وابستگی ایران به سویا تراریخته؛ تناقض سیاست‌ها و تهدید امنیت غذایی
دکتر فاطمه لونی- عضو هیات مدیره انجمن ایمنی زیستی
کنجاله سویا، یکی از محصولات جانبی صنعت روغن سویا، به‌عنوان ماده اولیه‌ای ارزشمند در صنایع مختلف از جمله تغذیه دام و طیور و همچنین در تولید پلاستیک، پوشش‌ها و چسب‌ها استفاده می‌شود. این جایگاه به دلیل ویژگی‌هایی چون ارزش تغذیه‌ای بالا، فراوانی، هزینه اقتصادی و قابلیت فرآوری مطلوب آن است.
واردات گسترده و چالش‌های وابستگی
در سال‌های ۲۰۱۹-۲۰۲۰، کنجاله سویا اصلی‌ترین منبع پروتئین گیاهی مورد استفاده برای تغذیه دام‌ها در اتحادیه اروپا بود که مقدار آن به ۳۰ میلیون تن رسید. پس از آن، کنجاله دانه کلزا با ۱۳ میلیون تن و کنجاله دانه آفتابگردان با ۸ میلیون تن قرار دارد. بخش عمده‌ای از کنجاله سویا یا به صورت وارداتی به اتحادیه اروپا وارد شده یا از فرآیند روغن‌گیری از سویاهای غیراروپایی به دست آمده است، در حالی که ۷۲ درصد از کنجاله دانه کلزا و ۵۳ درصد از کنجاله دانه آفتابگردان مصرفی از محصولات کشاورزی تولید شده در اتحادیه اروپا تأمین شده است. طبق آمار منتشرشده، مصرف جهانی کنجاله سویا در سال ۲۰۲۲-۲۰۲۳ به حدود ۲۴۳.۶۷ میلیون تن متریک رسید که چین، ایالات متحده، اتحادیه اروپا، برزیل و مکزیک از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان آن بودند. در این میان، اتحادیه اروپا به‌عنوان بزرگ‌ترین واردکننده، سالانه بیش از ۱۶ میلیون تن کنجاله سویا وارد می‌کند. کشورهای آسیایی مانند اندونزی، ویتنام و تایلند نیز از واردکنندگان بزرگ این محصول هستند.
این ارقام نشان‌دهنده‌ی وابستگی شدید بسیاری از کشورها به تأمین کنجاله سویا از منابع خارجی است. در حالی که اتحادیه اروپا توانسته بخشی از نیاز خود را از محصولات داخلی تأمین کند، درصد بالایی از کنجاله سویا در کشورهای وابسته، مستقیماً از طریق واردات تأمین می‌شود.
شکل 1. سی کشور اول مصرف کننده کنجاله سویا برای خوراک دام در سال‌های 2023-2022
شکل 2. رتبه‌های پنجم تا سی ام مصرف‌کننده کنجاله سویا برای خوراک دام در سال 2022
شکل 3. سی کشور برتر واردکننده کنجاله سویا در سال 3-2022
ده بازار برتر صادرات کنجاله سویا (۲۰۱۴-۲۰۲۳) و اهمیت آن
کنجاله سویا یکی از مهم‌ترین منابع پروتئینی مورد استفاده در تغذیه دام و طیور است و نقشی کلیدی در زنجیره تأمین غذای جهانی ایفا می‌کند.
ده کشور بزرگ صادرکننده کنجاله سویا در بازه زمانی ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳، به شرح زیر بود.
- آرژانتین : بزرگ‌ترین صادرکننده کنجاله سویا در جهان، با سهم قابل‌توجهی از بازار بین‌المللی.
- برزیل: یکی از تأمین‌کنندگان اصلی کنجاله سویا، با رشد چشمگیر تولید و صادرات.
- ایالات متحده آمریکا: به‌عنوان یکی از پیشروان صنعت کشاورزی، بخش بزرگی از کنجاله سویای جهان را صادر می‌کند.
- هند: تأمین‌کننده عمده کنجاله سویا برای کشورهای آسیایی.
- پاراگوئه: کشوری با رشد سریع در تولید و صادرات کنجاله سویا.
- چین: گرچه بیشتر به‌عنوان واردکننده شناخته می‌شود، اما در برخی سال‌ها بخشی از کنجاله تولیدی خود را صادر کرده است.
- اروگوئه: یکی از صادرکنندگان پایدار کنجاله سویا در آمریکای جنوبی.
- کانادا : با توسعه صنعت سویا، بخشی از تولید داخلی خود را به صادرات اختصاص می‌دهد.
- روسیه: طی سال‌های اخیر، تولید و صادرات کنجاله سویا را افزایش داده است.
- بلاروس: یکی از تأمین‌کنندگان منطقه‌ای در اروپا.
شکل 4. ده بازار برتر صادرات کنجاله سویا (۲۰۱۴-۲۰۲۳)
مصرف داخلی کنجاله سویا در ایران و جایگاه جهانی آن
نمودار ارائه‌شده نشان‌دهنده مصرف داخلی کنجاله سویا در کشورهای مختلف (بر حسب هزار تن) است. در این نمودار، ایران با 745/3 هزار متریک تن در رتبه ۱۲ جهان قرار دارد.
مصرف کنجاله سویا در ایران
ایران سالانه 745/3 میلیون تن متریک کنجاله سویا مصرف می‌کند که نشان‌دهنده اهمیت بالای این محصول در تأمین خوراک دام و طیور کشور است.
