مهندسی‌ژنتیک مانعی برای کاهش تنوع زیستی/جریانات رسانه ای زیست فناوری را غیرعلمی و کاذب نشان می دهند

رئیس انجمن ژنتیک ایران می گوید، در حالی که برخی محافل رسانه ای سعی در ایجاد هجمه علیه زیست فناوری دارند، می توان از این حوزه برای رفع بحران های زیست محیطی، مدیریت منابع آب و بهبود تولید مواد غذایی بهره برد.

کمک‌های مهندسی‌ژنتیک به حل بحران‌های محیط‌زیستی از جمله موضوعاتی است که بیش از پیش در محافل خبری مطرح می‌شود موافقان از نقش این فناوری در مقاومت به آفات و کاهش مصرف آب می‌گویند اما مخالفان اعتقاد دارند که این فناوری می‌تواند تنوع زیستی را دچار بهم ریختگی کند.

در این رابطه «محمود تولایی»، رییس انجمن ژنتیک ایران، طی گفت و گویی به بررسی ابعاد این موضوع پرداخته است.

– به تازگی بحث‌های مربوط به تراریخته با بحث‌های محیط زیستی بیشتر مطرح شده، در ابتدا بفرمایید تصوری که در حال حاضر در کشور درباره مهندسی ژنتیک و تراریخته وجود دارد، چقدر با اصول علمی این حوزه مطابقت دارد؟

محصولات تراریخته با هدف بهبود صفات یا حذف صفات نامطلوب مانند بهبود کیفیت غذایی، مقاومت به آفات و بیماری‌ها و یا افزایش کمیت محصول از طریق روش‌های پیشرفته علمی مهندسی ژنتیک تولید شده اند. بیش از هزار مطالعه معتبر علمی و نظرات کارشناسی مراجع بین‌المللی و ملی حوزه سلامت در کشورهای مختلف سلامت این محصولات را تایید کرده است. صدور مجوزهای مصرف این محصولات در تمامی کشورهای پیشرفته و سایر کشورها مؤید این امر است.

متاسفانه جریان‌هایی در سطح رسانه‌ها و ان.جی.اوها در جهان برای ایجاد محدودیت یا محرومیت کشورها از فناوری‌های نو وجود دارد که یکی از مهم‌ترین حوزه‌های فعالیت آنها مهندسی ژنتیک است. جامعه علمی همواره در پی روشنگری بوده و هست اما مشاهده می شود که جریانات غیر علمی با اهدافی که مغایر با رشد و اعتلای جایگاه ایران اسلامی هستند سعی در تشویش اذهان مردم دارند. بسیاری از ادعاهایی که علیه این فناوری مطرح می‌شود مستند به هیچ مطالعه علمی نیست و تنها در رسانه‌ها مطرح شده است. مثلا برای ترساندن مردم تصویر گاو بدهیبتی را که یک نوع بیماری ژنتیکی دارد به اسم گاو تراریخته منتشر می‌کنند و اقسام بیماری‌ها را به مصرف این محصولات نسبت می‌دهند. در صورتی که صدها میلیون تن از این محصولات طی بیست سال گذشته در جهان مصرف شده و هیچ گونه عوارضی نداشته است و همه مراجع ملی و بین‌المللی متولی سلامت که به طور مستمر برمصرف آن نظارت و کنترل داشته‌اند این امر را تایید کرده‌اند.

حقیقت این است که افکار عمومی در جهان تحت کنترل رسانه‌ها است و رسانه‌ها تحت کنترل سرمایه‌داران است. بنابراین باید درباره مسائل مهمی چون مهندسی ژنتیک که با پیشرفت کشورها در این حوزه دشمنی‌هایی وجود دارد منابع علمی را بشناسیم. اگردر این حوزه از سطح برخی جریان‌های ضد فناوری و رسانه عبور کنیم و به مطالعات معتبر علمی و گزارش‌های مراجع متولی سلامت مراجع کنیم هیچ تردیدی در سلامت این فناوری نداریم. اساسا محصولات تراریخته و مهندسی ژنتیک بسیار دقیق تر از سایر روش‌های اصلاح گیاهان مانند روش تشعشع هسته‌ای است. در حالی که در دیگر روش‌ها نه ارزیابی خاصی وجود دارد و نه نگرانی خاصی از سوی جریانات مدعی اظهار می شود. این در حالی است که برخی جریانات با ترسناک جلوه دادن مهندسی ژنتیک، تصویری غیر علمی و کاذب از این فناوری را به مردم ارائه می کنند.

