنولوژی و زیست فناوری گیاهی به نوعی کمک کرده است و متاسفانه ما نتوانستیم در کشاورزی خودمان پیشرفتی داشته باشیم.

• منظور شما همان محصولات تراریخته هستند که ما در تولید آن‎ها به مشکل برخورده‌ایم؟

در شاخه گیاهی به مشکل برخورده‎ایم. در موارد دیگر خیر. ببینید دو بحث وجود دارد در خیلی از کشورها که مثلا می‌گویند در آنجا دانشمندان پیش قراول هستند و بعد مسئولین را همراه خود می‌کنند اما خوشبختانه در کشور ما برعکس است و در اکثر موارد مسئولین و بالاترین مقام کشور که رهبری باشند این مسئله را خواستارند و این خیلی بد است که ایشان می‌خواهند و دانشمندان نیز همینطور ولی در این بین کسانی هستند که مانع این قضیه‎اند و جلوگیری می‌کنند. در هر صورت اگر یک مشکلی که در کشور ما هست و باید رفع بشود، حکومت باید یک گروه محقق و متخصص را برای بررسی تعیین کند. مثلا مثالی درباره ماهی اوزون برون داریم که می‌گویند قبل از انقلاب حرام بود و در همان سال‎های اول انقلاب حضرت امام گروهی متخصص را فرستادند و بعد از آن بررسی و ثابت شده و در نتیجه حلال شد. پس نمی توانیم فقط صورت مسئله را پاک کنیم. در زمینه کشاورزی هیچ کسی دلسوزی نکرده و ما می‌بینیم که واردات به راحتی صورت می‌گیرد و کشاورزی ما صدمه می‌بیند و محصولات ما با کاهش تولید مواجه هست. خوب مشکلی نیست نفت را می‌فروشیم و مواد غذایی را از خارج وارد می‌کنیم. کارگرمان بیکار می‎شود اشکالی ندارد. کشاورزمان ورشکست می‎شود اشکالی ندارد. به نظرم دیگر اینجا به یک همت ملی نیاز داریم. الان از لحاظ شرعی و قانونی و اخلاقی مسئول حکومت ما یک مرجع شرعی و یک ولی فقیه هم هستند و بنابراین فقط خواسته ایشان مطرح نیست بلکه یک حکم شرعی هم وجود دارد و مسئولیت ما و همه از رییس جمهور تا بقیه مسئولین این است که این موانع را از میان بردارند. زیرا موانع موجود به شدت از پیشرفت بیوتکنولوژی در حوزه کشاورزی در کشور جلوگیری کرده است. اما در بعد دارویی قدم‎های اولیه خوب بوده و چون آن موانع قانونی وجود نداشته خوشبختانه ما پیشرفت‎های خوبی در این زمینه داشته‌ایم و حتی به اعتقاد من وزیر محترم بهداشت ما به شدت مدافع و همینطور پیگیر این مسئله هستند و‌ای کاش ما این دقت نظر را در دیگر ابعاد زیست فناوری شاهد باشیم.

• آقای دکتر تولایی برترین کشورهای جهان در حوزه علم بیوتکنولوژی هم از لحاظ قدرت دانش و هم از لحاظ کاربرد آن.کدام هستند؟

رده بندی کشورها در عرصه‌های مختلف متفاوت است. مثلا در عرضه ذخایر گیاهی و گیاهان دارویی امروزه کشور هند مادر بسیاری از صنایع دارویی پیشرفته آمریکا است. اگر در حوزه فرآوری بررسی کنیم باید بگویم که آمریکا در راس است. به این خاطر که ظرفیت‎ها و مواد اولیه سایر کشورها را به خدمت گرفته و با فناوری انحصاری خود در حال رشد است. و ما به طور قطع در بین 10 کشور اول دنیا هستیم. البته با این مزیت که ما بیش از تمام قاره اروپا ذخایر ژنتیکی و انواع گونه گیاهی داریم که هر کدام این‎ها سرمایه‌ای برای تولید محصولات جدید به حساب می‌آیند که در جهان بی نظیرند. همچنین انواع منابع معدنی را داریم. ایران با وجود اینکه تنها یک درصد جمعیت و مساحت سرزمینی جهان رو به خود اختصاص داده است، چهار درصد منابع کره زمین را در اختیار دارد.

