بهترین راه مقابله با ریزگردها

بهترین راه مقابله با ریزگردها

دکتر الهام باقری راد – اگر ریزگردها زمانی مشکل چند شهر یا نهایتا یک استان بود، اکنون به یک مشکل فراملی و منطقه‌ای تبدیل شده است. گرمایش جهانی و تغییرات اقلیم بر اثر کم‌آبی نیز این معضل زیست ‌محیطی را تشدید کرده و می‌رود در صورت ادامه کم ‌توجهی‌ها در آینده‌ای نه‌چندان دور به بحرانی برای خاورمیانه تبدیل شود.

بر اساس گزارشات در اولین روزهای پاییز سال 1395 و بازگشایی مدارس متاسفانه هموطنان و فرزندان ما در جنوب کشور با آلودگی شدید هو ابه استقبال سال تحصیلی جدید رفتند !!! شبی نیست که اهالی غرب و جنوب ایران بخصوص استانهای مرزی کشور با ترس و دلهره غبار فردا به رختخواب نروند و همواره کابوس ریزگردها ذهن آنها را حتی در خواب به خود مشغول نکند. ریزگردها نه تنها جسم و جان انسانها بلکه سایر جانداران از جمله مزارع، کشتزارها و باغات را هدف قرار داده و با گستردش لایه مخملی خاک رسی، مجال نفس کشیدن را از آنها گرفته و سبزی درخشان نباتات و رستنی‌ها را به زردی گرایانده است. بر اساس گزارشات سازمان حفاظت محیط زیست خوزستان میزان غلظت ریزگردها در هوای آبادان ۲۷۴۷ و اهواز ۲۶۰۳ میکروگرم در مترمکعب اندازه گیری شده که به ترتیب ۱۸ برابر و ۱۷ برابر حد مجاز است !!!

گرد و غبار و آلودگی هوای ناشی از آن یکی از مهمترین معضلات زیست محیطی است که همواره یکی از کانون¬های توجه مسئولان شهری و زیست محیطی بوده¬ است. طبق گزارشات منشاء بروز گرد و غبار در ایران خارجی بوده و کانون اصلی تشکیل ریزگردها در صحرای عربستان، عراق، یمن و امارات متحده است که با جریان هوا و وزش باد به سمت کشور ما وارد می شود. طی رایزنی‌هایی که مقامات کشورمان با کشور عراق داشته اند علی رغم موافقت‌های اولیه اعلام شده از طرف دولت عراق متاسفانه در مرحله اجرا همکاریهای لازم به جهت مسایل امنیتی در عراق انجام نشد و این امر باعث شد که ما هم اکنون با معضل بزرگ آلودگی شدید هوا در اغلب استانهای جنوبی و غربی کشور مواجه شویم.

طبق نتایج تحقیقات سازمان‌های بین المللی، آلودگی‌ها به ویژه آلودگی هوا در بروز انواع بیماری‌های غیرواگیر و در مواردی صعب العلاج مانند سرطان‌ها نقش موثری دارد. علاوه بر این، به گفته متخصصان و دست اندرکاران بهداشت و سلامت جامعه، پدیده آلودگی هوا بر دستگاه‌های داخلی بدن همچون دستگاه قلبی و عروقی و تنفسی و همچنین اندام‌های خارجی مانند چشم و پوست که به طور مستقیم در معرض آلودگی هوا قرار می‌گیرند، اثرات مخربی دارد. به گفته دکتر علی قنبری مطلق رییس اداره سرطان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بر اساس آمار اعلام شده، میزان بروز سرطان در ایران نیز در بین هر 100 هزار جمعیت مردان 123 نفر و در هر 100 هزار نفر زنان 132 نفر است. مطلق در مورد آمار مرگ و میر ناشی از سرطان در ایران نیز اظهار کرد: 14 درصد مرگ و میرها در ایران به دلیل سرطان اتفاق می‌افتد این درحالی است که این آمار در جهان 12 درصد است. همچنین به گفته دکتر مسعود اسلامی‌دبیر انجمن آترو اسکلروز ایران (تصلب شرایین) می‌گوید: در رابطه با تاثیرات ژنتیکی آلودگی هوا در دوران جنینی مطالعات زیادی صورت نگرفته اما مطالعات نشان داده است آلودگی هوا می‌تواند ژن مسوول بیماری اوتیسم را فعال کند و سبب بروز این بیماری در افراد شود. به همین دلیل در سال‌های اخیر شاهد افزایش ابتلای کودکان به بیماری اوتیسم ناشی از آلودگی هوا بوده ایم.

