تصویب سند توسعه زیست‎فناوری ایران

مقدمه

تحولات شگرفی که معیارهای اقتصادی، تجاری، سیاسی، و حتی فرهنگی و اجتماعی جهان معاصر را دگرگون ساخته، زاییده ظهور فناوری‎های نوین است که عمدتاً در عرصه‌ علوم زیستی و همگرایی این فناوری‎ها نمایان گردیده است. در چنین عرصه رقابتی، فقط کشورهایی از اقتدار کافی برخوردار خواهند بود که خود را به سطح مطلوبی از صنایع دانش‎بنیان برسانند، از مرز علوم کهن عبور کنند، و فناوری‎های قدرتمند را در شبکه‌های فناورانه و راهبردی خود وارد سازند. در این میان، زیست‎فناوری از مهم‎ترین فناوری‎های سده بیست و یکم و یکی از هفت فناوری برتر و کلیدی دنیا قلمداد می‎شود که در نقشه جامع علمی کشور نیز جزء فناوری‎های با اولویت "الف" قرارگرفته است. لذا زیست‎فناوری یک فناوری بین رشته‎ای و پیشتاز است که در رفع مشکلات و کمبودهای بسیاری از عرصه‎ها به خوبی جایگاه خود را در علوم پزشکی و دارویی، صنعت، محیط زیست، کشاورزی، و صنایع وابسته به آن به اثبات رسانیده است.

در شرایطی که زندگی بشر را افزایش جمعیت، کمبود مواد غذایی، آسیب‎های وارد شده به محیط زیست، با چالش‎های جدید مواجه کرده است زیست‎فناوری روزنه امیدی را در حل این مشکلات در عرصه‎های سلامت، غذا، انرژی، و محیط‎زیست فرا روی بشر قرار داده است. اکنون با گذشت سال‎ها از وقوع انقلاب سبز لزوم به‎کارگیری فناوری‎های جدید در صنایع بیش از هر زمان دیگری آشکار است. زیست‎فناوری ابزاری قدرتمند در راه رسیدن به توسعه پایدار است که در جهان امروز باعث افزایش و بهینه‎سازی تولیدات در حوزه‎های مختلف در دهه‎های اخیر شده است. بر همین اساس زیست‎فناوری یکی از قابلیت‌های اکتسابی برای ایران اسلامی است که قادر به افزایش تولید ناخالص ملی بوده و جایگزینی قدرتمند و بسیار مناسب به منظور کاهش سهم درآمدهای نفتی در اقتصاد ملی خواهد بود.

در راه توسعه زیست فناوری در کشور، سند ملی زیست فناوری در سال1383 به تصویب هیات دولت رسید و راهبری آن در سال‎های 1384 و 1387 به ترتیب به شورای عالی و ستاد توسعه زیست‎فناوری واگذار شد. در دو دهه گذشته رویکرد جامعه زیست فناوری، بیشتر به ایجاد و توسعه زیرساخت‎ها و تربیت نیروی انسانی معطوف بوده است. اما امروزه با توجه به رویکرد اقتصاد مقاومتی و توجه به اقتصاد دانش‎بنیان (اقتصاد زیستی) و کاهش وابستگی به نفت، تجاری‎سازی، و توسعه صادرات محصولات مبتنی بر دانش زیست‎فناوری اهمیت دوچندانی یافته است به گونه‎ای که در چشم انداز افق سال 1404 می‎بایست سهم کشورمان از بازار زیست‎فناوری، ضمن حفظ سهم حداکثری از بازار داخلی در کل بازارهای جهانی، به 3 درصد افزایش یابد و در دو برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی پیش رو الزامات آن مد نظر قرار گیرد.

تعاریف:

زیست فناوری: به هر گونه کنش هوشمندانه بشر در آفرینش، بهبود و عرضه فرآورده‎های گوناگون با استفاده از جانداران و اجزای آنها به ویژه از طریق دستورزی در سطح مولکولی قلمداد می‎شود.

ایمنی زیستی: به مجموعه‎ای از تدابیر، سیاست‎ها، مقررات و روشهایی اطلاق می‎شود که برای تضمین بهره‎برداری از فواید قطعی زیست‎فناوری نوین و پیشگیری از آثار سوء احتمالی کاربرد این فناوری بر تنوع زیستی، سلامت انسان، حیوان، گیاه، و محیط زیست به کار گرفته می‎شود.

صنعت سبز: به علوم و صنایعی گفته می‎شود که با محیط‎زیست سازگار است. در واقع سبز بودن یک صنعت به معنای کاهش مصرف انرژی، مواد اولیه، آب و نیز به حداقل رساندن آلودگی، پسماند، حفظ و احیای کیفیت محیط زیست می‎شود.

