سلامت مردم و منافع و ضررهای محصولات تراریخته

سلامت مردم و منافع و ضررهای محصولات تراریخته

سرانه انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان حدود 4 تن و در ایران ادعا شده که 9 تن است. به عبارتی ادعا شده که سرانه انتشار در ایران دو برابر استاندارد جهانی است که براساس تعهد انجام گرفته در اجلاس پاریس قرار است ایران سالانه مقداری از گازهای گلخانه‌ای خود را کاهش دهد. سهم کشورها در انتشار گازهای گلخانه‌ای در این مدت کاملاً متفاوت است، امریکا با دارا بودن 5 درصد جمعیت جهان سهمی 29 درصدی در انتشار دارد، اتحادیه اروپا با 14 درصد جمعیت جهان 45 درصد سهم دارد و کل کشورهای دیگر که 81 درصد جمعیت جهان را شامل می‌شود سهمی 26 درصدی از انتشار دارد بنابراین تعهدها در توافقنامه پاریس نیز باید متفاوت باشد. تولیدکنندگان عمده گازهای گلخانه‌ای به ترتیب، چین، امریکا، اتحادیه اروپا، هندوستان، روسیه، ژاپن، آلمان، حمل و نقل دریایی، ایران و کره جنوبی هستند. ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه، در رتبه نهم تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای است. طبق تفاهم‎نامه «کنفرانس جهانی سرزمین ما (ریو 1992)، کشورهای درحال توسعه ملزم به کاهش گازهای گلخانه‌ای نیستند، ولی با توجه به وضعیت موجود سال 2015 و تعهدی که رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در کنفرانس پاریس مبنی بر کاهش داوطلبانه تولید گازهای گلخانه‌ای داده است، چه راه‌هایی برای کاهش آن پیش روی ما است؟ آیا این سازمان قبل از تصویب توافقنامه پاریس در مجلس شورای اسلامی، اقدامی که مؤید عملگرا بودن سازمان و جدیت در کاهش تولید گازهای گلخانه‌های باشد به عمل خواهد آورد؟

محصولات تراریخته گزینه‌ای برای کاهش گازهای گلخانه‌ای

یکی از راه‌های کاهش گازهای گلخانه‌ای، استفاده از مهندسی ژنتیک است. مهندسی ژنتیک فناوری پیشرفته‌ای است که برای بهبود صفات گیاهان از جمله کیفیت برتر و ارزش تغذیه‌ای بالا و سلامت گیاهان و محیط زیست مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گیاهان که حاصل مهندسی ژنتیک هستند، تراریخته نامیده می‌شوند. تولید محصولات تراریخته در دنیا سابقه‌ای بیست ساله دارد. از خصوصیات این نوع گیاهان ارزش غذایی بالاتر، افزایش خاصیت انبارداری، مقاومت به آفات و ویروس‌ها و استفاده نکردن از سموم حشره‌کش شیمیایی و استفاده از مقادیر کمتر سموم علف‌کش کم خطرتر است. مهندسی ژنتیک با تولید محصولات تراریخته به کاهش تغییرات آب و هوایی از طریق کاهش گازهای گلخانه‌ای و کاهش مصرف سموم شیمیایی و آفت کش‌ها همچنین جلوگیری از قطع درختان جنگلی برای گسترش مزارع کشاورزی کمک می‌کند. بسیاری از کشورهای توسعه یافته به تولید محصولات تراریخته روی آورده‌اند و بیش از 180 میلیون‌ هکتار از این محصولات را در دنیا تولید می‌کنند و از باب شرایط جهانی محیط زیستی و مواجهه با مسائلی از قبیل کم آبی، آلودگی، خشکسالی،گرسنگی تولید محصولات تراریخته به عنوان یکی از روش‌های مقابله با این بحران‌ها اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. برای مثال، در سال 2012، این فناوری منجر به کاهش24 میلیون و 610کیلوگرم CO2، معادل حذف 9 میلیون و صدهزار خودرو از جاده‌ها به مدت یک سال شده است. همچنین کاشت این محصولات با توجه به امکان کشت بدون شخم آن‎ها باعث افزایش مقدار کربن آلی ذخیره شده یا رهاشده در خاک حاصل از بقایای گیاهان است که نتیجه کل این عوامل باعث کاهش انتشار دی اکسید کربن به اتمسفر می‌شود. البته مقدار کربن رها شده توسط نوع خاک، کشت و سازگاری با محیط‌زیست منطقه متفاوت است. پذیرش فناوری محصولات تراریخته باعث کاهش مصرف حشره‌کش‌های شیمیایی تا 37 درصد، افزایش عملکرد محصولات زراعی تا 22درصد و افزایش سود کشاورزی تا 68 درصد شده است. داده‌های مربوط به سال‌های 1996 تا 2013، نشان می‌دهد که محصولات تراریخته به طرق ذیل به امنیت غذایی، توسعه پایدار و تغییر اقلیم و محیط‌ زیست کمک کرده‌اند (Brooks & Barfoot, 2014).

