پروتئین بی.تی

متن شبهه

گفته شده باقیمانده پروتئین بی.تی در محصولات تراریخته به ویژه برنج تراریخته ایرانی که در مرحله صدور مجوز تولید قرار دارد زیانبار است.

تبیین شبهه

با انتشار تصویری از یک نمودار  این امر القا شده است که اولا پروتئین بی.تی، که ژن آن برای ایجاد مقاومت به آفت به یک نوع از ارقام تراریخته ایرانی منتقل شده است، سمی و زیانبار است و ثانیا به غذای مصرف کننده منتقل می‌شود.

پاسخ شبهه

پروتئین بی.تی و هیچ ماده خارجی دیگری در دانه برنج ایرانی تراریخته وجود ندارد و مطابق آزمایش‌های مورد تأیید کمیته وزارتی ایمنی زیستی که به دستور وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و وزیر کشاورزی در سال 1381 تشکیل شد، میان دانه برنج تراریخته ایرانی و برنج طارم مولایی والد این‌همانی کامل برقرار است. این برنج به نحوی مهندسی شده است که پروتئین یاد شده تنها در بافت سبز آن یعنی برگ و ساقه تولید شود. این رقم اصلاح شده ایرانی مراحل آزمون‌های ایمنی زیستی و اخذ مجوز را طی کرده است.[1] در سال ۱۳۹۴ نیز به جهت تغییر قوانین صدور مجوز بار دیگر برنج تراریخته ایرانی جهت ارزیابی سلامت به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ارائه شد. وزارت بهداشت مسئله را به «مرکز تحقیقات سلامت و ایمنی غذا» دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد ارجاع داد. در سال ۱۳۹۶ این مرکز طی گزارشی سلامت برنج تراریخته را اعلام کرد. (مرکز تحقیقات سلامت و ایمنی غذا، ۱۳۹۶)

ویژگی دیگر برنج تراریخته ایرانی این است که اصولا برای کاشت آن به هیچ نوع سم آفت‌کش شیمیایی نیاز نیست و می‌تواند محصولی سالم و بدون هیچ گونه باقیمانده سموم شیمیایی و طبیعی به مردم ارائه کند. به همین صورت پنبه تراریخته بی.تی ایرانی نیز مقاوم به آفات و بی‌نیاز از مصرف سموم خطرناک کنونی است. در نتیجه استفاده از این دو رقم ایرانی، علاوه بر محصول بیشتر و کم‌هزینه‌تر، محیط‌زیستی سالم‌تر خواهیم داشت و جانوران مفید و دشمنان آفات نیز از گزند سموم نجات پیدا می‌کنند.

بی.تی یک پروتئین ضد آفت محسوب می‌شود که در بدن پستانداران به دلیل اسیدی بودن محیط معده و روده و همچنین عدم وجود گیرنده‌های آن صرفا به عنوان یک پروتئین محسوب می شود. بنابراین چیزی که برای یک حشره سم محسوب می‌شود در مورد انسان یک پروتیین عادی است. سلامت این آفت‌کش طبیعی به قدری است که جزء آفت‌کش‌های مجاز در کشاورزی ارگانیک شناخته شده و به وفور در محصولات ارگانیک مورد استفاده است. جالب اینکه مقدار بی‌تی که در محصولات تراریخته تولید می‌شود بسیار کمتر از بی‌تی مصرفی در واحد سطح توسط ارگانیک‌کاران است. همچنین در کشت ارگانیک از باکتری زنده بی‌تی استفاده می‌شود که تکثیر شده و به تولید آفت‌کش بی.تی ادامه می‌دهد و در تحقیقات میدانی متعدد روشن شده است که باقیمانده آن در محصولات ارگانیک وجود دارد و در بزاق اشخاص ساکن در اطراف مزارع ارگانیک هم یافت شده است. این در حالی است که در مورد برنج تراریخته مقاوم به آفت که دانشمندان ایرانی تولید کرده‌اند، پروتئین بی.تی در دانه برنج تولید نمی‌شود. بنابراین با وجود سلامت این آفت کش طبیعی، این پروتئین ابدا در بخش خوراکی محصول وجود ندارد. مطابق آزمایش‌های مورد تأیید کمیته وزارتی ایمنی زیستی که به دستور وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و وزیر کشاورزی در سال 1381 تشکیل شد نیز میان دانه برنج تراریخته ایرانی و برنج طارم مولایی والد این‌همانی کامل برقرار است. زیرا این برنج به نحوی مهندسی شده است که پروتئین یاد شده تنها در بافت سبز آن یعنی برگ و ساقه تولید شود. این رقم اصلاح شده ایرانی مراحل آزمون‌های ایمنی زیستی و اخذ مجوز را طی کرده است.

