پاسخ به تردیدها درباره محصولات تراریخته

روزنامه ایران در گفت وگو با رئیس مرجع ملی ملی ایمنی زیستی مباحثی را در مورد موضوع استفاده از محصولات تراریخته مطرح کرده است.

در ادامه این گفت وگو که روزنامه ایران انتشار داده است دکتر بهزاد قره‎یاضی رئیس سابق پژوهشکده بیوتکنولوژی پاسخ‎هایی را به تردیدهای ایجاد شده درباره استفاده از محصولات تراریخته ارائه کرده است. مشروح این گفت وگو در پی می‎آید:

محصول تراریخته به گیاهی اطلاق می‌شود که ساختار ژنتیکی آن از طریق مهندسی ژنتیک تغییر یافته باشد و این تغییر در جهت بهبود مقاومت گیاه در مقابل برخی آفات و بیماری‎ها، افزایش عملکرد و بهره‎وری است. استفاده از این نوع گیاهان به دلیل ملاحظات زیست محیطی (اکولوژیکی)، اقتصادی و سلامت مواد غذایی منتقدانی نیز دارد. در انتهای سال میلادی 2014 بیش از 181 میلیون هکتار از اراضی جهان به کشت محصولات پاک و سالم «تراریخته» اختصاص پیدا کرد؛ محصولاتی که تا کنون حدود 35 کشور جهان به فناوری تولید آن دست پیدا کرده و تقریباً تمام مردم جهان از فرآورده‌های آن به صورت غذایی استفاده می‌کنند. به دنبال دستاوردهای دانشمندان در تولید این‌گونه محصولات تراریخته برتر، سالم و دوستدار محیط زیست در جهان و آماده شدن دانشمندان ایران زمین برای ورود دوباره محصولات تراریخته خود به عرصه تولید انبوه در مزارع کشور سؤال‌های زیادی در ذهن مردم و مصرف‎کنندگان ایجاد شده است که پاسخ به این سؤال‌ها وظیفه دانشمندان، پژوهشگران و دستگاه‌های متولی است. موضوع تولید محصولات تراریخته در ایران، با وجود سابقه بیش از دودهه این موضوع و سرمایه گذاری‌های هنگفت ملی اخیراً مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته است.

 

روزنامه ایران در گفت‌و‌گویی با دکتر بهزاد قره‌یاضی، رئیس انجمن علمی ایمنی زیستی که متخصصان بیوتکنولوژی او را به پاس بنیانگذاری پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی و تولید نخستین برنج تراریخته جهان پدر علم بیوتکنولوژی کشاورزی نوین کشور می‌شناسند، سؤالات مختلفی در خصوص محصولات تراریخته، جایگاه این محصولات در کشاورزی و سبد غذایی در دنیا و علت انتقاد از تولید آن را مطرح کرده که در ادامه می‌خوانید:

 

موجودات مهندسی‏ ژنتیک شده یا تراریخته چه مفهومی دارد؟

 

موجودات تراریخته به موجوداتی گفته می‏شوند که ماده ژنتیک (یعنی دی‏.ان.ای‏) آن‎ها به نحوی تغییر داده شده است که از طریق جفت‌گیری و نوترکیبی طبیعی اتفاق نمی‏افتد. فناوری مورد استفاده اغلب تحت عنوان «بیوتکنولوژی مدرن» یا «فناوری ژن» و گاهی نیز «فناوری دی.‏ان.‏اِی نوترکیب» یا «مهندسی‏ژنتیک» شناخته می‏شود. این فناوری امکان انتقال ژن از یک موجود به موجود دیگر حتی بین گونه‏هایی که با هم خویشاوندی ندارند را فراهم می‏کند. غذاهای تولید شده از این نوع محصولات معمولاً به عنوان غذاهای تراریخته شناخته می‌شوند. در واقع این موجودات با استفاده از پیشرفته‎ترین فناوری‌های علمی برای ایجاد یک صفت برتر و بهتر نظیر تقویت مقادیر آهن و ویتامین آ در برنج و گندم، تحمل به خشکی و در نتیجه صرفه‌جویی در مصرف آب، مقاومت به آفات در مورد گیاهان زراعی و در نتیجه کاهش مصرف سموم حشره‌کش شیمیایی و تولید برتر (در مورد موجودات ذره بینی مفید) اصلاح شده‌اند. اگرچه عمل انتقال ژن یک روش معمول در اصلاح نباتات طی یک قرن گذشته بوده است، اما در مهندسی ژنتیک، الزاماً باید ژن جداسازی شده و پس از مطالعه دقیق آن و با ایجاد بهبود مورد نظر و با استفاده از روش‌های پیشرفته علمی به موجود مورد نظر (گیاه، حیوان یا میکروارگانیسم) منتقل شود.