• میزان توسعه این علم را با توجه به سه دهه فعالیت چطور ارزیابی می‌کنید؟ آیا در طول پیشرفت ما در فکر کیفیت هم بوده‌ایم؟

در شورای عالی زیست فناوری که در کشور ایجاد شد هفت وزیر عضو این شورای عالی بودند. یعنی حوزه انرژی، بهداشت و سلامت، غذا و دارو، محیط زیست، نفت و صنعت و معدن. حال باید بگویم در هر یک از این حوزه‌ها و زمینه‌های کارایی بیوتکنولوژی بیشتر توجه شده است، ما موفق‌تر بوده‌ایم. به عنوان مثال در زمینه‌های دارویی الان بیش از 95 درصد نیاز دارویی در کشور تولید می‌شود و تقریبا 65درصد بودجه دارویی ما صرف آن می‌شود. و این در حالیست که بیش از 30 درصد از بودجه دارویی ما صرف واردات حدود 5 درصد نیاز خارجی ما می‌شود. یعنی داریم پول بیشتری بابت داروی با ارزش فناوری بیشترمی‎پردازیم. حال با یک تدبیر به موقع آمدند و گفتند ما بخشی از این بودجه را به دانشمندان داخلی می‌دهیم تا تولید کنند. و امروزه نه تنها مشکلات دارویی در کشور حل شد بلکه ارزش افزوده این فعالیت نیز کاملا مشهود است. حال کشورهای قدرتمند در این شرایط آمدند و برای اینکه تکنولوژی در انحصار خود داشته باشند قیمت داروهای خود را تا به حد 20 درصدر قیمت قبلی کاهش دادند تا هم خرید و واردات راحت‌تر باشد و هم فکر تولید را از سر ایرانیان بیرون آورند. در اینجا تعامل دوسویه و توام با صداقت بیشتری بین مسئولین و دانشمندان را می‌خواهیم. یعنی یک مسئول بیاید و به طور عمقی به مسئله نگاه کند و تولید کننده خود را بیشتر حمایت نماید نه اینکه به سبب صرفه جویی در هزینه‌ها به واردات دارو تن در دهد. اگر واردات را ترجیح دهد دو اتفاق پیش رو داریم اول اینکه تولید کننده ما سقوط می‌کند و از همه مهمتر اینکه سایر محققان هم بحث تولید را به منزله ورشکستگی می‌پندارند. یعنی دیگر محققان ما توانایی قدم گذاشتن در این راه را پیدا نمی‎کنند؟ یعنی اگر یک مسئول به علت دلسوزی به کشور بخواهد واردات ارزانتر یک محصول را به تولید داخلی با هزینه بالاتر ترجیح دهد، به نظر بنده یک خیانت به کشور است. اگر امروز من به یک جوان امید بدهم و او بتواند محصول را با ارزش افزوده تولید کند در نتیجه سایر جوانان با امید و علاقه بیشتری به دنبال کار می‌روند و مابقی نیازمندی‎های کشور را تامین می‌کنند. و متاسفانه ما برخی اوقات ابهامات زاییده جریان‎های ضد توسعه کشورهای در حال توسعه را از زبان یک مسئول در کشور می‌شنویم. خوشبختانه در سطح مقامات عالی کشور ما از خوش‎فهمی ویژه در این موضوع برخوردایم. بهترین جمله را در عرصه بیوتکنولوژی در پانزده سال قبل از مقام معظم رهبری شنیده‌ایم که فرمودند: به بیوتکنولوژی توجه ویژه‌ای بکنید چون رشته مهمی است و نکته حائز اهمیت اینکه ایشان این حرف را در شورای عالی اشتغال عنوان و تاکید کردند.

