تأثیر بر موجودات غیرهدف: پروانه شهریار و زنبور عسل

بخش مهمی از محصولات تراریخته محصولاتی هستند که ژن بی.تی برای مقابله با برخی آفات به آنها منتقل شده است. با استناد به برخی گزارش‌ها این ادعا مطرح شده است که موجودات مفید غیرهدف که آفت تلقی نمی‌شود نیز در صورت تغذیه از این گیاهان آسیب می‌بینند: «سم Bt همانطور که برای کرمها، هزارپایان، زنبورها و پروانه‌ها مضر است، قطعاً برای سایر موجودات نیز مضر است… مطالعات نشان داده است که با مصرف Bt موجودات زنده خاک و حشرات گرده افشان نظیر پروانه ها و زنبورها از بین خواهد رفت.» (ر.ک: شیوا، ۱۳۹۴؛ کرمی، ۱۳۹۵)

پاسخ

پروتئین بی.تی برای انسان و دیگر حیوانات سمی نیست و حتی در مبارزه با آفات حشره‌ای نیز هدفمند عمل می‌کند؛ برای نمونه، نوع خاصی از آن تنها پشه و مگس سیاه و نوعی دیگری از آن تنها آفات بیدی را از بین می‌برد. در یک مطالعه متا آنالیز در جنوب اروپا اثر ذرت تراریخته مقاوم به آفت بر 26 گونه از بندپایان مورد مطالعه قرار گرفت. بر اساس این مطالعه ذرت تراریخته هیچ تاثیری بر بندپایان گیاهخوار، مهاجم و انگل موجود در جنوب اروپا نداشته است (Comas et al., 2014). با وجود این، ادعاهایی درباره اثر ارقام بی.تی بر پروانه شهریار، زنبور عسل، سوسک‌ها و بال‌توریان مطرح شده است.

پروانه شهریار

درباره پروانه شهریار ادعا شده است جمعیت این پروانه‌ها در اثر کشت تراریخته تحت تاثیر قرار می‌گیرد و در این باره به گزارش Losey (۱۹۹۹) و مقاله Jesse (۲۰۰۰) استناد شده است.

گزارش Losey با خوراندن گرده ذرت بی.تی به لارو پروانه شهریار در آزمایشگاه انجام شده و نویسندگان نیز اذعان کرده‌اند که نمی‌توان از آن نتیجه گرفت ذرت بی.تی در طبیعت نیز تاثیرگذاری قابل توجهی بر جمعیت پروانه‌ّای شهریار دارد. زیرا ذرت منبع تغذیه لارو این پروانه نبوده و فقط در صورت انتقال گرده ذرت به گیاه استبرقی که در کنار مزرعه رشد کرده باشند امکان تغذیه لارو پروانه از آنها وجود دارد و این شرایط نادر است. ضمن اینکه مهاجرت این پروانه‌ها در فصول مختلف سال صورت می‌گیرد و تنها در صورت هم‌زمان شدن مهاجرت با گرده‌افشانی ذرت تغذیه از گرده‌ها قابل تصور است. به دلیل همین اشکالات روش‌شناختی بود که ارزیابان مجله ساینس مقاله مذکور را مردود دانستند و در نهایت به عنوان مکاتبه در قسمت مکاتبات علمی (scientific correspondence) مجله نیچر[1] منتشر شد (Shelton, 2001).

در مقاله Jesse نیز محققان به طور مصنوعی گل‌های استبرق را در فصل گرده‌افشانی ذرت در کنار مزرعه ذرت بی.تی کشت کرده و پروانه‌های شهریار را وادار کرده‌اند از این گل‌ها تغذیه کنند. بنابراین در این مطالعه نیز به بررسی تاثیر کشت ذرت بی.تی بر جمعیت پروانه شهریار در شرایط طبیعی پرداخته نشده است. سازمان محیط زیست امریکا پس از بررسی این دو مطالعه با انتشار گزارشی در این باره ضمن اشاره به گزارش‌های قبلی خود (EPA, 1995; EPA, 1996; EPA 1998) اعلام کرد: «بی.تی برای برخی گونه‌های بید و پروانه سمیت دارد اما مطالعات متعدد گذشته نشان داده است که محصولات بی.تی بر جمعیت پروانه‌های غیرهدف اثرگذار نیست زیرا به ندرت این پروانه‌ها در مزارع ذرت یافت می‌شود. بعلاوه، گرده‌های ذرت سنگین بوده و به راحتی به فواصل دور منتقل نمی‌شود. بنابراین [در شرایط واقعی] خطر جدی برای پروانه‌های شهریار و دیگر پروانه‌های غیرهدف محسوب نمی‌شود… این امر یکی از ارزیابی‌های ایمنی است که از متقاضی مجوز رهاسازی تراریخته خواسته می‌شود.» (EPA, 2002)

زنبور عسل

ارتباط کشت محصولات تراریخته و اختلالات پروازی در زنبورها با افزایش اختلال فروپاشی کلونی در امریکای شمالی در اواخر سال ۲۰۰۶ ادعا شد. زیرا این تصور عوامانه وجود دارد که چون کشت محصولات تراریخته در امریکا بالا است می‌توان مسائل مختلف را بدون مطالعه علمی به آن مرتبط دانست. با اینکه افزایش اختلال فروپاشی کلونی همزمان با امریکا در اروپا در کشورهای بلژیک، فرانسه، هلند، یونانَ، سوییس، آلمان و ایتالیا که محصول تراریخته کشت نمی‌شود نیز مشاهده شده است. (Dupont, 2007; Steinberger, 2007; Neuman & Carreck, 2010)

همچنین افزایش شدید فروپاشی کلونی پیش از این نیز در سال ۱۹۰۶ در اروپا گزارش شده است. (Bailey, 2002; Bailey & Ball, 1991) نکته دیگر اینکه این اختلال در امریکای جنوبی که از مناطق اصلی کشت تراریخته جهان است وجود نداشته است. (Neuman & Carreck, 2010) ارتباط میان اختلال فروپاشی کلونی زنبورها و کشت ارقام تراریخته بی.تی در هیچ مطالعه علمی پژوهشی گزارش نشده است. اگرچه عامل واحدی برای این اختلال شناسایی نشده است اما در مطالعات مختلف به ۶۱ عامل از جمله سوء مدیریت، تغییرات آب و هوایی، امواج رادیویی، کاهش تنوع ژنتیک، ویروس، کنه‌های واروا و آکاراپتیس، آلودگی مواد شیمیایی و… اشاره شده است (USDA, 2016).