– در بحث‌های محیط‌زیستی، مهندسی ژنتیک و تراریخته چه کمکی می‌تواند به حفاظت از محیط زیست در کشور داشته باشد ؟

 با گذشت بیش از بیست سال از تجاری سازی این محصولات، امروز در 185 میلیون هکتار از زمین های کشاورزی جهان محصولات تراریخته کشت می شوند. همانطور که اشاره شد این محصولات با هدف بهبود صفات تولید شده اند و در ارتقای سطح سلامت انسان و محیط زیست موثر بوده اند. نسل اول محصولات تراریخته با هدف مقاومت به آفات و علف کش تولید شدند. این باعث شد که برای مبارزه با آفات نیازی به استفاده از سموم نباشد. تولید محصولات مقاوم به علف کش هم باعث کاهش قابل ملاحظه مصرف سموم پر خطر و جایگزینی آنها با سموم کم خطر و بطور کلی موجب کاهش مصرف سم شد. در این بیست سالی که از ورود محصولات تراریخته به بازار می‌گذرد 620 میلیون کیلوگرم از مقدار ماده موثره سموم پرخطری که مصرف می شده کاسته شده است. توجه کنید که این رقم فقط به مقدار ماده موثره اشاره دارد ولی کاهش مقدار مصرف کل سم خیلی بیشتر است. تصور کنید این حجم کاهش مصرف سم یا جایگزینی سموم پرخطر با سموم کم خطر تا چه حد خاک، هوا و آب‌های زیر زمینی ما را که ارزشمندترین منابع ضروری حیات در زیست‌کره هستند را از آلودگی نجات داده است. این خدمت زیست‌محیطی بسیار بزرگی است که این فناوری در اختیار بشر قرار داده است.

همچنین آخرین آمار نشان می دهد با کشت محصولات تراریخته، بدلیل افزایش راندمان تولید، در استفاده از زمین ها صرفه جویی شده و به این ترتیب با جلوگیری از تغییر کاربری 174 میلیون هکتار از اراضی جهان به حفظ جنگل ها و جلوگیری از فرسایش خاک کمک کرده است. کاهش انتشار گاز دی اکسید کربن از طریق کاهش عملیات خاک ورزی، حذف سم‌پاشی غیر ضروری و غیره هم از دیگر فوایدی است که کشت این محصولات برای محیط زیست به ارمغان آورده است به طوری که در طی یک سال باعث کاهش انتشار گاز دی اکسید کربن به مقدار 26.7 میلیارد کیلوگرم معادل خروج 12میلیون خودور از جاده ها به مدت یک سال شده است. تمام این موارد باعث شده است که فناوری تراریخته از نظر کمک به حفاظت از محیط زیست منحصر به فرد باشد. تقریبا هیچ فناوری ای نبوده است که استفاده از آن چنین مزایایی را به طور همزمان برای محیط زیست داشته باشد.

– بحث‌هایی مطرح می‌شود که مهندسی ژنتیک باعث می‌شود تنوع زیستی در کشور را دچار چالش کند، این بحث‌ها چقدر مبنای علمی دارد؟

همان طور که در پاسخ سوال قبل گفته شد کاهش قابل توجه نیاز به زمین کشاورزی، کاهش مصرف سم و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از مزایای قابل توجه این فناوری است. همین سه مزیت، موجب حفظ تنوع زیستی و منابع طبیعی ما می‌شود. وقتی اراضی بکر به زمین کشاورزی تغییر کاربری می‌یابد آسیب‌های زیادی به لحاظ فرسایش خاک، کاهش غنای خاک و آسیب به محیط طبیعی حیات جانداران و به تبع آن تنوع زیستی وارد می‌شود. پس اگر به دلیل کشت این محصولات174 میلیون هکتار از اراضی طبیعی و جنگل‌ها از فاجعه تغییر کاربری برای کشاورزی نجات یافته‌ باشند، بدیهی است کمک بزرگی به حفظ تنوع زیستی شده است. همچنین حذف یا کاهش مصرف سموم پرخطر کشاورزی[ نیز که جانداران هدف و غیر هدف را به شیوه‌ای کور قتل عام می‌کند و محیط زندگی آنها را هم آلوده می‌کند،] کمک بزرگی به تنوع زیستی است. بنابراین نه تنها کشت محصولات تراریخته حیات سایر گونه‌ها را به خطر نمی‌اندازد بلکه با کاهش تغییر کاربری‌ها و کاهش مصرف سم در کشت این محصولات،موجودات غیر هدف هم از بین نمی‌روند و زیستگاه‌های طبیعی حفظ می‌شود.