 

تولید این نوع محصولات چه هدفی را دنبال می‌کند؟

 

هدف تولید گیاهان تراریخته، بهبود کیفیت، افزایش سلامتی و ایمنی غذا، افزایش بهره‌وری، کاهش مصرف سموم، حفاظت از محیط زیست، تولید غذاهای عاری از باقیمانده سموم و تولید غذاهایی با ارزش غذایی بیشتر است. برای مثال ما می‌دانیم که بیشتر سموم شیمیایی مورد استفاده در کشور برای کنترل آفتی به نام کرم ساقه خوار و در زراعت برنج مصرف می‌شود. این آفت چون در درون ساقه زندگی می‌کند، برای کنترل آن باید از سموم قوی تر و به مقدار بیشتری استفاده شود. در نتیجه، علاوه بر هزینه تولید یا واردات این سموم شیمیایی خطرناک، هزینه سمپاشی و مبارزه با آفات عوارض دیگری نیز وجود دارند که به اختصار توضیح داده می‌شود. سموم شیمیایی حشره‎کش می‌توانند در دانه تجمع پیدا کرده و به مصرف تغذیه انسان برسند و عوارض طولانی مدت شناخته شده و ناشناخته‌ای را روی سلامتی انسان برجای بگذارند. این سموم در اثر استفاده بی‌رویه و ناآگاهانه موجب مسمومیت‌های حاد در کشاورزان و به ویژه فرزندان خردسال آن‎ها می‌شود که آمار مراجعات به بیمارستان‌ها در فصل زراعت برنج حکایت از جدی بودن این معضل دارد. سموم دفع آفات شیمیایی موجب کشتار موجودات دوست در مزرعه می‌شوند. موجوداتی مانند عنکبوت‌ها، کفشدوزک‌ها، بال‎توری‌ها، قورباغه‌ها، ماهیان و غیره که همگی جزئی از طبیعت و از دوستان ما هستند در اثر استفاده از سموم شیمیایی از بین می‌روند. سموم شیمیایی از مزرعه به رودخانه‌ها و آب‌های زیر زمینی راه پیدا کرده و موجب مرگ و میر ماهیان و سایر جانوران آبزی شده و سلامت انسان را نیز تهدید می‌کنند. علاوه بر این با وجود مصرف سموم شیمیایی ما همه ساله شاهد ایجاد خسارت آفات در مزارع برنج هستیم چون سمپاشی هیچگاه نمی‌‌تواند موجب مصونیت صد در صد گیاه به آفت شود. به همین دلیل وقتی برنج تراریخته مقاوم به آفت تولید می‌شود می‌توان این زراعت را بدون استفاده از سموم شیمیایی به انجام رساند. در نتیجه علاوه بر کاهش هزینه تولید و در نتیجه کاهش قیمت برنج، محیط زیست سالم‌تر و محصولی سالم‎تر و بیشتر تولید می‌شود.

 

اما مخالفان این طرح می‌گویند تولید تراریخته به سلامتی آسیب می‌زند.

 

خاستگاه برخی از این ایجاد تردیدها در محصولات تراریخته به طور مشخص قدرت‌های اقتصادی صادر کننده سموم شیمیایی و محصولات آماده به کشورمان هستند و در تلاشی هماهنگ درصدد ممانعت از دستیابی کشور به فناوری تولید داخلی این نوع محصولات هستند. به طور معمول، مصرف کنندگان تصور می‏کنند که غذاهای متداول غیرتراریخته (که هزاران سال است به مصرف می‏رسند) سالم و بی‎ضرر هستند. وقتی غذای جدیدی با روش‌های معمولی تولید می‏شود، برخی از ویژگی‌های موجود در غذا ممکن است تغییر کند که ممکن است این تغییر مثبت یا منفی باشد. در این صورت ممکن است از دستگاه‌های نظارت کننده بر مواد خوراکی و آشامیدنی‌های کشورها خواسته شود که این موضوع را مورد بررسی قرار دهند.