تنها مستندی که برای اثبات اثرات جانبی بی.تی بر زنبور به آن استناد شده است تاثیر تغذیه زنبور را با پروتئین بی.تی در غلظت بسیار بالا (پنج هزار ppb) در شرایط آزمایشگاهی بر حافظه زنبورها بررسی کرده است. خود مؤلفان نیز تصریح کرده‌اند که در شرایط مزرعه احتمال تغذیه زنبور از گرده محصولاتی چون ذرت بی.تی ناچیز است و تاثیری بر فعالیت زنبورها نخواهد داشت (Ramirez-Romero, 2008). این نتیجه با ده‌ها مقاله معتبر دیگر سازگاری دارد که به مطالعه أثار پروتئین بی.تی مورد استفاده در محصولات تراریخته بر فعالیت زنبورها در آزمایشگاه و شرایط مزرعه پرداخته‌اند (Duan et al., 2008; Rose, 2007). بنابراین تمامی مطالعات معتبر نشان داده است که محصولات تراریخته بی.تی تاثیری بر فعالیت زنبورها و کلونی ندارند. همچنین نتیجه متا تحلیل مقالات معتبر منتشر شده راجع به اثرات پنبه، ذرت و سیبزمینی تراریخته بر موجودات غیرهدف نشان می‌دهد این محصولات تاثیری بر بندپایان غیرهدف نداشته است (Wolfenbarger et al., 2008).

سایر موجودات غیر هدف

دو مقاله دیگر مورد استناد فعالان ضد مهندسی ژنتیک به بررسی اثرات محصولات بی.تی بر برخی انواع سوسک زمینی و بال توریان پرداخته است (Kunkel et al., 2001; Rogers et al., 2007). جالب اینجاست که در هیچ یک از این مقالات محصولات تراریخته مستقیما موضوع مطالعه نبوده است. این دو مقاله درباره سموم مورد استفاده در پوشش‌های ضد آفت در صنعت بذر است که یک تکنیک عمومی برای افزایش کارامدی بذر بوده و در بذرهای تراریخته و غیر تراریخته استفاده می‌شود. همچنین دو مطالعه دیگر درباره تاثیر سموم پوششی بر زنبورها مورد استناد قرار گرفته است (Pettis et al., 2012; Krupke et al., 2012) حال آنکه اینکه زنبورها در معرض سموم پوششی بذر قرار گیرند بسیار نادر است.

به عکس آنچه ادعا شده در مقالاتی که مطالعه در شرایط واقعی انجام شده و به درستی با روش‌های کشاورزی متعارف مقایسه شده افزایش تنوع زیستی جانوران غیرهدف در مزرعه مشاهده شده است (Candolfi et al., 2004). زیرا ارقام تراریخته مقاوم به آفت کشاورزان را از مصرف سموم آفت‌کش بی‌نیاز می‌کند. حال آنکه مصرف هدفمند سموم شیمیایی آفتکش امکان ندارد و این سموم بر موجودات غیرهدف آثار مخربی بر جای می‌گذارد. ارقام مقاوم به علف‌کش نیز می‌تواند علف‌کش‌های باسمیت بالا را با علف‌کش‌های کم خطر جایگزین کند. بنابراین فناوری تراریخته از طریق حذف یا کاهش مصرف سم نقش اساسی در حفظ موجودات غیر هدف خواهد داشت.

نکته دیگر اینکه در مطالعات متعدد نشان داده شده است که امکان دوام محصولات تراریخته در محیط طبیعی وجود ندارد. در یکی از این مطالعات که در مجله نیچر منتشر شده است، محصولات تراریخته مختلفی در دوازده نقطه مختلف از طبیعت کشت و حیات آنها طی ده سال مورد مطالعه قرار گرفت. در هیچ یکی از موارد محصول تراریخته نتوانست در طبیعت دوام بیاورد. زیرا محصولات زراعی تنها برای شرایط مزرعه مناسب هستند و با محیط وحشی سازگاری ندارند (Crawley, 2001). در مطالعه دیگری از سوی دولت کانادا اثر انتشار گرده محصولات تراریخته، احتمال انتقال ژن به گونه‌های وحشی، امان تبدیل به گونه مهاجم و… بررسی و نتیجه گرفته شد که این محصولات تا کنون برای طبیعت خنثی و بی‌خطر بوده‌اند (Royal Society of Canada, 2001).

[1]. مجله نیچر یازده بخش از جمله اخبار، دیدگاه، مرور کتاب، نامه، مکاتبات، نظردهی، تصویر علمی و… دارد و تنها یکی از بخش‌ها به مقالات علمی پژوهشی اختصاص دارد. مکاتبات علمی نیچر با هدف طرح بحث درباره موضوعات عام علمی برای خوانندگان غیر متخصص راه‌اندازی شده است و معمولا به انتشار گزارش‌های کمتر از ۵۰۰ کلمه با رفرنس‌های کم تعداد اقدام می‌کند.