مراحل شناسایی هویت ژنتیک شهدای گمنام
خبرگزاری فارس- دکتر محمود تولایی رئیس مرکز تحقیقات ژنتیک نور گفت: تمامی مراحل شناسایی هویت ژنتیک «شهدای گمنام» با نرم‌افزار و روش‌های بومی انجام می‌شود تا از تهدیدهای بیوتروریسم دور بمانیم.
این روزها که …
دکتر محمود تولایی رئیس مرکز تحقیقات ژنتیک نور گفت: تمامی مراحل شناسایی هویت ژنتیک «شهدای گمنام» با نرم‌افزار و روش‌های بومی انجام می‌شود تا از تهدیدهای بیوتروریسم دور بمانیم.
این روزها که سال‌ها از دفاع مقدس گذشته است، اغلب مردم تا نامی از تشییع شهدا برده می‌شود، ناخودآگاه به یاد مردان دلاور تفحص می‌افتند و در ذهن‌هایشان رمل و خاک‌های تفتیده جنوب و کوه‌های غرب را یادآور می‌شوند.
در کنار تشییع شهدا، بسیار پیش آمده که مدتی پس از تدفین شهید گمنام، گفته شده که هویت این شهید شناسایی شده و پس از آن نام و مشخصات او بر روی سنگی که تاکنون بی‌نام و نشان بود حک می‌شود. آخرین نمونه شهید شناسایی شده در روزهای اخیر، «شهید مجید ابوطالبی» است که در کهف الشهدای ولنجک به خاک سپرده شده بود.
با اینکه قبلاً در این مورد صحبت شده است، اما شاید خالی از لطف نباشد که بار دیگر پای صحبت یکی از جستجوگران هویت ژنتیک شهدای گمنام بنشینیم. آنچه در ادامه می‌آید، "بخش نخست" از گفتگوی صمیمانه ما با «دکتر محمود تولایی»، ریاست «مرکز تحقیقات ژنتیک نور»، مجری و طراح تعیین هویت ژنتیک شهدای گمنام است. وی ریاست سازمان بسیج علمی- پژوهشی و فناوری کشور را نیز بر عهده دارد.
شروع کار در قالب پروژه تحقیقاتی
فارس: پروژه شناسایی هویت «شهدای گمنام» از چه زمانی آغاز شد؟
تولایی: به‌طور کلی این کار از پروژه‌ای در غالب طرح تحقیقاتی در سال 81 کلید خورد که با مبادله اولین گروه شهدا با کشته‌های عراق همزمان شد. آن روزها دانش این علم را داشتیم اما کسی به این عرصه از کاربرد آن وارد نشده بود. شناسایی قربانیان حادثه 11 سپتامبر با روش ژنتیک، شاید یکی از نقطه‌های شروع این کاربرد علمی بود.
فارس: یعنی از تکنیک‌های آنها استفاده کردید؟
تولایی: در آن دوران این نوع بهره‌برداری‌ها تنها در اختیار مجموعه‌های خاص بود و البته تمام گروه‌هایی که در کشورهای غربی در این زمینه فعالیت داشتند، به FBI متصل بودند. معمولاً مراکز نظامی در کشورهای پیشرفته در استفاده از فناوری‌های نوین پیشتاز است و سال‌ها پس از استفاده در مراکز نظامی و امنیتی آن را همگانی می‌کنند. به عنوان مثال در حوزه‌های پزشکی، سلامت، بیولوژیکی، فنی مهندسی و … دقیق‌ترین و عمیق‌ترین یافته‌ها در خدمت اقتدار نظامی و تأمین اقلام پیشرفته است و پس از آن در سایر عرصه‌ها به کار می‌رود.
از این جهت آن زمان این حوزه هم دراختیار FBI بود. بنابراین، اطلاعات، روش کار و نحوه عمل را نمی‌توانستیم به راحتی به دست بیاوریم. کار را در قالب پروژه تحقیقاتی با تعداد دیگری از همکاران آغاز کردیم. پروژه‌ها تحت پایان‌نامه‌های ارشد و دکترا انجام شد و با تلاش دانشجویان و پژوهشگران داخلی، شاکله این پروژه چیده شد.
مبنای تشخیص هویت شهدا
فارس: در این پروژه‌های تحقیقاتی بیشتر چه داده‌هایی را دنبال می‌کردید؟
تولایی: عناوینی مانند استخراج DNA از سلول استخوان، استخراج DNA از ناخن، استخراج DNA از خون، تهیه طرح‌واره‌های ژنی از نمونههای خون و… بخش‌هایی بودند که در تکمیل این فناوری ایفای نقش کردند. امروز می‌توانیم بگوییم، به تمام ابعاد این دانش، با اتکا به علم خود مسلط هستیم و می‌توانیم کار را به بهترین نحو و با قدرت انجام دهیم.