برای تولید و استفاده از محصولات تراریخته ضوابطی در نظر گرفته شده است و این محصولات پس از طی آزمایش های متعدد وارد سبد غذایی می‌شود. برخی ملاحظاتی که درباره آسیب‌های احتمالی مهندسی ژنتیک ارقام زراعی مطرح می‌شود مانند احتمال عدم ثبات در نسل‌ها یا انتقال یک ژن به گیاهان وحشی همان مواردی است که در ارزیابی‌ها و استانداردهای مهندسی ژنتیک به آنها توجه شده است. بنابراین محصولات تراریخته موجود در بازار با توجه به این استانداردها تولید شده‌اند و مشکلی از این جهت ندارند. در حوزه سلامت هم همین طور است. برای نمونه بر خلاف محصولات حاصل اصلاح نباتات یا اصلاح هسته‌ای محصول تراریخته‌ای نداریم که حساسیت زایی داشته باشد زیرا یکی از آزمون‌های مهم که این محصولات طی می‌کنند بحث عدم حساسیت زایی است.

همان طورکه پیش از این گفته شد تاکنون هیچ منبع یا مرجع معتبری زیانی را از جانب محصولات تراریخته برای انسان و محیط زیست تایید نکرده است. در مورد تنوع زیستی و مخاطرات آن هم همینطور است. یعنی اگر هم ادعایی شده باشد جامعه جهانی علمی با مستندات به آن پاسخ داده است و این ادعا که محصولات تراریخته برای سلامت، محیط زیست و تنوع زیستی مخاطره ایجاد کرده اند را رد کرده است.

– به تازگی بحث‌هایی درباره کمک مهندسی ژنتیک و تراریخته به حفظ منابع آب و کاهش آن در کشاورزی مطرح می‌شود؟ مصادیق این کمک مهندسی ژنتیک چه می‌تواند باشد؟

همانطور که می دانید متاسفانه کشور ما از نظر منابع آبی به شدت با محدودیت روبه رو است. بخش بزرگی از کشور ما جز اقلیم گرم و خشک محسوب می شود. عمق دسترسی و بهره برداری به آب‌های زیر زمینی به قدری افزایش یافته است که ادامه این روند کشور را با بحران بزرگی روبرو خواهد کرد. هم اکنون نیز کشورمان جزء کشورهای دارای بحران شدید آبی تقسیم بندی می‌شود. طبیعی است که تولید ارقام متحمل به خشکی از مهمترین اهداف پژوهشگران بخش کشاورزی باشد. تولید ذرت متحمل به خشکی پروژه ای است که در حال حاضر در آفریقا با موفقیت دنبال می‌شود. در ایران هم پژوهشگران برنجی تولید کرده‌اند که با حذف کشت غرقابی می‌تواند در نیمی از آب مصرفی برای تولید برنج صرفه جویی داشته باشد. پروژه دیگری برای مهندسی ریشه برنج در دست انجام است که با عمیق کردن ریشه‌ها موجب کاهش مصرف آب می‌شود. در مورد سایر محصولات نیز پروژه‌های مشابهی در دست انجام است و در صورتی که این محصولات به عرصه کشاورزی وارد شود به طور حتم بخشی از بحران آب را پوشش خواهند داد. برای نمونه تلاش شده است از طریق مهندسی ژنتیک گندمی ارائه شود که ۴۵۰ میلی‌متر مصرف آبی گندم را به ۱۵۰ میلی‌متر برساندکه در صورت موفقیت این محصول در اکثر مناطق کشور با مصرف میزان کمی آب قابل کشت خواهد بود.

منبع: ایرنا