در حال حاضر آلودگی هوا ناشی از گرد و غبار و ریزگردها یکی از اصلی ترین مشکلات محیط زیستی ایران است و اکثر شهر‌های بزرگ در جنوب، شرق و غرب کشور را دچار بحران کرده است. بر اساس آمار سازمان جهانی بهداشت سالانه بیش از 26 هزار نفر در ایران به علت آلودگی هوا می‌میرند و ایران از این لحاظ در رتبه بیست ششم در جهان قرار دارد. با این آمار و ارقام بالای میزان مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا مسئولان مربوطه و متخصصان چه تمهیداتی را لحاظ کرده اند؟؟؟

اگرچه یکی از دلایل اصلی بروز پدیده گرد و غبار و ریزگردها به عوامل خارجی گره خورده است، اما نمی‌توان نقش مسائل داخلی را نیز در شیوع گرد و غبار در برخی از مناطق کشور نادیده گرفت. استفاده بیرویه از منابع آب زبرزمینی، عدم مدیریت صحیح منابع آبی به خصوص بین بخش‌های کشاورزی، شرب، صنعت، محیط زیست از مهمترین عوامل ایجاد کم آبی و نهایتا ایجاد گرد و غبار و آلودگی هوا است.

به هر حال این واقعیت را باید پذیرفت که در قرن حاضر اقلیم در کل کره زمین تغییر کرده و پدیده گرمایش جهانی و کم آبی به یک معضل مهم زیست محیطی در کل دنیا تبدیل شده است، بنابراین بهترین راه برای مقابله با بحران خشکسالی تطبیق رفتار خود با وضعیت آبی موجود است. لذا کشورهایی موفق هستند که با توجه به بحران موجود بهترین و کم خطر ترین راه را برای مقابله با مشکل کم آبی اتخاذ کنند. با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور با راندمان 30 درصدی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و از طرفی با توجه به نسبت بالای جمعیت به سطح اراضی قابل کشت در ایران، مدیریت درست منابع آب و اتخاذ روشهای مناسب کشت و زرع در سیستم کشاورزی کشور نقش بسیار مهمی‌در مقابله با مشکل کم آبی و کاهش عواقب ناشی از آن خواهد داشت. استفاده بی رویه از منایع آبی در بخش کشاورزی باعث افزایش فرسایش، تخریب خاک و آسیب پذیری آن در برابر سیل، آفات و خشکی شده است. بسیاری ازخاک‌های نواحی گرم و خشک در حال فرسایش و از دست دادن سطوح قابل کشت و مواد مغذی خود می‌باشد. در این راستا یکی از مهمترین اهداف زیست فناوری نوین کمک به توسعه پایدار کشاورزی است. کشاورزی پایدار به معنای تولید مطلوب محصول است در حالیکه تاثیر سوء کمتری بر محیط وارد نماید. در چنین شرایطی فناوری‌هایی مورد نیاز هستند که قابلیت تولید گیاهان با ویژگی‌های برتر را داشته باشند. در این راستا علوم بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک از طریق معرفی ارقام زراعی مقاوم به خشکی و کم آبی کمک شایانی یه بشر در قرن حاضر کرده است.

ضعف مدیریت منابع طبیعی در ایران موجب شده تا بحران ریزگردها در ایران وخیم تر شود. امروزه یکی از مهمترین عوامل ایجاد کانونهای گرد و غبار و ریزگردها در کشور عدم رعایت حقابه‌ اکوسیستم آبی رودخانه‌ها و تالاب‌ها است. متاسفانه توسعه بی‌رویه بخش‌ کشاورزی در مناطق همچون زاینده‌رود و دریاچه ارومیه اکوسیستم آبی این زیستگاه‌های پر‌اهمیت را از بین برده و منجر به خشکی بسیاری از تالاب‌ها و مستعد بودن آنها برای انتشار گرد و غبار شده است. هر چند که فعالیت‌های کشاورزی علاوه بر تامین غذای میلیاردها انسانها همچنین از طریق جذب کربن، تولید اکسیژن، ممانعت از وقوع سیلاب‌ها و جلوگیری از فرسایش خاک ، جذب ریزگرد‌ها و گرد و غبار منجر به تلطیف هوا و کاهش آلودگی زیست محیطی می‌شود، با این حال عدم مدیریت درست منابع آبی در بخش کشاورزی به خصوص در کشور ما با توجه به مشکل کم آبی و سطح بالای اراضی بیابانی می‌تواند عامل ایجاد گرد و غبار و بحران آلودگی هوا شود.

