مقام اول جایزه دستاورد برتر چهارمین جشنواره نانوتکنولوژی کشور از آن دکتر قره‌یاضی شد.

تهیه و تنظیم: نغمه عبیری

نانوتکنولوژی به همراه فناوری‌های پیشرفته دیگری همچون بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک جزو فناوری‌های برتر و سرنوشت‌ساز مورد تأکید اسناد بالادست نظام است. نانوتکنولوژی به فناوری‌هایی اطلاق می‌شود که در آن از موادی با ابعاد کوچکتر از حد متعارف یعنی کمتر از یکصد نانومتر برای رفع نیازهای بشر استفاده می‌شود. یک نانومتر یک میلیاردیوم متر یا یک میلیونیوم میلی‌متر است. در ابعاد نانو مواد و عناصر خواصی پیدا می‌کنند که در ابعاد بزرگ فاقد آن هستند. نانوتکنولوژی فناوری برتری است که از ابتدای دهه 80 توسط دفتر همکاری‌های فناوری ریاست جمهوری و معاون اول وقت رئیس جمهور مورد توجه ویژه قرار گرفت و تأسیس ستاد فناوری نانو و فعالیت‌های آن مورد تأیید و تأکید رهبری نظام قرار گرفت. شاید مجموعه همکاران ستاد توسعه نانوتکنولوژی کشور از نادر مجموعه‌هایی باشند که با توجه به حمایت مستقیم رهبر معظم در دولت جدید دستخوش تغییر مدیریتی و جابجایی نیروهای ارزنده آن قرار نگرفت. شاید این دیدگاه کارشناسان که عمده‌ترین علت موفقیت ستاد نانوتکنولوژی کشور در مقایسه با ستاد با سابقه‌تر مشابه یعنی ستاد توسعه بیوتکنولوژی (زیست‌فناوری) را مدیریت کارآمد ستاد نانوتکنولوژی و مدیریت ناکارآمد و ناشایسته ستاد توسعه بیوتکنولوژی می‌دانند، نتیجه همین ثبات مدیریت در اولی و نخبه‌کشی در دومی باشد. یکی از فعالیت‌های در خور تقدیر ستاد توسعه نانوتکنولوژی کشور برگزاری جشنواره‌های ادواری است. در این جشنواره‌ها علاوه بر تشکیل نمایشگاه‌‌هایی برای ارائه دستاوردهای نانوتکنولوژی توسط صنعت‌گران و واحد‌های تولیدی٬ آموزشی و پژوهشی نسبت به معرفی این فناوری برتر به عموم مردم به ویژه به نسل جوان٬ دانش‌آموزان٬ دانشجویان و مصرف‌کنندگان اقدام می‌شود. برگزاری مسابقات آموزش مفاهیم پایه٬ انجام آزمایش‌های ساده٬ جذب خبرنگار آماتور و غیره از جمله ده‌ها فعالیت جانبی این جشنواره هستند. در این جشنواره پژوهشگران برتر٬ خبرنگاران برتر٬ مؤسسات پژوهشی و واحدهای دولتی برتر، مراکز رشد و آموزشی برتر همچنین دستاوردهای علمی و فناوری‌های تجاری‌سازی شده برتر معرفی و مورد تشویق مادی و معنوی قرار می‌گیرند. جشنواره امسال از این بعد دارای غنای ویژه‌ای بود. دکتر سرکار٬ رئیس ستاد توسعه نانوتکنولوژی کشور ضمن تأکید بر پیشرفت روز افزون کشور در فناوری نانو جایگاه کشور در این فناوری را رتبه دوازدهم دنیا ذکر کرد که به نظر می‌رسد لااقل در بعد تولید مقالات نمایه شده در ISI مستند به واقعیت باشد. این رتبه جایگاه درخور تحسینی برای ایران به عنوان پرچم‌دار جهان اسلام در فناوری نانو محسوب می‌شود.

برنده برترین دستاورد تجاری‌سازی شده نانوتکنولوژی کشور در سال گذشته چهره آشنایی است؛ دکتر بهزاد قره‌یاضی بنیان‌گذار ستاد نانوتکنولوژی وزارت جهاد کشاورزی که در طی سال‌های 1382 تا 1384 عضویت حقیقی ستاد توسعه نانوتکنولوژی کشور را نیز عهده‌دار بود دستاورد برتر (رتبه اول) این حوزه را از آن خود کرد. پای صحبت دکتر قره‌یاضی رئیس انجمن ایمنی زیستی ایران و رئیس مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران که موفق به کسب این جایزه شده است٬ می‌نشینیم.