فارس: اساساً تشخیص هویت ژنتیک شهدا بر اساس چه مبنایی صورت می‌گیرد؟
تولایی: خداوند متعال انسان را به گونه‌ای خلق کرده که بدن انسان بالغ بر حدود 100 تریلیون سلول دارد. نقطه آغاز تمام سلول‌ها یک سلول جنینی است که نیمی از اطلاعات این سلول مربوط به پدر و نیمی مربوط به مادر است. به عبارتی از طریق لقاح بین جفت کروموزوم‌های اسپرم و اوول، اطلاعات آنها کنار یکدیگر قرار گرفته و مجموع آنها تصویر جدیدی ایجاد می‌کند. این تصویر جدید در عین حال که نه مشابه پدر و نه مشابه مادر است و آرایش جدیدی دارد، باز هم 50 درصد مشابهت به هر کدام دارد.
کل کار ما مبتنی بر همین است؛ یعنی از یک شهید اطلاعات نمونه سلول گرفته شده، غشاء سلولی را حذف کرده به هسته می‌رسیم. غشاء هسته را نیز طی روش‌های آزمایشگاهی حذف کرده و به گنجینه اطلاعات ژنتیک دست پیدا می‌کنیم. در این گنجینه اطلاعات ژنتیک، نقاط خاصی را در لوکوس‌های مختلف بررسی کرده و از مجموعه این لوکوس‌ها یک پروفایل و در واقع طرح‌واره آماده می‌کنیم.
بانک اطلاعات ژنتیک شهدای گمنام
همان نقاط را روی نمونههای خانواده شهدا نیز دنبال می‌کنیم. بنابراین 2 بانک اطلاعات کلی شامل بانک اطلاعاتی معلوم متعلق به خانواده‌ها و بانک اطلاعاتی مجهول متعلق به افراد مفقود داریم. بررسی و مقایسه همزمان بیش از 100 مؤلفه روی یک نمونه با نمونههای مشابه کار بسیار پیچیده‌ای است. گاهی در حوزه پزشکی قانونی مثلاً قرار است مشخص شود لکه خون متعلق به کدام یک از 3 یا 4 نفر مظنون است. این کار به راحتی امکان‌پذیر است، اما گاهی بانک اطلاعاتی مربوط به 10 هزار نفر از خانواده‌های شهدای مفقود پیش رو است. حال باید تمام این مؤلفه‌های ژنتیک و اطلاعات تبدیل به زبان صفر و یک شده را در جمعیت کثیری جست‌‌و‌جو کرد. این کار به جز با طراحی نرم‌افزار ویژه این کار امکان‌پذیر نیست.
طراحی نرم‌افزارهای اختصاصی
فارس: نرم‌افزار اختصاصی برای پردازش داده‌ها؟
تولایی: بله. گام دیگری که طی سال 87 تا 90 برداشتیم، دستیابی به نرم‌افزار مناسب بود که بتواند مجموعه اطلاعات گسترده ژنتیک را با یکدیگر مقایسه کند. این نرم‌افزار حاصل تلاش علمی متخصصان IT کشور با نام Noor Jenetic Identification System آماده و در اواخر سال 91 در چهارمین همایش بیوانفورماتیک رونمایی شد.
بیوتروریسم با دستیابی به اطلاعات ژنتیک
فارس: اغلب نرم افزارهای ژنتیک به صورت آنلاین در دسترس هستند. چرا از آنها استفاده نکردید؟
تولایی: دلیل طراحی نرم‌افزار این بود که عمده نرم‌افزارهای موجود در دنیا متصل به مجموعه FBI بوده و تنها نمونه آنلاین آنها موجودند. ما به این قائل نبودیم که اطلاعات ژنتیک جامعه و کشور خود را در اختیار دشمنان قرار دهیم چراکه اطلاعات ژنتیک می‌تواند مورد سوء استفاده آنها قرار بگیرد. مثلاً می‌توانند متناسب با اطلاعات ژنتیک کشور، بیماری‌هایی طراحی شده و یا موضوعاتی نظیر بیوتروریسم و … را دنبال کنند. بنابراین آن را کاملاً بومی طراحی کردیم که به سیستم اینترنتی نیاز ندارد. این نرم‌افزار گام مهمی در جهت این مسئله بود.