علاوه بر عوامل انسانی مانند عدم مدیریت صحیح منابع آبی، یکی دیگر از مهمترین عوامل ایجاد گرد و غبار و آلودگی هوا در ایران وجود سطح بالای اراضی بیابانی و شن‌های روان در این مناطق است. برخی مناطق توام با خشکسالی هستند و پوشش گیاهی خاصی ندارند و از سوی دیگر در ذرات خاک این مناطق هیچ عاملی وجود ندارد که در برابر باد مقاومت از خود نشان دهد از این رو با وزیدن باد ریزگرده و گرد و غبار به وجود می‌آید. بدین منظور در گذشته از مالچ نفتی جهت چسبندگی ذرات خاک استفاده می‌شد، ولی از مهمترین معایب مالچ‌های نفتی پرهزینه بودن آن است. این مالچ که به صورت قیرامولسیونی در بیابانها پاشیده می شود، آثار زیست محیطی به دنبال دارد و موجب آلودگی هوا، آب و خاک آن منطقه میشود. مالچ نفتی سیاه رنگ است و رنگ آن باعث افزایش دمای خاک تا ۲۰درجه سانتیگراد می شود. این موضوع میکرواقلیمهای منطقهای و در نتیجه بادهای منطقهای ایجاد میکند که ایجاد این بادهای منطقهای عاملی برای ورود ذرات خاک مخلوط با مالچ نفتی به شهرها و روستاهای نزدیک و در نتیجه عامل بروز بیماریهای تنفسی در افراد است. علاوه بر این با نشستن این ذرات روی محصولات کشاورزی، روزنه محصولات بسته و تنفس سلولی در آنها دچار اختلال می شود و در نتیجه حجم تولید محصولات کشاورزی کاهش پیدا می کند. همچنین مالچ نفتی در دمای ۶۰ درجه سانتیگراد پاشیده می شود که برای این کار به کمپینگهای حرارتی و تجهیزات سنگین برای پاشیدن نیاز دارد.

 لذا در جهت حل مشکل مالچ‌های نفتی امروزه متخصصان بیوتکنولوژی و زیست فناوری موفق به دستیابی به فناوری شدند که از طریق تولید مالچ‌های بیولوژیکی از انتشار ریزگردها درمناطق خشک و عاری از پوشش گیاهی جلوگیری کنند. مالچ‌های بیولوژی از باکتری‌های طبیعی خاک شناسایی و جداسازی شده اند و برعکس مالچ‌های نفتی هیچ گونه مشکلات زیست محیطی را به همراه نخواهد داشت. لذا پس از تثبیت خاک با کشت گیاهان اصلاح شده مقاوم به خشکی و شوری در خاکهای تثبیت شده با یکبار پاشیدن مالچ‌های بیولوزیکی می‌توانیم به صورت دائم از اتتشار ریزگردها جلوگیری کنیم.

بدون شک طی سالیان اخیر، تغییر اقلیم و پدیده گرم شدن جهانی از دلایل اصلی بروز ناهنجاریهای زیست محیطی بوده، به گونه ای که طولانی شدن دوره‌های خشکسالی بر کسی پوشیده نیست. ولی لازم است سهم هر یک از عوامل در بروز پدیده ریزگرد مورد توجه قرار گیرد. پر واضح است که متاسفانه سهم عوامل انسانی از قبیل دستکاری‌های گسترده در طبیعت، خشک کردن تالابهای منطقه با مقاصد سیاسی و یا اقتصادی، بروز جنگ‌های طولانی مدت و همچنین عدم بکارگیری مشاوران مطلع در تصمیم گیریهای کلان مملکتی در گذشته، همگی از عوامل تشدید پدیده گرد و غبار محسوب می‌شوند. حل مسئله ریز‌گردها منوط به مجموعه اقدامات و سیاست‌ اجرایی در کشورمان است و مردم و دولت باید تغییر اقلیم را پذیرفته و به این باور برسند که دیگر به شرایط آبی گذشته باز نخواهیم گشت و تنها راه مقابله با گرد و خاک و جلوگیری از تشدید این شرایط، تطبیق رفتار خود با وضعیت آبی است. برای نیل به این هدف زیست فناوری نوین در قرن حاضر به کمک بشر شتافته است و با معرفی ارقام زراعی مقاوم به خشکی و کم آبی علاوه بر افزایش تولید محصول، نیاز بخش کشاورزی به منابع آبی را کاهش داده است. از طرف دیگر متخصصان و پژوهشگران علوم بیوتکنولوژی با معرفی مالچ‌های بیولوژیکی علاوه بر کمک به تثبیت خاک در سطح وسیعی از اراضی خشک در ایران، امکان زیر کشت بردن این زمینها را در آینده با معرفی گونه‌های مقاوم و اصلاح شده ژنتیکی امکان پذیر ساخته است، بعلاوه از این طریق کمک قابل توجهی به کاهش آلودگی زیست محیطی ناشی از مالچ‌های نفتی نیز نموده اند.

منبع: روزنامه آفتاب یزد