• آقای دکتر تولایی آیا به اعتقاد جنابعالی می‎توان گفت در حوزه بیوتکنولوژی پزشکی پیشرفت و تحول خوبی داشته‎ایم؟

قطعا مسیر ما در حوزه پزشکی مسیر خوبی بوده و این می‌تواند یک الگو باشد که در اختیار مسئولین محیط زیست و وزارت کشاورزی و مجموعه دام و آبزیان و کشاورزی قرار بگیرد. این برای ما خیلی دردآوراست در حالی‎که کشورایران بزرگترین منابع آبی و انواع بذرها و گونه‌های گیاهی را دارد از سال1390 به بزرگترین وارد کننده محصولات کشاورزی تبدیل شده است. و قریب به پانزده هزار میلیارد تومان بودجه کشور صرف محصولات کشاورزی شده. چرا؟ چون نیاز جامعه است. و چرا در داخل تولید نمی‎شود؟ زیرا در داخل نمی‎توانیم از محصول اصلاح شده ژنتیکی استفاده کنیم و باید توسط کشت سنتی و با بهره‎وری کم کار کنیم در حالی‎که همان محصول وارداتی با قیمت بسیار کمتر از داخلی رقابت می‌کند. مثلا در سال 89 تقزیبا 18درصد سویای ما تولید داخل بود اما در سال 90 به 10درصد کاهش یافت. حال تولید‎کننده به جای تولید محصول استراتژیک به کاشت هندوانه روی می‌آورد. در نتیجه عدم وجود محصولات استراتژیک خوراک دام را وارد می‌کنیم. وقتی خوراک دام گران تمام شود در پی آن قیمت گوشت و مرغ و تخم مرغ و همه محصولات افزایش می‌یابد.

• پس نتیجه می‌گیریم به علت موانع موجود در حوزه کشاورزی پیشرفت چندانی را نداشتیم….حال به صورت تیتروار مهمترین حوزه‌های علم بیوتکنولوژی کدامند؟

چهار حوزه در کشور ما می‌تواند مهم باشد 1- حوزه کشاورزی و تامین نیازهای کشور 2- پزشکی و بهداشت و سلامت که از توجه خوبی برخوردار است 3- عرصه صنعت و معدن که بسیاری از معادن ما در کشور کم عیارند و تخریب ‎ نیز به محیط زیست آسیب می‌رساند 4- حوزه محیط زیست که در حال حاضر منابع آبی ما متاثر از پساب‎های شیمیایی صنایع مختلف هستند.

• آقای دکتر زینلی به اعتقاد جنابعالی ما در بیوتکنولوژی پزشکی موفق هستیم اما در حوزه کشاورزی یکسری موانع و ترمزهایی ایجاد شده.حالا بحث زیرساخت‌ها به کنار اما فقط زیرساخت‌ها نیستند، بلکه از یکسو این عوامل اجرایی هستند که باید قوانینی را اجرا کنند و از سوی دیگر قوانین صحیح و حمایتی که برای پیشرفت مورد نیاز است. در کدام بخش مشکل داشته‌ایم؟

ببینید این سه چهار مرحله دارد، وقتی شما یک اتوبان را می‌سازید، الزما ماشین از آن عبور نمی‎کند بلکه برای عبور ماشین از اتوبان باید خیلی کارهای دیگر هم انجام شود. فعلا ما موانع اصلی‌ای داریم که اجازه نمی‎دهند کسی وارد این حوزه شود، تازه بعد از رفع این موانع باید اتفاقات دیگری رخ دهد و در آنجا باید حمایت‎های مالی و تشویقات و وام به طرق مختلف انجام شود. مثلا آمریکا سالانه میلیون‎ها تن گندم خود را در دریا می‌ریزد فقط برای اینکه قیمت گندم در جهان کاهش پیدا نکرده و کشاورزانش ضرر نکنند. چرا ما محصولات داخلی را حمایت نمی‎کنیم؟ پس فقط رفع موانع مشکل را حل نمی‎کند و پس از آن اتفاقات دیگری لازم است.ما در وزارت بهداشت غیر از اینکه این موانع را نداشتیم، معاونت تحقیقات و فناوری وزارتخانه با همکاری معاونت علمی ریاست جمهوری آمدند وام دادند و پس از آن خانم دکتر دستجردی با تک تک متخصصین جلسه گذاشته و مین آن‎ها را رفع می‌کردند. حال در زمینه کشاورزی هم باید ایچنین اتفاقاتی بیافتد. ما باید بیست سال عقب‎ماندگی رو به شدت را در مدت کوتاهی جبران کنیم. قوانین بازدارنده را از میان برداریم و قوانین حمایتی را جایگزین آن کنیم. آموزش‎ها و هر نوع حمایت دیگری که لازم است را اجرا کنیم تا عقب‎ماندگی بیست ساله را جبران نماییم. البته بنده این عظم را در سطح ملی نمی‎بینم.