کریدور: پنجره‎ای واحد است که به منظور تسهیل کلیه امور اجرایی مرتبط با تولیدات زیست فناوری طراحی شده است. امور مرتبط با مجوزها، تاییدها، گواهی‎ها، صادرات، و واردات از این طریق صورت خواهد پذیرفت.

موجودات تغییر ژنتیک یافته: به موجودات زنده‎ای اطلاق می‎شود که ژنوم آن‎ها با روش‎های نوین مهندسی ژنتیک تغییر یافته‎اند و قابلیت رشد و تکثیر دارند.

حوزه سند: شامل کلیه نهادها و عوامل دخیل در امر پژوهش، آموزش، فناوری، تولید، درمان، خدمت رسانی، بهره برداری از این صنعت مرتبط هستند.

1.ارزش‌ها

 ارزش‎های سند ملی زیست‎فناوری با توجه به جهان‎بینی توحیدی اسلام، حق حیات مخلوقات الهی، حفظ کرامت انسانی، ارتقاء رفاه اجتماعی، تولید علم، ثروت آفرینی، اسناد ملی بالادستی، نقشه جامع علمی کشور، سیاست‎های کلان علم و فناوری، صیانت از فناوری‎ها و تولیدات داخلی، و رعایت قوانین و مقررات ملی و بین المللی عبارت‎اند از:

1.     رعایت اصول اخلاق زیستی و علمی در توسعه و به‎کارگیری زیست فناوری

2.      خوداتکایی در امنیت غذایی و سلامت کشور

3.     توجه به توسعه پایدار زیست‎فناوری و حفاظت از محیط زیست

4.     عدالت‎محوری در توسعه زیست‎فناوری و برخورداری جامعه از دستاوردهای آن

5.     همگرایی با جامعه جهانی در استفاده بشردوستانه از زیست‎فناوری

6.     اقتدار در تبادلات علمی و فناورانه متناسب با نیاز و ظرفیت‎های ملی، منطقه‎ای، و بین‎المللی

7.     توجه به اصول و مقررات ایمنی زیستی در تمامی مراحل پژوهش، توسعه، تولیدی، و تجاری‎سازی فرآورده‎های زیستی

 

چشم انداز:

با استعانت از پروردگار متعال، جمهوری اسلامی ایران در افق 1404  یکی از ده کشور برتر جهان و اولین کشور در منطقه، صاحب دانش زیست‎فناوری نوین، دارای نقش در بازار جهانی، توانمند در تولید دانش و فناوری‎های زیستی برای رفع مشکلات جامعه، خوداتکایی، ثروت‎آفرینی، و تحقق اقتصاد مقاومتی دانش‎بنیان خواهد بود.

1. اهداف (در افق 1404)

1.     دستیابی به رتبه اول در حوزه زیست‎فناوری در منطقه و احراز مکان شایسته در بین ده کشور برتر حوزه زیست‎فناوری

2.     دستیابی به 3 درصد بازار جهانی زیست‎فناوری

3.     ارتقاء سهم زیست‎فناوری در تحقق اقتصاد مقاومتی به میزان 3 درصد بیش از رشد سالیانه تولید ناخالص ملی

4.     افزایش سهم زیست‎فناوری در تامین نیازهای راهبردی کشور تا سه برابر وضعیت موجود

5.     حفظ و تسهیل بهره‎برداری پایدار از محیط زیست، تنوع زیستی، و ذخایر ژنتیکی کشور

6.     افزایش توان رقابتی محصولات زیست‎فناوری ایرانی در بازار جهانی

7.     خوداتکایی در تامین امنیت غذایی با کاشت گیاهان تراریخته به میزان 10 درصد سطح زیر کشت زمین‎های ایران

8.     اصلاح هرم نیروی انسانی متخصص در حوزه زیست‎فناوری با رویکرد ثروت‎آفرینی

9.     افزایش سهم نقش زیست‎فناوری در روند پیشرفت سایر علوم و توجه به علوم همگرا

10.  خوداتکایی در تولید و تامین نیاز داخلی و صادرات تجهیزات و مواد آزمایشگاهی مورد نیاز زیست‎فناوری

2. سیاست‎ها

توسعه زیست‎فناوری از ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، مدیریتی، و زیست‎محیطی باید در راستای موارد زیر باشد:

1.     ارتقاء اقتدار ملی و رفاه اجتماعی

2.     زنجیره ایده تا بازار در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی

3.     گسترش همکاری‎های علمی و فناوری در سطح ملی، منطقه‎ای، و بین‎المللی

4.     تأمین نیازهای راهبردی کشور در امنیت غذایی، سلامت جامعه، محیط زیست، و انرژی

5.     ارتقاء توان رقابتی تولیدات کشور و افزایش تولید و صادرات محصولات و خدمات زیست‎فناوری

