سمیت و آلرژی‌زایی برنج تراریخته؛ از افسانه تا شایعه
با نزدیکتر شدن به تولید ملی محصولات تراریخته بازار شایعات و شبهات مطرح شده در مورد این محصولات مخصوصا در فضای رسانه ای داغتر از قبل شده است. در این یادداشت سعی شده است در مورد شبهات و شایعات مطرح شده در مورد “آلرژی‌زایی و سمیت برنج تراریخته” پاسخ داده شود.
ارزش غذایی برنج و میزان جهانی تولید
برنج (Oryza sativa L.) دومین محصول کشاورزی پرتولید دنیا بعد از ذرت است. این گیاه غذای بیش از 5/3 میلیارد نفر در جهان بوده که حدود نیمی از جمعیت کنونی دنیا را تشکیل می‌دهند و در بیش از یکصد کشور دنیا مصرف می‌شود. حدود 21% از سرانه جهانی انرژی مورد نیاز جوامع انسانی از برنج تامین می‌شود. براساس پیش‌بینی‌های انجام شده نیاز غذایی مردم مستلزم 880 میلیون تن برنج است که از مقدار فعلی تولید جهانی به مراتب بیشتر است. از سوی دیگر بیش از 50% جمعیت دنیا در معرض گرسنگی و فقر غذایی در کشورهایی زندگی می‌کنند که کشت برنج در آنجا رواج دارد و لذا افزایش راندمان تولید برنج در این مناطق از اهمیت مضاعفی برخوردار است.
از طرفی کشت برنج به آب زیادی احتیاج دارد که با وضعیت کم آبی و خشکسالی افزاینده در بسیاری از مناطق دنیا از جمله ایران، تولید جهانی برنج به شیوه سنتی با کاهش جدی روبه رو خواهد شد و این مساله امنیت غذایی مردم را به شدت به خطر می‌اندازد.
با این اوصاف بدیهی است که تامین مقادیر کافی برنج مورد نیاز این جمعیت در حال رشد در عصر حاضر از روش‌های سنتی میسر نبوده و به کارگیری دانش و فناوری‌های نوین به منظور حل این نیاز حیاتی اجتناب ناپذیر است. در نتیجه فناوری برنج تراریخته راه حل مناسبی برای افزایش تولید و رفع مشکل سوء تغذیه و گرسنگی در جهان است. این فناوری موجب بی نیازی محصول برنج از “مصرف آب زیاد، سموم شیمیایی و علف‌کش‌ها” می‌باشد. در طول دو دهه اخیر دانشمندان انواع مختلف برنج تراریخته را با اهداف گوناگونی تولید کرده‌اند.
ملاحظات ایمنی صورت گرفته در مورد برنج تراریخته
تولید گسترده محصولات تراریخته در جهان سبب شده است که موضوع ایمنی این محصولات در کانون توجهات جامعه علمی و افکار عمومی قرار گیرد. برنج تراریخته نیز از این امر بی نصیب نماند و ملاحظاتی در مورد خطرات ناخواسته و تأثیر سوء آن بر سلامتی انسان ابراز شده است. اما با وجود توضیحات و اطلاع رسانی گسترده کارشناسان و محققان صاحب دانش در رفع نگرانیهای عمومی در این زمینه، کماکان شاهد استمرار در ایجاد شبهه و انعکاس اخبار مرتبط با محصولات تراریخته در رسانه‌های جمعی در ابعاد گسترده هستیم که این امر نشان‌دهنده فرارفتن موضوع ایمنی محصولات تراریخته از مبحث علمی به یک مقوله سیاسی، اجتماعی و یا اقتصادی است. برنج جز اصلی و غالب سبد غذایی خانوارهای ایرانی را تشکیل می‌دهد و به همین جهت، لایحه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران نگاه ویژه‌ای بر این محصول داشته و موضوع برنج تراریخته مورد توجه قرار داده است.
این یادداشت خلاصه‌ای از مقالات مرتبط با ایمنی برنج تراریخته است که در آن ها عوارض “سمی و نامطلوب” ادعا شده را با ارزیابی شاخص‌های سنجش سلامت عمومی، عملکرد تولید مثل و پتانسیل آلرژی‌زایی در انواع مدل‌های حیوانی مورد آرمایش قرار گرفته و نتایج آن در این مجلات معتبر بین المللی منتشر شده است.