• آقای دکتر تولایی ما یک سند ملی زیست‎فناوری داریم که در اوایل دهه 80 تدوین شده، بر همین اساس هم شورای عالی زیست‎فناوری تاسیس شد و از طرف دیگر نقشه جامع علمی کشور و همچنین در برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه کشور نیز به بیوتکنولوژی تاکید فراوان شده است. اما این سیر تحول از دید کلی آنچنان رضایت بخش نیست. چرا؟

بنده امیدوارم این مجلس جدید با حساب کشی با مسئولان مواجه شود. در افق سند چشم انداز ما باید به 300 میلیون تن تولید غذا برسیم و امروز تقریبا 110 میلیون تن تولید داریم.یعنی ما فاصله دو سومی با هدفمان داریم و واقعا مجلس باید از مسئولین بخواهد و بگوید با چه برنامه‌ای می‌خواهند اهداف سند را محقق کنند؟ همانطور که اشاره کردید ما اسناد خوبی را داریم. نقشه جامع علمی کشور گام‎های بسیار خوبی را پیش‎بینی کرده است. سند چشم انداز توسعه کشور در عرصه مبتنی بر بیوتکنولوژی افق‎های عالی را تعریف کرده است. حال باید یک برآورد هم بکنیم و اینکه ما امروز از لحاظ تولید مقاله به اهدافمان رسیده‌ایم اما از لحاظ تولید محصول به نقطه هدف نرسیده‌ایم و فاصله بسیار زیادی داریم. باید این یک معیار و ملاک تقدیر و تنبیه مسئولین تلقی شود. حساب کشی صحیح باعث قوانین اثربخش خواهد شد. ما قوانین بسیار خوبی همچون قانون ملی ایمنی زیستی را داریم اما به علت نداشتن آیین‎نامه اجرای آن دو سال تمام در معطلی به سر بردیم.

• از فرمایشات شما اینطور برداشت می‌کنم که در مجلس گذشته آنقدر به این وضعیت هم در وضع قوانین و هم در نظارت بر اجرای قوانین اهمیت داده نشده است؟ آیا همین است؟

بنده نگاه گذشته نگر ندارم اما به عنوان متخصص در یک موضوع تکلیف ارائه مشاوره به مجلس را دارم و مجلس هم البته در دور گذشته تعاملات خوبی را با انجمن‎های علمی داشته‎اند. و صحبت ما در اصل رو به جلو است. باید بگویم که بیشتر مقامات اجرایی بودند که به تکالیف خودشان عمل نکردند اما با تقویت روحیه مطالبه گری هم در دولت هم در مجلس می‌توان این فضای میانی را با تحرک بیشتری پیش برد.

• اشاره به حرکت به سمت جلو داشتید اما در علوم و فنون جدید دانشمندان به این مرحله رسیده‎اند که برای پیشرفت می‌آیند و مجموعه شکست‌ها را تحلیل کرده و می‌گویند که چرا و به چه علتی شکست به وجود آمده است؟ یعنی در عین حرکت به سوی پیشرفت به شکست‎ها هم می‌اندیشند. آیا ما در این حوزه تا به حال این کار را انجام داده‎ایم؟

سوال خوبی کردید و شاید اصلا مشکل ما همینجاست. مشکل ما این است که درواقع یک سری از مسئولین از ترس شکست این حرکت را متوقف کرده‎اند. در حقیقت ما باید حرکت کنیم به مانند همه کشورها. مثل حرکت در صفحه شطرنج که صحنه‌های مختلف را در پیش رو داریم و تصمیمات مختلف را می‌گیریم. و در نتایج حاصل از تصمیمات مختلف می‌توان رویکردهای مطلوب را برگرفت. مشکل بزرگ ما در بیوتکنولوژی امروز این است که نکند اگر یک روز محصولی تولید شود و شاید احتمال خطر داشته باشد پس ما از حالا جلوی تولید محصول را گرفته‎ایم. هر فناوری به همراه خود مخاطراتی را داشته است. اگر روزی بشر به سمت هواپیماسازی رفت و هواپیما را تولید کرد، آیا دیگر احتمال سقوط هیچ هواپیمایی وجود ندارد؟ آیا در استفاده از اتومبیل احتمال تصادف وجود ندارد؟