·        آقای دکتر ضمن تبریک برای این دستاورد بزرگ از شما خواهش می‌کنم که برای ما توضیح دهید از کی و چگونه با این فناوری آشنا شدید؟

ضمن تشکر از شما مایلم در همین ابتدا دو نکته را یادآور شوم؛ اول اینکه من یک “بیوتکنولوژیست آشنا با نانوتکنولوژی” هستم و خودم را یک نانوتکنولوژیست نمی‌دانم ولی از علاقمندان و تحسین‌گران نانوتکنولوژیست‌های با کفایت کشور هستم. نکته دوم اینکه جایزه دستاورد برتر به بنده تعلق نگرفته بلکه به شرکت زیست‌پژوهان خاورمیانه که یک شرکت دانش‌بنیان و مستقر در مرکز رشد دانشگاه تهران است تعلق گرفته که افتخار مسئولیت پژوهشی این شرکت بر عهده من قرار دارد. بنابراین بر خلاف سایر دستاوردهایی که در این جشنواره عرضه شده و اعتبار آن‌ها صد در صد علمی و از آن پژوهشگران آنان است اعتبار دستاورد تولید برتر و فناوری برتر در این حوزه نه تنها از آن پژوهشگران ما بلکه از آن مدیر عامل شرکت زیست پژوهان خاورمیانه٬ کارکنان صدیق این شرکت و از همه مهمتر مشتریان فناوری دوست و فاضل محصولات نانوتکنولوژی است. در واقع اهدای جایزه باید افتخاری برای مصرف‌کنندگان این دستاورد تلقی شود چرا که بخش عمده امتیازهای دستاوردهای برتر٬ نفوذ در بازار و صنعتی شدن آن دستاورد است.

آشنایی من با نانوتکنولوژی مربوط به اواخر دهه 1370 است که آقایان مهندس میزایی و دکتر سلطانی (آن موقع مهندس سلطانی) از دفتر همکاری‌های فناوری به دفتر کار من در پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی مراجعه کرده و با تواضع خاصی به من درس دادند. البته بعد از مطالبی که آن‌ها به من ارائه کردند متوجه شدم که بخش‌هایی را آشنا بودم و در واقع با استفاده از ذرات طلای با ابعاد نانومتری دست‌ورزی‌هایی را درژن‌های برنج انجام داده ‌بودم که ابعاد آن در حد چند نانومتر بوده ولی خوب ما تا آن موقع این کارها را بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک می‌دانستیم و البته هنوز هم می‌دانیم ولی این زحمتی که بچه‌های دفتر در آن روز کشیدند کار بزرگی بود. در واقع آنها برای بسترسازی نزد مدیران ارشد نظام می‌رفتند تا آنها را با این حوزه جدید علم و فناوری آشنا کنند و اگر آنها راه می‌افتادند کشور هم در آن فناوری پیش می‌رفت. خوب در آن موقع هم مدیران پژوهشی بر مبنای شایسته‌سالاری و بدون رابطه بازی و باندبازی بر سرکار می‌آمدند و معمولا رئیس یک واحد پژوهشی پیش کسوت‌ترین و با سوادترین فرد در آن حوزه هم محسوب می‌شد. متاسفانه الان این طور نیست و در بعضی از واحدهای پژوهشی و دانشگاه‌ها رئیس فاقد بنیه علمی مناسبی است و در بین همکاران خود مقبولیت علمی ندارد. بعد از این معرفی بود که به فکر افتادم ستادی را تحت عنوان ستاد توسعه نانوتکنولوژی در وزارت جهاد کشاورزی (به مرکزیت پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی) راه بیندازم. این کار هم از طرف وزیر وقت (آقای مهندس حجتی) و هم از طرف همکاران پژوهشگر و مدیران وزارت جهاد کشاورزی مورد استقبال قرار گرفت و کارهای خوبی شروع شد که یکی از آنها تصویب راه اندازی بخش نانوتکنولوژی در پژوهشکده بود.