پروتئین بی.تی از یک باکتری خاکزی به نام باسیلوس تورینجنسیس (Bacillus thuringiensis (Bt)) گرفته می‌شود. این باکتری در سال 1901 توسط یک دانشمند ژاپنی کشف شد (Roh et al. 2007). پس از آن ارنست برلینر دانشمند آلمانی در 1911 کشف کرد که باکتری بی.تی عامل ایجاد فلاشری (Flacherie) در کرم ابریشم است (Berliner, 1911). پس از این کشف بود که دانشمندان به فکر استفاده از آن در کنترل آفات بیدی افتادند. اولین تولید تجاری آفت‌کش بی.تی در 1938 در فرانسه با نام تجاری اسپورین (Sporeine) بود. بعدها توماس آنگوس (Thomas Angus) در 1956 پی برد که خاصیت آفت‌کشی این باکتری مربوط به نوعی پروتئین کریستالی (Cry) با نام دلتا اندوتوکسین (Delta endotoxin) است که این باکتری در شرایط خاص آن را تولید می‌کند. این پروتئین به دلیل انتخاب‌گری بالا و ایمنی آن برای محیط زیست، به سرعت به عنوان جایگزین مطمئن سموم شیمیایی مصنوعی برای کنترل آفات در کشاورزی و جنگلداری و مصارف خانگی مطرح شد (Roh et al. 2007). از باکتری بی.تی تا کنون 60 سروتیپ و صدها زیر گونه شناخته شده است. دو مورد از پراستفاده‌ترین انواع بی.تی در آفت‌کش‌ها را می‌توان زیر گونه کوراستاکی (Btk) که طیف وسیعی از آفات پروانه‌ای را از بین می‌برد و زیر گونه ایزرائلنسیس (Bti) که پشه و مگس سیاه را از بین می برد (Nester, 2002, p. 6). پروتئین حاصل از این باکتری پس از وارد شدن به گوارش حشرات هدف که دارای سطوح اسیدی پایین است حل شده و سپس بوسیله آنزیم‌های گوارش فعال می‌شود. پروتئین بی.تی پس از فعال‌شدن به نقاط معین در سلول‌های گوارش حشرات متصل می‌شود. این امر موجب شکل‌گیری منافذی در سلول‌های گوارشی حشره شده و به مرگ سلول و حشره منجر می‌شود. سلول‌های گوارش انسان و دیگر پستانداران ساختار کاملا متفاوتی از حشرات داشته و فاقد نقاط پذیرنده پروتئین بی.تی بوده و به همین دلیل قابلیت اتصال به آنها را ندارد. همچنین گوارش انسان بسیاری اسیدی بوده و پروتئین بی.تی نمی‌تواند در آن حل و فعال شود.

بی.تی از دهه 1920 به عنوان یک آفت‌کش طبیعی مورد استفاده بوده است و هم اکنون به عنوان یکی از آفت‌کش‌های رایج در کشاورزی ارگانیک به کار می‌رود. آگاهی از عملکرد پروتئین بی.تی در مقابله با آفت در درک ایمنی آن برای سلامت انسان و محیط زیست دارای اهمیت است. در دهه 1970 فرمول معینی از آفت‌کش بی.تی در امریکا به ثبت رسید. سازمان محیط زیست امریکا پس از مطالعات ایمنی زیستی اعلام کرد پروتئین بی.تی برای انسان و دیگر حیوانات غیرهدف سمی نبوده و به همین دلیل هیچ محدودیتی در میزان استفاده از آن در محصولات زراعی تعیین نشد. همچنین اعلام کرد به دلیل بی‌خطر بون این ماده برای انسان، محصولاتی که با این آفت‌کش اسپری شده‌اند بلافاصله قابل برداشت و مصرف هستند. در دهه 1980 دانشمندان موفق شدند با انتقال ژن دلتا اندوتوکسین از بی.تی به محصولات زراعی آنها را به طور هدفمند نسبت به آفات مقاوم کنند (Betz et al. 2000). تا کنون مطالعات سم‌شناسی زیادی درباره آفت‌کش بی.تی و همچنین گیاهان تراریخته بی.تی صورت گرفته است و این محصولات در تمام کشورهای پیشرفته مجوز مصرف دارند. در آزمایشات حیوانی حتی در دوزهای بسیار بالا هیچ آثار سوئی از مصرف پروتئین بی.تی مشاهده نشده است (see: Hammond & Koch, 2012; Hammond et al. 2013; Koch et al. 2015; American Academy of Microbiology, 2002).

[1]. در گزارش بررسی رهاسازی برنج تراریخته طارم مولایی مقاوم به آفات (انجمن‌های علمی ژنتیک، بیوتکنولوژی و ایمنی زیستی، مردادماه 1384) آمده است: آزمایش این رقم طی 12 نسل انجام شده و پایداری کامل و عدم اختلاف با رقم والد اثبات شده است. (صفحه 9) پروتئین Cry1Ab حدود 1/0 درصد پروتئین‌های محلول برگ را تشکیل می‌دهد ولی در بذر بیان نمی‌شود [وجود ندارد]. (صفحه 8) وزیر علوم، تحقیقات و فناوری به عنوان رئیس وقت کمیته ملی ایمنی زیستی (بنابر حکم ریاست جمهوری) طی نامه شماره 8730/ مورخ 12/08/1380 از وزیر کشاورزی می‌خواهد نسبت به تشکیل کمیته وزارتی ایمنی زیستی اقدام شود. وزیر کشاورزی بر اساس بخشنامه شماره 5536/ مورخ 21/11/1381 مؤسسه تحقیقات بیوتکنولوژی کشاورزی را به تشکیل این کمیته و صدور مجوزهای مربوطه مأمور می‌کند. این کمیته پس از بررسی ارزیابی ایمنی زیستی برنج تراریخته در 23/12/1382 مجوز رهاسازی را به شماره 1-82 صادر می‌کند. با وجود این به دلیل اشکالاتی که سازمان محیط زیست به شیوه بررسی ارزیابی ایمنی زیستی برنج تراریخته وارد کرد، این کمیته مجددا ارزیابی‌های ایمنی زیستی را بررسی کرد و در جلسه مورخ 03/02/1384 مجوز رهاسازی مذکور را مجددا به تصویب می‌رساند.