به نظربنده به نسبت میزان ارائه خدمات و رفاه به مردم جامعه باید فناوری‌ها را بررسی کرد. نظر جنابعالی چیست؟

یقینا همینطور است. یعنی همه چیز برآیند منافع و مضرات است. هر فناوری ممکن است مسئله‌ای هم داشته باشد حتی امکان سواستفاده افراد هم وجود دارد ولی آیا می‌توان با احتمال سواستفاده مسیر دانش را سد کرد؟ ما در برخی زمینه‌ها این کار را انجام داده‌ایم. با احتمال اینکه مثلا شاید یک روزی کلون کردن یک ژن در یک گیاهی در آینده ضرری داشته باشد، آمده‌ایم و می‌گوییم شمای تولید کننده در داخل تولید نکنید و از طرفی چون نیاز داخلی هم داریم درهای بازار را برای ورود همان محصولات تراریخته از خارج باز کرده‎ایم. و این در حالیست که این ضررها اثبات نشده‎اند و چیزی که بر مبنای ساخته و پرداخته‌های ذهنی است. ما گیاه اصلاح شده و بی‎نیاز از سم را کنار گذاشته و در مقابل آن گیاه سنتی خودمان را با انواع سموم رشد داده و مصرف می‌کنیم. این ضرراثبات شده را نادیده گرفته ولی ضرر احتمالی را جدی می‌گیریم. بخش عظیمی ازدانه‌های روغنی‌ای که در دنیا کشت می‌شود از سویا و آفتابگردان است که بیش از 90 درصد آن تراریخته و یا اصلاح شده ژنی است. ما همین کار را در کشور خودمان ممنوع کرده‌ایم و الان تقریبا 80درصد روغن مصرفی کشور ما از روغن‎های وارداتی با همان دانه‌ها است. بنده به عنوان یک فرد که هم در حوزه دانشگاه وپژوهش هم در حوزه اجرا هستم در واقع احساس می‌کنم بیشترین چیزی که امروز کشور ما نیاز دارد یک مفاهمه یک گفتگو یک اعتماد متقابل و یک همفکری بین دانشمندان و متخصصین با مسئولان اجرایی است.

• شما به اتفاق یکسری از همکارانتان طرحی را به عنوان طرح ممیزی بیوتکنولوژی در کشور به انجام رسانده‎اید. بفرمایید انگیزه‌ها و دغدغه‌های اصلی شما از ارائه و اجرای این طرح چه بوده و از کجا مورد حمایت قرار گرفتید و گزارشی اجمالی در مورد این طرح را بفرمایید.

هر کشوری برای رسیدن به رشد و توسعه نیازمند برنامه ریزی است. برای این برنامه ریزی هم لازم است بداند که پیشتازان آن حوزه دانش و فناوری چه کشورهایی هستند؟ مسیر رشد در سایر کشورها چگونه بوده و کشور ما در حال حاضر در کجاست و چه مسیری برای رشد ما مناسب است؟ این امر سبب شد که معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری طرحی را برای ممیزی 100 رشته و علم در کشور طراحی کنند و اقدام شایسته آن‎ها که شاید موجب حیرت بسیاری از انجمن‎های علمی شد این بود که یک دستگاه اجرایی این کار را به انجمن‎های علمی واگذار کرد. این اقدام مبارک از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری سبب شد تا امیدهای زیادی در بین دانشمندان عضو انجمن‎های علمی پدیدار شود. در انجمن بیوتکنولوژی هم این موضوع واگذار شد و بر مبنای تشخیص اعضای هیئت مدیره انجمن وظیفه مدیریت واجرای این طرح بر عهده بنده گذاشته شد و ما هم با تشکیل تیم‌های کارشناسی در حوزه بیوتکنولوژی پزشکی محیط زیست، صنعت و کشاورزی تیم‌های کاری را با مشارکت جمعی اعضای انجمن و صاحب‎نظران بیوتکنولوژی این اطلاعات را تهیه و سند مکتوب آن را نیز به کارفرمای طرح تقدیم کردیم.