مقایسه با کشورهای دیگر:
- چین با مصرف 79/74 میلیون تن متریک بزرگ‌ترین مصرف‌کننده کنجاله سویا در جهان است.
- پس از آن، ایالات متحده (44/36 میلیون تن متریک) و اتحادیه اروپا (99/26 میلیون تن متریک) در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارند.
- برزیل، هند، مکزیک و ویتنام نیز از جمله کشورهای با مصرف بالا هستند.
- ایران با مصرف بیش از کشورهای بزرگی مانند آرژانتین، روسیه و ژاپن در جایگاه بالاتری نسبت به برخی کشورهای تولیدکننده سویا قرار دارد.
شکل 5. مصرف داخلی کنجاله سویا در ایران و جایگاه جهانی آن (اینجا)
- در سال ۱۴۰۰، میزان واردات کنجاله سویا بیشتر از دانه سویا بوده است که نشان می‌دهد در آن سال، تأمین خوراک دام بیشتر از طریق واردات کنجاله انجام شده است.
- در سال ۱۴۰۱، واردات دانه سویا به بالاترین حد خود (758/2 میلیون تن) رسید، اما واردات کنجاله سویا کاهش چشمگیری داشت (342/1 میلیون تن).
- این موضوع نشان‌دهنده افزایش ظرفیت فرآوری داخلی دانه سویا برای تولید کنجاله بوده است.
- در سال ۱۴۰۲، هر دو محصول با کاهش نسبی واردات مواجه شدند، اما همچنان میزان واردات دانه سویا بیشتر از کنجاله بود.
- در ۷ ماهه نخست ۱۴۰۳، میزان واردات کنجاله سویا نسبت به سال قبل افزایش‌یافته، درحالی‌که میزان واردات دانه سویا کاهش پیدا کرده است.
- این تغییر می‌تواند نشان‌دهنده کاهش ظرفیت تولید داخلی کنجاله و افزایش وابستگی به واردات مستقیم آن باشد.
جدول 1. مقایسه واردات دانه سویا و کنجاله سویا
مقدار تولید جهانی سویا و محصولات تراریخته
طبق داده‌های موجود، بیش از ۹۵ درصد از سویا در سطح جهانی تراریخته است (اینجا) و کشورهای تولیدکننده بزرگی مانند ایالات متحده، برزیل و آرژانتین بخش عمده‌ای از این تولید را بر عهده دارند. تصویر زیر، روند پذیرش محصولات تراریخته در ایالات متحده را از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۲۴ نشان می‌دهد.
تناقض در سیاست‌های کشاورزی ایران: ممنوعیت تولید، وابستگی به واردات
بیش از ۹۵ درصد از سویای تولیدی در جهان تراریخته است و در کشورهایی مانند ایالات متحده، برزیل و آرژانتین، تقریباً تمام سطح زیر کشت سویا به انواع تراریخته اختصاص دارد.
- ایران در حالی که تولید داخلی محصولات تراریخته را ممنوع کرده، به‌شدت به واردات این محصولات وابسته است. تمام سویای وارداتی و بخش عمده‌ای از ذرت و کلزای مصرفی در کشور از نوع تراریخته است و از کشورهای خارجی تأمین می‌شود. این وابستگی، کشور را در برابر نوسانات بازار جهانی، تحریم‌های اقتصادی و بحران‌های ژئوپلیتیکی آسیب‌پذیر کرده است.
- ممنوعیت تولید ملی در برابر واردات گسترده، تناقضی آشکار در سیاست‌گذاری کشور است. درحالی‌که کشورهای پیشرفته سال‌هاست تولید و استفاده از محصولات تراریخته را بهینه کرده‌اند، ایران هنوز با قوانین سختگیرانه مانع از تولید داخلی شده و درعین‌حال میلیاردها دلار صرف واردات همین محصولات از خارج می‌کند.
- این وابستگی، امنیت غذایی ایران را در معرض تهدید قرار داده است. هرگونه اختلال در زنجیره تأمین جهانی، چه از طریق تحریم‌های جدید، چه بحران‌های اقتصادی و زیست‌محیطی، می‌تواند مستقیماً موجب افزایش هزینه‌های تولید دام و طیور شده و قیمت مواد غذایی را به‌شدت افزایش دهد.
- تداوم این سیاست می‌تواند کشور را در آینده با بحران‌های عمیق‌تری مواجه کند. اگر ایران به‌جای وابستگی صرف به واردات، سیاست‌های علمی و مبتنی بر تحقیق را در مورد تولید داخلی محصولات تراریخته در پیش بگیرد، می‌تواند ضمن کاهش وابستگی به خارج، بر تولید ملی و امنیت غذایی خود کنترل بیشتری داشته باشد.
ادامه سیاست‌های فعلی یعنی محدودیت در تولید داخلی و وابستگی مطلق به واردات، نه‌تنها غیرمنطقی، بلکه تهدیدی استراتژیک برای آینده امنیت غذایی کشور محسوب می‌شود.
شکل 6. پدیرش محصولات تراریخته در ایالات متحده آمریکا از سال 1996 تا 2024
منابع
- Kan Y, Sun B, Bai Y, Gao Z (2022) Double-network strategy for a cost-effective soybean meal-based adhesive with required and stable water resistance for structural use. Composites Part B: Engineering 235:109744
- https://fas.usda.gov/data/commodities/soybean-meal
- https://www.ers.usda.gov/data-products/adoption-of-genetically-engineered-crops-in-the-united-states/recent-trends-in-ge-adoption