پتانسیل مهندسی ژنتیک در افزایش بهره‌وری گیاهان دارویی

پتانسیل مهندسی ژنتیک در افزایش بهره‌وری گیاهان دارویی

گیاهان دارویی یکی از مهم‌ترین محصولات صادراتی کشور ایران از گذشته‌های دور تاکنون به شمار می‌آید تا جایی از گونه‌های متنوع گیاهان دارویی ایران بیش از 200 گونه از اهمیت دارویی و صنعتی صادراتی قابل ملاحظه‌یی برخوردارند. استفاده از گیاهان دارویی سبب شده است تا میزان گیاهان دارویی در کشورهای توسعه یافته روز به روز افزایش یابد، به‌طوری که واردات گیاهان دارویی (بدون احتساب گیاهان معطر) از 355 میلیون دلار در سال 1976 به 51.5 میلیارد دلار در سال 2002 رسید و تا سال 2050 بالغ بر 5 تریلیون دلار خواهد رسید.

استفاده از ترکیبات دارویی مشتق شده از گیاهان، از قدمت زیادی برخوردار است و میزان واردات گیاهان دارویی در کشورهای مختلف نظیر ژاپن، آلمان، سوییس و کانادا روز به روز در حال افزایش است. به‌دلیل عوارض جانبی داروهای شیمیایی و نارسایی‌های متعدد طب نوین در درمان برخی بیماری‌ها با گذشت زمان، بار دیگر پرورش و تولید گیاهان دارویی با رشد قابل‌ توجهی روبه‌رو شده ‌است. طبق برآوردی که توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO) صورت گرفته است، بیش از ۸۰ درصد مردم جهان (نزدیک به ۵ میلیارد نفر)، برای درمان بیماری‌ها هنوز از داروهای گیاهی استفاده می‌کنند و تقریبا یک‌چهارم داروهای تهیه ‌شده‌ در دنیا دارای منشا گیاهی هستند. بنابراین استفاده از روش‌های بیوتکنولوژی به‌منظور تکثیر و افزایش توان ژنتیکی گیاهان دارویی و همچنین شناسایی سریع‌تر و دقیق‌تر ژنوتیپ‌هایی که فرآورده بیشتری تولید می‌کنند، می‌تواند بسیار مفید و از لحاظ تجاری سودآور ‌باشد.

براساس آمار موجود، بیشترین داروهای شیمیایی مصرفی کشور در سال ۱۳۸۰ در حدود ۶/۶ میلیارد عدد، مربوط به بیماری‌های اعصاب و روان هستند که دارای عوارض ناخواسته متعددی نیز هستند‌، درحالی که به‌راحتی می‌توان بخش قابل‌توجهی از آن‎ها را با داروهای گیاهی جایگزین کرد. در این زمینه، روش‌های مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی می‌توانند برای افزایش بهره‌وری از این گیاهان مورد استفاده قرار گیرند، چنان‌که کشت بافت با تکثیر و حفاظت از ژنوتیپ‌های مفید گیاهان زراعی می‌تواند مشکل ازدیاد و نگهداری به روش سنتی را برطرف سازد. همچنین با استفاده از مهندسی ژنتیک می‌توان گیاهان دارویی تراریخته‎ای به دست آورد که می‌توانند متابولیت‌های ثانویه و ترکیبات دارویی بیشتر یا جدیدتری را تولید نمایند که در آن‎ها، عصاره تنها خالص‌سازی می‌شود که به نوبه خود یک مزیت است. علاوه بر این، تحقیقات گسترده‌‎ای که در زمینه کاربرد نشانگرها بر DNA در زمینه گیاهان دارویی در موسسات تحقیقاتی مختلف جهان در حال انجام است، گویای توجه محققان به این ابزارهای قدرتمند است. در بسیاری از کشورهای جهان، از سال‌های قبل، برنامه‌های متعددی برای استفاده تجاری از گیاهان زراعی تدوین شده است. برای مثال، در سال ۱۹۸۹، وزارت کشاورزی، شیلات و جنگلداری ژاپن پروژه‌یی تحت عنوان پروژه روح سبز (Green Spirit Project) با بودجه‌‎ای حدود ۱۱۰میلیون ین، از طریق آژانس جنگل خود به اجرا درآورد. هدف از این برنامه، تولید روغن، رزین و گلیکوزیدهای مهم از بقایای گیاهی همچون چوب، شاخه، برگ و پوست درختان بود. در اروپا، کانادا و امریکا نیز فعالیت‌های تحقیقاتی و تولیدی گسترده‌یی در زمینه گیاهان دارویی انجام شده یا در حال انجام است.

بنابراین، با توجه به اهمیت گیاهان دارویی و متابولیت‌های مشتق شده از آن‎ها در تامین سلامت جوامع بشری و پتانسیل بالای اقتصادی این گیاهان، به عنوان یک منبع درآمد مطمئن، لازم است در کشور ما نیز برنامه مدون و جامعی در این زمینه تدوین شده و بخشی از تحقیقات بیوتکنولوژی کشاورزی در دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی (مانند موسسه تحقیقاتی جنگل‌ها و مراتع) روی شناسایی، تولید صنعتی و بهینه‌سازی روش‌های استخراج متابولیت‌های دارویی از این گیاهان اختصاص یافته است و شاهد آن هستیم که مهندسی ژنتیک می‌تواند به عنوان ابزاری قدرتمند جهت تولید متابولیت‌های ثانویه جدید و همچنین افزایش مقدار متابولیت‌های ثانویه موجود در یک گیاه به‌کار رود.

پونه پورامینی – کارشناس ارشد گیاهان دارویی

منبع: تعادل