حال این سیر تحول علم بیوتکنولوژی در این سند به چه صورت ارزیابی شده و ما در 30 سال حرکت خود آیا آن سرعت لازم برای پیشرفت را داشته‎ایم؟

در توسعه علم و توانایی علمی و آموزش بیوتکنولوژی همیشه رو به پیشرفت بوده‎ایم. اما در چیدن میوه‌های این زحماتی که در گذشته کشیده‌ایم همیشه عقب مانده‎ایم. در واقع همه این دانش و تکنولوژِی زمانی به ثمر می‌رسد که شما دانش را تبدیل به فناوری کرده و از آن تولید ثروت بکنید. رشد ما در عرصه دارویی امیدوار کننده بوده اما در سایر حوزه‌ها افسوس خورده‌ایم که چرا از این ظرفیت‎ها به اندازه کافی بهره نبرده‎ایم. حتی در حوزه کشاورزی ما فعالیت‎های بسیار با ارزشی را در مرحله توقف در تحقیقات در اختیار داریم که کافیست با یک بازنگری و تعامل فکری مثبت بین مسئولین و دانشمندان آن محصولات زیادی که در مرحله پژوهش قرار دارند بتوانند در فاصله یک تا دوسال به محصول تبدیل شوند و ما همواره با امید به این توجهات توانستیم جوانان و دانشجویان مقاطع دکتری و کارشناسی ارشد را با انگیزه در این صحنه نگه داریم.

آقای دکتر زینلی فرمودید مقالات و تحقیقات بسیار خوبی داشته‌ایم اما چه مسئله‌ای باعث می‎شود که مقالات به سمت تولیدات و تجاری سازی و نتایج ملموس در جامعه سوق پیدا نکند؟

در دهه 70 به یاد دارم که فقط نگران قوانین بودیم اما الان در اکثر موارد قوانین ملی ما ازجمله قانون برنامه پنجم توسعه، نقشه جامع علمی کشور، سند ملی زیست فناوری و همچنین قوانین شرکت‎های دانش بنیان حمایت‎های کامل را دارند. اما به اعتقاد بنده این نیاز وجود دارد و باید یک کمیسیون ویژه توسط دولت و مجلس تشکیل شده و با قدرتی بالاتر از سطح وزارتخانه‌ها بیایند و موانع را بع سرعت رفع کنند و در اینجاست که آن‎ها از دانشمندان ما طلبکار خواهند شد به شرطی که موانع مهم از سر راه برداشته شود به خصوص در حوزه کشاورزی. این امر مستلزم یک هماهنگی ملی است. وقتی به اراده رهبر معظم انقلاب چشم انداز رتبه اول ایران در سال 1404 را در منطقه پیش بینی می‌کنیم، هنوز در سال 1391 ما رتبه اول را از کسب کرده‌ایم اما قرار نیست دیگر درجا بزنیم. در گذشته شورای عالی زیست‎فناوری بود اما الان منحل شد و نتوانست کاری بکند.

آقای دکتر تولایی در هر بازه‌ای که ما بخواهیم پیشرفت را لمس کنیم نیروی انسانی، امکانات و از همه مهمتر دانش آن مسئله را نیاز داریم. اما با توجه به اینکه ما در حال حاضر می‌دانیم ارزش افزوده علم بیوتکنولوژی به مراتب بالاتر ازخیلی از حوزه‌ها است و حتی همه تولیدات و وارداتی که داریم حال در کدامیک از موارد در زمینه بیوتکنولوژی ضعف داریم؟

از نظر منابع انسانی در بهترین وضع ممکن هستیم. دانشجویان نخبه و تیزهوش در مقاطع مختلف تحصیلی را به وفور داریم. از نظر زیرساخت‌ها هم در وضعیت خوبی هستیم و تنها ضعف ما آن انگیزه در برخی مسئولین است که باید دنبال چیدن میوه‌های بیو‎تکنولوژی باشند. اگر این انگیزه ایجاد شد با همین امکانات محدود هم کشور ما رشد قابل توجهی خواهد داشت و در آن زمان با صادرات محصول و فناوری و ارزش افزوده ایجاد شده به هر میزان از ثروت که بخواهیم دست پیدا خواهیم کرد و در آن زمان سرمایه‌های بیشتری را برای بیوتکنولوژی اختصاص خواهیم داد. به هر حال ضعف ما در تبدیل علم و دانش به فناوری است که نیازمند حمایت مسئولان جامعه است.

منبع: ابتکار