6.     حمایت و تشویق دولت از سرمایه‎گذاری داخلی و خارجی و مشارکت بخش خصوصی و تعاونی‎ها

7.     ایجاد دانش فنی در داخل یا بومی‎سازی فناوری

8.     اصول اخلاق و ایمنی زیستی در چارچوب قوانین و مقررات ملی و بین المللی

9.     حمایت مادی و معنوی از سرمایه انسانی و تسهیل اشتغال‎زایی دانش آموختگان

10.              حمایت و گسترش نقش سازمانهای مردم‎نهاد

11.              هم‎افزایی و همگرایی نهادهای مرتبط با زیست‎فناوری

12.              حمایت از دارایی‎های فکری زیست‎فناوری

13.              صیانت از بازار تولید محصولات داخلی

14.              همسویی آموزش و پژوهش در راستای نیازهای تولید

15.              حمایت از زیرساخت‎ها و پژوهش‎های بنیادی و ماموریت‎گرا

16.              انتشار دانش و فناوری‎های نوین در صنعت

3. راهبرد

1.      خصوصی‎سازی حداکثری در زمینه تولید در حوزه زیست‎فناوری

2.      تجاری‎سازی دستاوردهای پژوهشی و فناوری

3.       تکمیل و ساماندهی نظام مدیریت یکپارچه زیست‎فناوری در کشور از طریق تدوین سازوکارهای مناسب برای نظارت و هدایت امکانات و منابع داخلی و خارجی

4.      بهبود فضای کسب و کار و توسعه اشتغال متخصصان با تنظیم سازوکارها و مقررات مورد نیاز

5.      طراحی ساختار هرم نیروی انسانی مورد نیاز با هدف ایجاد توازن در بین تربیت نیروهای متخصص

6.      استفاده از فرصت‎های آموزشی در حین اجرای پروژه‎های انتقال فناوری و توسعه زیرساخت

7.      تامین هرم نیروی انسانی بخصوص در بخش تولید محصولات زیست‎فناوری

8.      حمایت از دوره‎های مهارت آموزی در صنعت

9.      ارتقاء کیفیت محصولات داخلی برای ورود به بازارهای جهانی با توانمندسازی و فعال‎سازی ظرفیت‎های ملی

10.  گسترش استفاده از محصولات بومی زیست فناوری با ترویج و فرهنگ‎سازی عمومی

11.  تسهیل امور مربوط به واردات مواد اولیه و تجهیزات مورد نیاز زیست‎فناوری و صادرات محصولات و خدمات از طریق درج مقررات مناسب در آیین‎نامه اجرائی صادرات و واردات کشور

12.  تقویت بخش پژوهش به منظور توسعه فناوری‎های زیستی از طریق حمایت‎های مالی، اصلاح ساختار، و گسترش فرهنگ کار گروهی

13.  کسب درآمد از وقف و خیریه کشور جهت توسعه پژوهش در زیست‎فناوری

14.  ایجاد زمینه لازم برای توسعه همکاری‎ها و سرمایه گذاری مشترک داخلی و خارجی

15.  توسعه مراکز رشد، پارک‎ها، و شهرک‎های تخصصی زیست‎فناوری

16.  تسهیل روال‎های صدور مجوز تولید و مصرف برای محصولات زیست‎فناوری

17.  زمینه‎سازی برای استفاده از ظرفیت‎های موجود در داخل کشور و کشورهای منطقه برای گسترش بازار محصولات زیست‎فناوری

18.  بهره برداری از توانمندی‎های زیست‎فناوری در نقش صنعتی سبز برای حفظ و احیای محیط زیست

19.  تقویت بازار محصولات زیست‎فناوری داخل از طریق حمایت مصرف کنندگان

20.  ارتقاء سطح علمی و مهارت‎های دانش آموختگان زیست‎فناوری

21.   تقویت ارتباط و همکاری‎های ملی و بین‎المللی

22.  توسعه استانداردها و پایش و ارزیابی محصولات زیست‎فناوری

23.  طراحی کریدورهای چالاک جهت تسهیل و تسریع بهره برداری از محصولات زیست‎فناوری

24.  توانمندسازی دانشجویان در زمینه تجاری‎سازی نتایج تحقیقات در راستای کار آفرینی

25.  حمایت از مالکیت‎های فکری زیست‎فناوری

26.  ایجاد ساختار یکپارچه رشته‎ها و گرایشهای آموزشی حوزه زیست‎فناوری در مقاطع مختلف تحصیلی

27.  ایجاد زمینه‎های لازم در راستای توسعه همکاری‎های بین المللی

اقدامات ملی

1.   تخصیص اعتبارات مورد نیاز برای اجرای برنامه‎های زیست‎فناوری کشور

2.  ارائه تسهیلات و مشوق‎های ویژه و تعریف خطوط اعتباری  در امر محصولات و خدمات

3.  بهره‎گیری از ظرفیت کمک‎های توسعه‎ای کشور در صادرات محصولات و خدمات زیست‎فناوری