گامی در جهت کم‌کردن عوارض کشتار جمعی
فارس: این نرم‌افزار بجز کاربردی که به این منظور طراحی شده، موارد استفاده دیگری نیز دارد؟
تولایی: باید بگویم، این نرم‌افزار می‌تواند در تمام حوادثی که منجر به کشتار جمعی می‌شود به کار رود. با کمک آن، می‌توان نمونههای کوچکی از هر فرد برداشت و پس از شماره‌گذاری، پیکر را دفن و بعداً در فرصت مناسب به بررسی و شناسایی این پیکرها اقدام کرد. به‌عنوان مثال در حوادثی مانند سیل و زلزله ممکن است تمام اعضای یک خانواده از بین رفته باشند و دیگر کسی نباشد که بتواند آنها را شناسایی کند. اما اگر طرح‌واره ژنتیک افراد به دست آید، به راحتی می‌توان متوجه شد که کدامیک از آنها خواهر و برادر و کدام پدر و مادر آنها هستند و با این روش شبکه اجدادی آنها شکل می‌گیرد.
حال کافی است که از یکی دیگر از اقوام آنها که در شهر دیگر زندگی می‌کند و سالم است نمونه‌گیری انجام شود. با شناسایی آن، کل زنجیره هویتی اعضای خانواده مشخص خواهد شد. در واقع علم ژنتیک قادر است بسیاری از گره‌های بسته در شناسایی قربانیان حوادث را باز کند.
پروفایل ژنتیک برای مشاغل پرخطر
فارس: با این توضیحات، به‌نظر می‌رسد با چنین روش‌هایی حتی می‌توان از برخی عوارض حوادث روزمره نیز جلوگیری کرد.
تولایی: تصور می‌کنم اگر ما از تمام افرادی که در مشاغل پرخطر فعالیت می‌کنند و احتمال رخدادهای اینچنینی برای آنها وجود دارد مانند آتش‌نشان‌ها، امدادگران، خلبانان، خبرنگاران، نظامیانی که در صحنه‌های مقدم حضور پیدا می‌کنند و … نمونههای پروفایل ژنتیک آماده کنیم، می‌توان در بخش زیادی از افراد جامعه، نگرانی وقوع چنین رخدادهایی در حوادث آینده را دور کرد.
سی سال چشم‌‌انتظاری!
وجود بانک اطلاعاتی ژنتیک را در برخی از رخدادها آزموده‌ایم. هلی‌کوپتری که در یکی از حوادث در سال‌های گذشته دچار سانحه شده بود و افراد داخل آن کاملاً سوخته بودند، با این روش ظرف مدت 12 ساعت شناسایی شدند. امیدواریم چنین حوادثی هیچ‌گاه رخ ندهد اما زمانی که اتفاقی پیش آمد، بیشترین موضوعی که می‌تواند به تسکین درد خانواده‌ها کمک کند این است که پیکر عزیزانشان را به آنها برگردانیم. این وضعیت بین خانواده‌های شهدای گمنام کاملاً ملموس است چرا که این افراد قریب به 30 سال از عزیزانشان بی‌اطلاع بوده و همچنان منتظر بازگشت آنها هستند.
تحقق شناسایی هویت شهدای گمنام
فارس: بعد از مراحل تحقیاتی، از چه زمانی کار شناسایی شهدا را عملیاتی کردید؟
تولایی: طی سال‌های 81 تا 85، مبانی طرح با کارهای تحقیقاتی حاصل شد و از سال 85 ارائه خدمت و انجام نمونههای موردی را آغاز کردیم. سال 86 چند حادثه سبب شد که به این موضوع بیشتر پرداخته شود. یکی از آنها، موضوع سقوط هواپیمای مسافربری عازم تایلند بود که در آن 18 ایرانی حضور داشتند. پس از آن در رخدادها و حوادث گوناگون برای ارائه خدمات به مسئولین اعلام آمادگی کردیم. با ایجاد اعتماد به این قابلیت، مسئولین بخش‌های مربوط به ادارات ایثارگران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و کمیته جست‌وجوی مفقودین که با خانواده‌های ایثارگران ارتباط دارند، به این کار امیدوار شدند و آرام آرام زمینه‌های لازم برای شناسایی هویت شهدای گمنام محقق شد.