*‌ افزایش عملکرد محصولات زراعی که ضرورت تهاجم به کنج‌های اکولوژیک، جنگل‌ها و اراضی حاشیه‌ای و تبدیل آنها به مزارع کم بازده را کاهش می‌دهد.

* امکان از بین بردن بقایای محصول قبلی توسط علف‌کش‌های زیست تخریب‌پذیر و کشت بذر مقاوم به علف‌کش که امکان کشت بدون سمپاشی را فراهم می‌کند.

*‌ بهبود کیفیت آب شرب و جلوگیری از آلودگی رودخانه‌ها به دلیل کاهش مصرف سم و دفع آفات نباتی.

*کاهش مسمومیت ناشی از سموم.

*افزایش تنوع ژنتیک به دلیل امکان ورود دوباره واریته‌هایی که به علت حساسیت به آفات و بیماری‌ها حذف شده‌اند.

فارغ از اظهارنظرهای مخالفان محصولات تراریخته که با وجود گذشت بیش از 20 سال از مصرف این نوع محصولات در سطح گسترده در جهان معتقدند هنوز عوارض احتمالی مصرف این محصولات کاملاً شناخته نشده است، پس نباید نسبت به جنبه‌های مثبت این محصولات غافل ماند. ضمن اینکه تاکنون حتی یک مورد در مورد جنبه‌های منفی احتمالی محصولات‌  تراریخته اثبات نشده است.

بنا به اظهارات دکتر حسین رستگار، مدیرکل آزمایشگاه‌های سازمان غذا و دارو در وزارت بهداشت ضوابط و مشخصاتی برای این قبیل فرآورده‌ها در نظر گرفته شده است به این معنا که در آزمایشگاه نوع تراریختگی و سایر موارد بررسی و در صورتی که (event رخداد یا نوع تغییر ژنتیک) محصولی در چارچوب ضوابط باشد به آن مجوز داده می‌شود. (خبرگزاری مهر، شنبه 17 بهمن 1394). وزارت جهادکشاورزی، وزیران حال، پیشین و اسبق بهداشت، درمان و آموزش پزشکی همگی بر سلامت محصولات تراریخته تأکید داشته‌اند. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در حال حاضر ضمن تأیید کامل این نوع محصولات تراریخته و صدور مجوز مصرف، تولیدکنندگان را ملزم به الصاق برچسب می‌کند. ضرورت استفاده از فناوری مهندسی ژنتیک توجه دولتمردان از جمله رئیس‌جمهوری کشورمان را نیز به خود جلب کرده است.

دکتر روحانی ضمن انتقاد از واردات محصولات حاصل از بیوتکنولوژی به کشور، بر وجود زیرساخت‌‌های عظیم در این حوزه و نیز استفاده از اندیشه و تدبیر مدیران دلسوز و شجاع و تخصص و توان پژوهشگران برای تغییر وضعیت کشور در این زمینه تأکید می‌کند. ایشان «استفاده از فناوری‌های بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک را نه تنها یک ضرورت بلکه انتخابی هوشمندانه و آگاهانه برای حل معضلات غذایی و بهداشتی و محیط زیستی کشور» محسوب کرده و معتقد است «غفلت در دستیابی و استفاده از این فناوری‌ها به یقین می‌تواند موجبات شماتت ما توسط نسل‌های آینده را فراهم آورد.»

حال باید پرسید سازمان حفاظت محیط زیست چه سیاست‌هایی را برای رسیدن به اهداف اجلاس پاریس مدنظر قرار داده است؟ آیا این سازمان به عنوان مجری پروژه توانمندسازی ایمنی زیستی به راستی با اهداف پروتکل جهانی ایمنی زیستی کارتاهنا و حفاظت جهانی از محیط زیست اقدامی برای گسترش و ترویج کشت این محصولات انجام داده است یا به مخالفت با تولید ملی محصولات تراریخته و استمرار واردات آن‎ها ادامه خواهد داد؟