4.  ایجاد صندوق‎های تخصصی حوزه زیست‎فناوری

5.  معافیت مالیاتی خیرین و واقفین به امور پژوهشی زیست‌فناوری

6.  تدوین و کسب استانداردهای لازم ملی و بین‎المللی در حوزه‌های تخصصی زیست‌فناوری

7.  اختصاص گمرگ ویژه به منظور تسهیل واردات مواد، تجهیزات، و ادوات مورد نیاز صنایع مرتبط با زیست‌فناوری

8.  تخصیص سهم مناسبی از یارانه‌های تولید به محصولات زیست‌فناورانه داخلی

9.  تأسیس صندوق تجاری‌سازی و توسعه صادرات محصولات و خدمات زیست‌فناوری

10.              وضع تعرفه و ایجاد محدودیت برای واردات محصولات و کالاهای زیست‎فناوری دارای مشابه داخلی

11.              گسترش دامنه پوشش بیمه محصولات و خدمات زیست‌فناوری

12.              ایجاد سازوکار لیزینگ محصولات زیست‌فناوری از طریق اعطای تسهیلات بانکی کم‌بهره

13.              تقویت و توسعه مراکز رشد و پارک‎ها و ایجاد شهرک تخصصی زیست‌فناوری

14.              تشویق و حمایت از تشکیل مجامع صنفی و مردم‌نهاد به منظور پیگیری و تحقق نیازهای صنفی

15.              تشکیل سازمان نظام زیست‌فناوری کشور

16.              انطباق آموزش‎های زیست‌فناوری در مقاطع متوسطه با نیازهای توسعه زیست‌فناوری کشور

17.              تعیین اولویت‎های تحقیقاتی کشور و حمایت از پژوهش‎های کلیدی و کاربردی

18.              افزایش سهم بودجه‌های تحقیقاتی زیست‌فناوری به میزان 20 درصد بیشتر از سهم تحقیقات در تولید ناخالص داخلی

19.              ایجاد سازوکارهای لازم برای ارائه خدمات تحقیق و توسعه‌ای مراکز علمی و پژوهشی

20.              کمک به شکل‌گیری شرکت‎های خدمات تخصصی زیست‎فناوری

21.              فراهم کردن سازوکار لازم برای حمایت از همکاری‎های بین‌المللی به منظور توسعه زیست‌فناوری در کشور

22.              ایجاد سامانه روز‌آمد (آن‌لاین) اطلاعات زیست‌فناوری کشور

23.              ارائه تسهیلات ویژه به منظور به‎کارگیری متخصصان خارجی صاحب دانش زیست‌فناوری

24.              حمایت از ایجاد شرکت‎های خدمات مهندسی و مشاوره زیست‎فناوری در بخش خصوصی

25.              ایجاد و حمایت از بانک اطلاعات اومیکس کشور

26.              حمایت از ایجاد آزمایشگاه‎های تخصصی معتمد (همکار) زیست‌فناوری توسط بخش خصوصی

27.              تدوین برنامه جامع آموزشی زیست‎فناوری کشور با رویکرد کارآفرینی

28.              معرفی فرصت‎های سرمایه‌گذاری به منظور جذب سرمایه‌های بخش خصوصی به زیست‌فناوری

29.               ایجاد کریدور واحد برای صدور مجوز تولید و مصرف محصولات زیست‎فناوری منتهی به مراجع ذی‎صلاح

ساز و کار اجرایی و نظارتی سند

1.     شورای عالی انقلاب فرهنگی وظیفه سیاست‎گذاری کلان، هماهنگی کلان، و نظارت کلان بر اجرای این سند را برعهده دارد.

2.     ستاد توسعه زیست‎فناوری نیز مسئولیت رصد اجرایی این سند را برعهده داشته و بازنگری‎های لازم در سند و گزارش کلان مربوط را در فواصل زمانی مشخص به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه خواهد کرد.

3.     ستاد توسعه زیست‎فناوری وظیفه سیاست‎گذاری اجرایی، راهبری، هماهنگی، و ایجاد ارتباط بین دستگاهی لازم اعم از دولتی و خصوصی برای گسترش فناوری و صنایع دانش‎بنیان در این حوزه در چارچوب این سند را بر عهده داد.

4.     سازمان مدیریت و برنامه‎ریزی مکلف است اعتبارات مورد نیاز اجرای این سند، که در ستاد توسعه زیست‎فناوری به تصویب می‎رسد، را به نحو مقتضی در برنامه‎های توسعه ملی و بودجه‎های سالیانه دستگاه‎های مربوط لحاظ و تامین کند.