انتقال پیکر شهدا از معراج به مرکز تحقیقات
فارس: بررسی پیکرهای شهدا به چه صورت انجام می‌شود؟
تولایی: پیکرهایی توسط گروه‌های تفحص شهدا کشف می‌شوند، پس از انتقال به معراج شهدا، به این مرکز منتقل شده و مورد بررسی قرار می‌گیرند. در اینجا، ابتدا شرایطی که پیکر در آن پیدا شده و پس از آن بدن از لحاظ آناتومیکی مورد ارزیابی قرار گرفته تا مشخص شود مثلاً اجرای بدن با پیکر دیگری مخلوط شده یا جدا است. با بررسی آناتومیک، با ابعاد و اندازه استخوان‌ها می‌توان قد فرد مورد نظر را تخمین زد. هر نوع اطلاعات دیگر مانند اینکه سن او چقدر است و یا اینکه مثلاً دندان عقل او کشیده شده یا موارد دیگر، همه ثبت می‌شود.
با این حال باید شرایط محیطی را نیز در نظر گرفت. مواردی مانند مناطق باتلاقی یا سنگرهایی که در کنار آب بوده‌اند و احتمال اینکه بخشی از پیکر را آب برده باشد و … نیز جزو مواردی است که باید در نظر داشت.
البته تمام این موارد با عملیات‌های انجام شده در آن ناحیه، گردان‌های عمل‌کننده، تعداد افراد مفقود، مشخصات آن افراد و … تطبیق داده می‌شود. به عبارتی مجموعه اطلاعات قبل از شهادت، رخدادهای عملیات، صحنه‌های عملیات، اظهارنامه‌های خانواده‌ها، مشاهدات و معاینات پیکرشناسی، انجام تحقیقات آزمایشگاهی و استخراج ژن و در آخر انطباق این مجموعه اطلاعات با یکدیگر به تشخیص منجر می‌شود.
اطلاعات ژنتیک مشابه!
فارس: این مشخصات چگونه ثبت می‌شود؟
تولایی: در پرونده‌هایی که برای هرکدام از پیکرها درنظر گرفته شده، بخش‌هایی که پیدا می‌شوند را علامت‌گذاری می‌کنیم، چرا که ممکن است بخش‌های دیگر پیکر در عملیات جستجوهای بعدی مثلاً 20 تا 10 متر آن‌سوتر پیدا شود که در بانک اطلاعات ژنتیک موجود، مشابه باشد. اگر ندانیم چه اجزایی کم است، ممکن است به دقت کار شک کنیم. اما اگر مثلاً استخوان پای راست یک پیکر پیدا شده و مدتی بعد پیکر دیگری با اطلاعات ژنتیک مشابه پیدا شود، با بررسی مواردی که در هر یک از پیکرها کم است و تطبیق آن با یکدیگر شاید بتوان مجموعه اجزاء یک پیکر را به دست آورد و می‌توان مطمئن شد که باید این اجزاء نیز به همان پیکر ملحق شود.
بررسی‌های موشکافانه در شناسایی هر شهید
فارس: چنین موردی داشته‌اید؟
تولایی: تاکنون خیر، اما به لحاظ استدلال و قوت کار اصرار داریم که این پرونده‌ها را کامل کنیم. اطلاعات دیگری مانند اینکه ممکن است فردی ساییدگی مهره کمر دارد، یا تیرخوردگی قبلی در اندام دیگری داشته، یا دست شکسته‌ای که بدجوش خورده و … همه ثبت می‌شود. مثلاً در پرونده اظهارات خانواده شهیدی درج شده بود که او قبلاً شکستگی پا داشته است. پیکری شناسایی شد که از لحاظ ژنتیک تطابق داشت، بررسی آناتومیک را که مطالعه کردم، دیدم شکستگی پای راست در اظهارات خانواده ثبت شده است. بر مبنای بانک اطلاعات وقتی مشخص شود که احتمال دارد به خانواده‌ای تعلق داشته باشد، جزئیات بعدی را آغاز می‌کنیم، مانند همین فرد.
یا فرد سابقه جانبازی داشته اما منطقه را ترک نکرده. گاهی در بررسی‌ها از نوع جراحت مشخص است که وضعیت دردناکی هم داشته است. بعد از بررسی آناتومیک و ژنتیک، اظهارات خانواده و … برخی همرزمان این نکته را اشاره و به آن تأکید می‌کند که مثلاً پای او لنگ می‌زده است. اینها نمونه‌هایی از شواهد وضعیت فیزیولوژیکی است. به عبارتی از چندین مؤلفه برای اعلام هویت هر فرد در کنار تشخیص ژنتیک استفاده می‌شود.
ادامه دارد …
منبع: خبرگزاری فارس