 

بررسی سلامت غذاهای ناشی از تولید تراریخته با روشی متفاوت از سلامتی غذاهای معمولی انجام می‌شود؟

 

با توجه به جدید بودن فناوری مهندسی ژنتیک و ملاحظاتی که از طرف گروه‌های مخالف در سراسر دنیا در مورد این قبیل محصولات مطرح شده است، پیش از آنکه غذاهای حاصل از مهندسی ژنتیک در سبد غذایی مردم قرار گیرد مورد بررسی‌ها و مطالعات دقیق بی‌سابقه‌ای قرار می‌گیرند؛ بنابر این، به نظر می‌رسد که بشر برای نخستین بار با آگاهی کافی و اطمینان از سلامتی کامل، از این نوع غذاها استفاده می‌کند. این مطالعات معمولاً توسط پژوهشگران اصلی و همکارانشان صورت گرفته و سپس نتایج به دست آمده مورد ارزیابی دستگاه‌های نظارتی مانند وزارت کشاورزی و وزارت بهداشت هر کشوری قرار می‌گیرد.

 

سازمان بهداشت جهانی و سازمان خواربار جهانی حساسیت ویژه‌ای را در مورد امنیت غذایی و سلامت غذا که جزو لاینفک امنیت غذایی محسوب می‌شود قائل هستند. علاوه بر این، دو سازمان یاد شده از طرف کشورهای عضو در مورد ریسک غذاهای ناشی از مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مدرن روی سلامتی انسان به صورت مستمر مورد سؤال واقع می‌شوند. به همین دلیل این دو سازمان به صورت مستقل و با همکاری یکدیگر مطالعه‌ها و مشاوره‌های مفصلی را در این مورد از حدود یک دهه پیش سازماندهی کرده و نتایج آن‎ها را منتشر کرده‌اند. این قبیل مواد غذایی به این دلیل تولید و به بازار مصرف عرضه می‏شوند که دارای برتری‌های خاصی برای تولیدکننده یا مصرف کننده این قبیل غذاها هستند. این کار برای کاهش هزینه تولید، فواید بیشتر (از نظر فسادناپذیری یا ارزش غذایی) یا هر دو منظور صورت می‏گیرد.

 

در مورد غذاهای ناشی از مهندسی ژنتیک و تأثیر احتمالی این قبیل غذاها روی سلامتی انسان سخن بسیار گفته شده است. اما با وجود کشت قریب به 190 میلیون هکتار محصولات تراریخته (در سال 2015 میلادی) در سراسر جهان و تغذیه فرآورده‌های آن توسط انسان و دام طی بیش از 20 سال گذشته حتی یک مورد گزارش علمی یا گزارش اثبات شده توسط مسئولان بهداشتی کشورهای تولید کننده ارائه نشده است. به عبارت دیگر تا امروز هیچ کس در مورد ناراحتی ناشی از تغذیه از این محصولات به کسی یا جایی شکایت نبرده است. بررسی 147 مقاله علمی معتبر اثبات می‌کند که فناوری محصولات حاصل از مهندسی ژنتیک و تراریخته‌ها استفاده از آفت‌کش‌های شیمیایی را 37 درصد کاهش داده است.

 

در ایران تولید این محصولات از چه زمانی آغاز شد؟

 

طبق قانون ایمنی زیستی سال 1388 که در مجلس شورای اسلامی تصویب شد، دولت مکلف به حمایت از تولید و مصرف محصولات تراریخته شد؛ این بدان معناست که اجرای آن، تکلیف قانونی دولت است که مجلس برعهده آن گذاشته است. اکنون برخی افراد این مسائل را درباره فناوری زیستی و محصولات تراریخته مطرح می‌کنند در حالی که از لحاظ علمی افراد نامعتبری هستند و تاکنون حتی یک مقاله علمی در این زمینه نداشته‌اند.

 

برای مثال ما می‌دانیم که بیشتر سموم شیمیایی مورد استفاده در کشور برای کنترل آفتی به نام کرم ساقه خوار و در زراعت برنج مصرف می‌شود. این آفت چون در درون ساقه زندگی می‌کند، برای کنترل آن باید از سموم قوی‎تر و به مقدار بیشتری استفاده شود. در نتیجه، علاوه بر هزینه تولید یا واردات این سموم شیمیایی خطرناک، هزینه سمپاشی و مبارزه با آفات عوارض دیگری نیز وجود دارند که به اختصار توضیح داده می‌شود. البته ایجاد مقاومت به آفات و بیماری‌ها تنها یکی از اهداف ایجاد محصولات تراریخته است. مثال برجسته دیگر در این زمینه تولید برنج حاوی آهن برای جبران کمبود فاحش آهن بویژه در زنان و برنج طلایی است که حاوی ویتامین آ بوده و در صورت مصرف آن نیازی به استفاده از مکمل‌های دارویی وجود نخواهد داشت و بیماری‌های ناشی از کمبود ویتامین آ به طور کلی از بین خواهد رفت. برنج غیرتراریخته به هیچ وجه دارای ویتامین آ نیست. ایجاد تحمل به خشکی و شوری در گیاهان برای حفظ جنگل‌ها و مراتع و صرفه‌جویی در مصرف آب از دیگر اهداف تولید محصولات تراریخته است.