آقای دکتر منظور شما از نفوذ در بازار و صنعتی شدن چیست٬ بیشتر توضیح دهید؟

ببینید ما کشوری هستیم که به استناد گزارش دیگران بیشترین رشد انتشار مقالات نمایه شده در ISI را از آن خود کرده‌ایم. ما با رشد بالای 20 درصد در این حوزه احتمالاً تا سه سال آینده از ترکیه هم جلو خواهیم افتاد و رتبه اول علمی جهان اسلام را از آن خود خواهیم کرد. اما نباید از این مسئله غافل شویم که تولید مقالات نمایه شده در ISI تنها یک شاخص است و شاخص‌های بسیار زیاد دیگری نیز وجود دارند  که مجموع آنها جایگاه علمی کشور را رقم می‌زند. یکی از معضلاتی که کشورهای جهان سوم من جمله ایران با آن روبرو است٬ عدم تولید ثروت از تولید دانش است؛ یعنی مقاله چاپ می‌شود، اما از آن استفاده اقتصادی به عمل نمی‌آید. یکی از علل این موضوع ممکن است ضعف علمی مقالات باشد اما از علل دیگر آن می‌توان به عدم توجه بخش اجرا و دولت به رفتار علمی و استفاده از نتایج علمی یا عدم اقبال بازار و مصرف‌کننده از فناوری‌های جدید باشد.

برای مثال در مهندسی ژنتیک کشاورزی ما یکی از کشورهای عقب‌مانده دنیا هستیم. و این درحالیست که آمار‌ها نشان می‌دهد که ما از آرژانتین یعنی سومین کشور بزرگ تولید‌کننده محصولات تراریخته مقالات ISI بیشتری تولید می‌کنیم. پس می‌بینید که توانایی و بهره‌بری مسئولین اجرایی و مدیران کشور آرژانتین برای استفاده از مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته بسیار بالاتر از مدیران میانی کشور ماست که از موهبت پژوهشگرانی این چنین سخت‌کوش هم برخوردار است.

در مورد فناوری برتر امسال مهمترین ویژگی این بود که این محصول بر تولید ثروت اثر گذاشته و اثر آن در محدوده خودش قابل توجه بوده است.

·        آقای دکتر کمی هم در مورد خود دستاورد برتر نانوتکنولوژی توضیح دهید؟

دستاوردی که امسال مورد تشویق قرار گرفته و به عنوان دستاورد برتر معرفی شده کاربردش در کشاورزی و کاهش ضایعات محصولات باغی٬ سبزی و صیفی است. ایران یکی از کشورهایی است که رتبه بسیار خوبی در تولیدات باغی دارد در چندین محصول مثل خرما٬ پسته و زعفران رتبه اول را دارد و در مورد محصولات دیگری مثل زردآلو٬ سیب٬ گیلاس٬ کیوی٬ مرکبات و خربزه جزو کشورهای دوم تا پنجم است. اما صادرات ایران نسبت به کشورهایی که فاقد رتبه هستند کمتر است و ضایعات ایران یکی از بالاترین در نوع خود در دنیاست. یکی از علل این موضوع عدم توجه به فناوری نگهداری محصول پس از برداشت است. بیشتر محصولات در شرایط نامناسب انبار نگهداری می‌شوند و پس از مدتی بخش قابل توجهی از آن به دلیل رسیدگی٬ گندیدگی و لهیدگی دور ریخته می‌شود و بخش قابل توجه دیگری به دلیل از دست دادن کیفیت و بازارپسندی قابلیت صادرات خود را از دست می‌دهد. یکی از جنبه‌های فنی این ضایعات که به سادگی می‌شود جلوی آنرا گرفت تصاعد گازی به نام اتیلن است که به صورت طبیعی از برخی از میوه‌جات خارج می‌شود و موجب رسیده‌شدن بیشتر و فساد زودرس خود محصول و محصولات دیگری که در مجاورت آن قرار دارند٬ می‌شود. این گاز اتیلن باید جمع‌آوری شود تا محصول سالم و شاداب به دست مصرف‌کننده برسد. برای جمع‌آوری اتیلن روش‌های مختلفی وجود دارد از جمله سوزاندن آن که کار خطرناکی است و موجب فرسایش تجهیزات می‌شود٬ راه دیگر داشتن تجهیزات فوق مدرن کنترل اتمسفر است که فوق‌العاده گران و در عین حال مؤثر است و راه دیگر استفاده از فناوری نانو است که موضوع جایزه امسال بود. ما در این فناوری از نانوزئولیت‌هایی استفاده کردیم که وقتی با پرمنگنات پتاسیم پوشش داده می‌شوند هم تخلخل و خلل و فرج آنها و هم سطح تماس پرمنگنات پتاسیم با هوا و در نتیجه گاز اتیلن افزایش پیدا می‌کند. به این ترتیب چنانچه امکان عبور جریان هوای انبار و سردخانه‌های محل نگهداری این محصولات از روی این گرانول‌های نانویی فراهم شود گاز اتیلن جذب پرمنگنات پتاسیم می‌شود و انبارمانی و کیفیت محصول افزایش پیدا می‌کند.

·        آقای دکتر آیا این اختراع و فناوری را در داخل کشور به ثبت هم رسانیده‌اید؟