نظر سازمان بهداشت جهانی در مورد تولیدات ناشی از مهندسی ژنتیک

در مورد غذاهای ناشی از مهندسی ژنتیک و تأثیر احتمالی این قبیل غذاها روی سلامتی انسان سخن بسیار گفته شده است. اما با وجود کشت قریب به 190 میلیون هکتار محصولات تراریخته (در سال 2015 میلادی) در سراسر جهان و تغذیه فرآورده‌های آن توسط انسان و دام طی بیش از 20 سال گذشته حتی یک مورد گزارش علمی یا گزارش اثبات شده توسط مسئولان بهداشتی کشورهای تولیدکننده ارائه نشده است. به عبارت دیگر تا امروز هیچ کس در مورد ناراحتی ناشی از تغذیه از این محصولات به کسی یا جایی شکایت نبرده است. امروزه این قبیل غذاها بویژه (روغن حاصل از سویا و کلزای تراریخته) در سراسر جهان از جمله در ایران، اروپا و ژاپن به مصرف روزمره می‌رسد. نکته قابل توجه در مورد سلامتی غذاهای ناشی از مهندسی ژنتیک که کمتر در رسانه‌ها و مطبوعات به آن پرداخته شده این است که این قبیل غذاها در مقام مقایسه با محصولات غیرتراریخته برای سلامتی مفیدتر هم هستند. برای مثال با توجه به اینکه در مراحل تولید برنج تراریخته در مزرعه به هیچ وجه از سموم حشره‌کش شیمیایی استفاده نمی‌شود، در نتیجه برنج تراریخته حاوی باقیمانده سموم خطرناک نیست در حالی که برنج غیر تراریخته (برنج‌هایی که همه ما از آن مصرف می‌کنیم و در تولید آن مقادیر زیادی سم شیمیایی مصرف می‌شود) دارای بقایای سموم خطرناک است. از سوی دیگر هم‌اکنون برنج‌های تراریخته‌ای تولید شده‌اند که دارای ویتامین آ، آهن و روی هستند که برنج‌های غیرتراریخته فاقد آن هستند. نتیجه و تأثیر جایگزینی برنج غیر تراریخته با این قبیل برنج‌ها  روی سلامتی انسان روشن است. در مورد غذاهای ناشی از حیوانات تراریخته نیز چنین است. برای مثال گاو‌های غیرتراریخته از بیماری صعب‌العلاجی به نام ورم سینه رنج می‌برند که به دلیل ماهیت بیماری و واگیر بودن آن، در گاوداری‌ها از مقادیر زیادی از آنتی بیوتیک‌ها برای کنترل این بیماری استفاده می‌شود.

بقایای آنتی بیوتیک در شیر مضر است و بنا بر استانداردهای جهانی در صورتی که شیر مقادیر بالایی از آنتی بیوتیک داشته باشد باید حذف شود. اما در جیره غذایی گاو تراریخته که نسبت به این بیماری مقاومت بیشتری دارد از هیچ گونه آنتی بیوتیکی استفاده نمی‌شود. در نتیجه شیر حاصل از حیوان تراریخته برای سلامتی انسان بهتر است.

سازمان بهداشت جهانی و سازمان خواروبار جهانی تمام غذاهای تراریخته موجود در بازار را که آنالیز ریسک در مورد آن‎ها انجام شده است مورد تأیید قرار داده‌اند و این موضوع را به دقت تعقیب می‌کنند. از حدود 20 سال پیش تقریباً همه ساله و گاهی چندین نوبت در سال این دو سازمان نشست‌هایی تخصصی در مورد تأثیر این محصولات بر سلامتی انسان برگزار می‌کنند و تاکنون حتی یک مورد درباره مصرف این نوع محصولات هشدار نداده‌اند.

در کشورهایی که برای رهاسازی محصول‌های تراریخته قانون وجود دارد، در هنگام ارائه تقاضا برای رهاسازی و تولید انبوه این قبیل محصول‌ها از تولید کننده (متقاضی) سؤال‎هایی می‌شود. تخمین ریسک زیست‌محیطی مشتمل بر ارزیابی پاسخ‌هایی است که تولید کننده ارائه می‌دهد. این سؤال‌ها به چند بخش عمده زیر تقسیم می‌شوند و بسته به اینکه محصول تراریخته یک گیاه است یا یک حیوان و بسته به اینکه این حیوان اهلی است یا وحشی و مهره‌دار است یا بی‌مهره و آبزی (دریازی) است یا خشکی‌زی متفاوت خواهد بود.

به هر حال چند موضوع که مورد توجه قرار می‌گیرد به شرح زیر است: در صورتی که محصول تراریخته گیاه باشد، آیا امکان تلاقی و انتقال دانه گرده به سایر گیاهان وحشی پیرامون خود را دارد یا نه؟ اگر پاسخ مثبت است پیامد آن از نظر علمی و منطقی چگونه است؟ در مورد برنج تراریخته ایرانی پاسخ این است که چون ایران منشأ و مبدأ پیدایش برنج نیست، هیچ گونه علف هرز و وحشی که بتواند پذیرای دانه گرده برنج باشد در ایران وجود ندارد.

زهرا حیدری – کارشناس ارشد محیط زیست

منبع: روزنامه ایران