 

مثلاً برنج تراریخته تولید کشورمان که نخستین برنج تراریخته موجود در بازار مصرف است با استفاده از روش‌ها و راهنمایی‌های یاد شده که به تأیید و تصویب سازمان بهداشت جهانی، سازمان خواربار جهانی و کشورهای عضو رسیده است مورد ارزیابی قرار گرفته و سلامتی کامل آن به تأیید رسیده است.

 

مخاطرات مهم مرتبط با غذاهای ناشی از مهندسی‏ژنتیک در مورد سلامتی انسان کدامند؟

 

گرچه بحث‏های نظری محدوده وسیعی از جنبه‏های مختلف را پوشش داده‏اند اما سه موضوع اصلی که بیش از همه مورد بحث قرار گرفته‏اند عبارتند از امکان ایجاد حساسیت، انتقال ‏ژن از غذا به انسان و انتقال‏ژن از گیاهان تراریخته به سایر گیاهان. اگر قرار بود ژن‌ها از طریق تغذیه به انسان منتقل شوند، در طول میلیون‌ها سال تاریخ حیات بشر که روزانه میلیاردها ژن را از طریق تغذیه میوه‌ها، گوشت، سبزی‌ها و غلات در یافت می‌کند باید به بدن او منتقل می‌شد و مثلاً بدن ما انسان‌ها هم اکنون باید دارای ژن‌های گاو، گوسفند، میگو و کاهو و لبو می‌شد! از نظر علمی انتقال ژن از طریق تغذیه انسان از غذا وجود ندارد و آنچه سازمان بهداشت جهانی در این مورد مطرح می‌کند در واقع مطالبی است که مخالفان مهندسی ژنتیک مطرح کرده‌اند و سازمان بهداشت جهانی نیز به عنوان واقعیتی که چنین ملاحظاتی مطرح شده است نسبت به طرح آن‎ها به منظور ابهام زدایی اقدام می‌کند. طی بیست سال گذشته تحقیقات دامنه‌داری در 5 قاره جهان صورت گرفته تا احتمال انتقال ژن از غذا به انسان را بررسی کنند و نتیجه تمام این مطالعات منفی بوده و تا کنون هیچ گزارشی مبنی بر انتقال ژن از غذاهای تراریخته یا غیرتراریخته به انسان در دست نیست.

 

آیا استفاده از این محصول موجب کاهش تنوع زیستی خواهد شد؟

 

این هم سؤال دیگری است که باید پاسخ مناسبی به آن داده شود. گاهی مخالفان مهندسی ژنتیک اساس مخالفت خود را روی همین موضوع استوار می‌کنند و می‌گویند چون محصول‌های تراریخته بهتر هستند و مورد استقبال کشاورزان قرار می‌گیرند پس بلافاصله پس از معرفی این واریته‌ها، تعداد زیادی از واریته‌های حساس دیگر کشت نخواهند شد و در نتیجه تنوع کاهش می‌یابد. در ابتدا ممکن است تصور شود که این امر تا حدودی صحیح است؛ اما محدود به مهندسی ژنتیک نیست و در واقع با ورود هر نوع واریته جدید زراعی که دارای صفات برتری نسبت به واریته‌های موجود است این واقعه اتفاق می‌افتد. اما مانمی‌توانیم تغذیه بشر را با تهدید مواجه کرده و ادامه واردات محصولات کشاورزی از خارج را توصیه کنیم. اما در نگاه دوم محرز می‌شود که این امر صحت ندارد زیرا مهندسان ژنتیک بلافاصله پس از موفقیت در انتقال ژن و ایجاد رقمی که صفت مطلوب مورد نظر را به بهترین نحوه دارد آن صفت را از طریق سنتی به تعداد زیادی از واریته‌های موجود منتقل و در نتیجه موجب افزایش مستقیم تنوع زیستی واریته‌های کشاورزی می‌شوند. برای مثال ما می‌توانیم هم برنج‌های هاشمی، صدری، چمپا و خزر غیرتراریخته و هم نوع تراریخته آن را داشته باشیم. از طرف دیگر گاهی برخی از ارقام با وجود دارا بودن صفات بسیار مطلوب به دلیل حساسیت زیاد به آفات از گردونه کشت و کار خارج می‌شوند (کاهش تنوع زیستی)، اما مهندسان ژنتیک با انتقال ژن مقاومت، دوباره آن رقم را به چرخه تولید باز می‌گردانند (افزایش تنوع زیستی).

 

منبع: ایرنا به نقل از ایرانbeh