ایمنی زیستی، پلکان پیشرفت فناوری مهندسی ژنتیک

ایمنی زیستی به مجموعه‌ای از تدابیر، سیاست‌ها، مقررات و روش‌هایی گفته می‌شود که برای تضمین بهره‌برداری از فواید قطعی بیوتکنولوژی مدرن و مدیریت آثار جانبی احتمالی کاربرد این فناوری بر تنوع زیستی، سلامت انسان، حیوان، گیاه و محیط زیست به‌کار گرفته می‌شود. ایمنی زیستی پلکان پیشرفت فناوری مهندسی ژنتیک است. دانش ایمنی زیستی که حاصل درک رو به رشد بشر از اثرات فعالیت‌هایش بر اجزا و پدیده‌های طبیعت است، به تدوین استانداردها و خطوط راهنما در حوزه مهندسی ژنتیک می‌پردازد. متخصصان مهندسی ژنتیک در راستای تطبیق محصولات خود با استانداردهای ایمنی زیستی، همواره به نوآوری در چینش عناصر ژنتیکی هدف و روش‌های تراریزش پرداخته‌اند که این موضوع، موجب پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در بدنه مهندسی ژنتیک شده است. از سوی دیگر، تولید محصولات زیست ایمن موافق با استانداردهای تدوینی ایمنی زیستی، ضامن بقا و توسعه پایدار فناوری مهندسی ژنتیک است. دانش ایمنی زیستی و فناوری مهندسی ژنتیک دو مقوله درهم تنیده هستند که تثبیت و توسعه یکی فارغ از دیگری امری بسیار ناممکن و بیهوده است. این موضوع خطیر بدون توجه ویژه مسئولان و مدیران محترم حوزه بیوتکنولوژی و اهتمام اهالی مهندسی ژنتیک کشور ممکن نخواهد بود. توجه ویژه و اهتمام مدیران و مسئولان اجرایی مرتبط با مهندسی ژنتیک، مراکز آموزش عالی پرورش دهنده متخصصان، مراکز پژوهشی و شرکت های دانش بنیان و از همه مهم تر توجه اهالی مهندسی ژنتیک را نیز می‌طلبد. بسیاری از مراکز آموزش عالی کشور به پرورش دانشجویان در رشته‌های مختلف تحصیلی اعم از بیوتکنولوژی و ژنتیک مولکولی و مهندسی ژنتیک و بیولوژی سلولی و مولکولی مشغول هستند. با نگاهی مختصر به سرفصل این دوره‌های آموزشی، سهم بسیار ناچیز مباحث مربوط به ایمنی زیستی به وضوح مشهود است. تنها در سرفصل رشته مهندسی بیوتکنولوژی کشاورزی درسی با عنوان «جنبه های اقتصادی و اجتماعی بیوتکنولوژی» پیش بینی شده است که به یقین می‌توان آن را دو واحد درسی فراموش شده دانست.حوزه پژوهش محصولات تراریخته که در طرح و تولید آنها از اجزا، عناصر ژنتیک و نوآوری‌های موافق با ملاحظات محیط زیستی و سلامتی استفاده نشده باشد، بعید است قادر به عبور از فاز آزمایشگاه به پژوهش‌های مزرعه‌ای و پس از آن رهاسازی باشند. بنابراین، این ضرورت وجود دارد که پژوهشگران مهندسی ژنتیک کشور قبل از ورود به مراحل انتقال ژن و تولید محصول تراریخته، ملاحظات مربوط به ایمنی زیستی را در مسیر ترسیمی طرح پژوهشی خود با توجه کامل به جزئیات اعمال کنند. این موضوع با توجه به این واقعیت اهمیت می‌یابد که بسیاری از ایرادات وارد به یک محصول تراریخته را می‌توان قبل از تولید آن محصول و در مراحل پژوهش برطرف کرد. از سوی دیگر، یکی از ضرورت‌های بومی سازی و افزایش سهم مالکیت تولیدکنندگان داخلی محصولات تراریخته در سطوح ملی و بین المللی، تعریف پروژه‌های کاربردی بنیادین به منظور نوآوری‌های جدید در راستای تضمین ایمنی توالی‌های ژنی دست ورزی شده و فرآیندهای مهندسی ژنتیک و تسهیل توافق محصولات این فناوری با استانداردهای ایمنی زیستی است. همچنین یکی از نیازهای کشور، توسعه روش‌های نوین‌ردیابی و شناسایی آسان این محصولات در گمرکات، انبارها، مزارع و محیط‌های طبیعی است. در این رابطه، انتشار مجله تخصصی ایمنی زیستی توسط انجمن ملی ایمنی زیستی و اقدام اخیر پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران در گنجاندن ایمنی زیستی در بخش های پژوهشی این مرکز قابل توجه و تقدیر است.اقدامات مدیران بیوتکنولوژی کشور در راستای بازسازی و توسعه مهندسی ژنتیک، چنانچه با توجه کافی به پیاده‌سازی عملی اصول ایمنی زیستی همراه نشود، نتایج فاخر و پایدار در پی نخواهد داشت. توجه به استانداردهای ایمنی زیستی و ابراز این توجه در برنامه‌های ترویج و توسعه مهندسی ژنتیک، سهم به سزایی در جلب توجه مثبت سایر مدیران اجرایی کشور در وزارتخانه‌های کشاورزی، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، علوم، تحقیقات و فناوری و سازمان محیط‌زیست نسبت به این فناوری و محصولات آن خواهد داشت. همچنین اعلام نیاز به رعایت استانداردهای ایمنی زیستی در فرآیند تولید محصول و توافق محصولات تولیدی با این استانداردها در فراخوان‌های حمایتی ستاد توسعه زیست فناوری می‌تواند به سادگی مصداق اقدام عملی برنامه ریزان در راستای توسعه مهندسی ژنتیک زیست ایمن باشد و کاهش حساسیت منتقدان به این فناوری را در پی داشته باشد. سازمان‌های بین المللی متعددی اصول، مقررات، استانداردها و راهنمایی هایی را برای افزایش ایمنی و کاهش سطح نگرانی‌های موجود، تدوین و ارائه کرده‌اند. مهمترین مقررات تعهدآور بین المللی پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا است که هم اکنون 171 کشور از جمله ایران عضو این پروتکل هستند. همچنین نهادهای ناظر بر فناوری مهندسی ژنتیک و مجری آیین نامه اجرایی قانون ملی ایمنی زیستی بایستی توسط متخصصان آشنا با مهندسی ژنتیک و آگاه به دانش ایمنی زیستی اداره شوند. نظارت منطقی بر مهندسی ژنتیک توسط افراد ناآشنا با فنون بنیادی این فناوری و نوآوری‌های صورت گرفته در راستای تولید محصولات تراریخته ایمن، ممکن نیست.

پونه پورامینی-دبیر انجمن ایمنی زیستی