برنج تراریخته Bt
اگرچه یکی از کاربردهای مهم مهندسی ژنتیک افزایش ارزش تغذیه‌ای محصول برنج است، با این حال مهمترین انواع برنج تراریخته تولیدی در جهان مقاوم به آفات بوده و به دلیل مقاومت ذاتی به آفات در طول کشت نیازی به استفاده از آفت‌کش‌های سمی و شیمیایی خطرناک برای انسان نخواهند داشت. اولین برنج تراریخته مقاوم به آفات (برنج Bt) با نام طارم مولایی در کشور ایران تولید شده است که در مقابل کرم ساقه خوار برنج مقاوم است. این محصول پس از ده سال آزمایشات ایمنی و تغذیه حیوانی، در سال 1383 مجوز کشت دریافت کرده است. برنج Bt یکی از شاخص‌ترین انواع برنج تراریخته مقاوم به آفات، است که ژن مقاومت آن از یک باکتری مفید با نام علمی (Bacillus thuringiensis) گرفته شده است. پروتئینی که از این باکتری تولید می‌شود برای کرم ساقه خوار سمی بوده و در نتیجه با ممانعت از خسارت ناشی از آفت از افت عملکرد محصول جلوگیری می‌شود. سمیت پروتئین تولید شده از باکتری کاملا اختصاصی بوده و تاکنون هیچ ضرر و اثر سویی از این موضوع برای سلامت پستانداران از جمله انسان گزارش نشده است، زیرا در محیط اسیدی معده انسان به سرعت غیرفعال شده و همچنین این پروتئین هیچ جایگاه گیرنده‌ای در بدن پستانداران ندارد.
تحقیقات و آزمایشات انجام شده طی سال‌های مختلف بر روی برنج تراریخته
برنج تراریخته مقاوم به آفات تولید شده شده در ایران پس از ده سال آزمایشات ایمنی و تغذیه حیوانی، در سال 1383 مجوز کشت دریافت کرده است. در این راستا مطالعات متعددی در رابطه با مقایسه کیفیت تغذیه‌ای و ترکیباتی نظیر اسیدهای چرب، آب، مواد معدنی، اسیدهای آمینه، ویتامین‌ها و غیره در انواع برنج تراریخته ازجمله برنج تراریخته ایرانی در مقایسه با معادل سنتی آن ها انجام شده است که همه این تحقیقات نشان دادند که برنج تراریخته در مقایسه با انواع سنتی خود ارزش تغذیه‌ای مشابهی داشته است. همچنین طی آزمایشات متعددی در سال‌های مختلف، اثر برنج تراریخته بر روی مدل‌های متعدد حیوانی بررسی شده است. در مطالعه‌ای که در سال 2000 انجام گرفت، به موش‌های مورد آزمایش، به مدت 30 روز برنج تراریخته مقاوم به علف‌کش خورانده شده و نتایج، هیچ تغییر قابل ملاحظه‌ای را در وزن بدن، میزان مصرف غذا، شاخص‌های خونی، وزن اندام‌ها و شاخص‌های بافتی نشان نداد. در سال 2002، موش‌های مورد آزمایش به مدت 14 هفته با آرد برنج تراریخته تغذیه شدند و پس از پایان دوره هیچ اثر نامطلوبی روی رفتار حیوان، افزایش وزن، میزان مصرف غذا، بافت‌های کبدی، کلیه، روده‌ها و بیضه‌ها مشاهده نشد و نمونه خونی این نمونه‌ها با نمونه‌های شاهد یکسان بودند. در سال 2007، رت‌های مورد آزمایش با برنج تراریخته Bt تغذیه شدند و پس از 90 روز آزمایش هیچگونه اثر نامطلوب بر روی شاخص‌های خونی و بافتی مشاهده نشد. از سال 2010 به بعد، تحقیقات متعددی با سرعت بیشتری بر روی برنج تراریخته انجام شد، در سال 2011 و 2014، در مورد ارزیابی ایمنی برنج تراریخته غنی شده با آمیلوز تحقیقاتی انجام شد و در آن 70% تغذیه موش‌های مورد آزمایش با برنج تراریخته صورت گرفت و نتایج نشان داد که پس از 90 روز، شاخص‌های وزن، خون شناسی، شیمی سرم، هورمون‌های جنسی، پروفایل ادراری، نرخ تولید مثل، نتایج میکروسکوپی و ماکروسکوپی بافت در نمونه مورد آزمایش و شاهد کاملا یکسان بودند. اخیرا در سال 2016، نیز مقاله‌ای در مورد ایمنی برنج تراریخته مقاوم به آفات منتشر شد، در این آزمایش به موش‌های مورد آزمایش طی 90 روز برنج تراریخته خورانده شد و پس از پایان دوره آزمایش مشخص شد وزن بدن، میزان مصرف غذا، آنالیز خون شناسی، بیوشیمی سرم، وزن اندام‌ها، شاخص‌های ماکروسکوپی و میکروسکوپی بافتی در نمونه‌های مورد آزمایش و شاهد یکسان بودند.
همچنین آزمایشاتی در خصوص اثرات محصولات تراریخته بر روی طیور نیز انجام شده است، طی آزمایشی در سال 2015، برنج Bt تراریخته به مدت 42 روز به جوجه‌های گوشتی خورانده شد. پس از پایان دوره آزمایش وضعیت سلامت، وزن اندام‌ها، شاخص‌های بیوشیمیایی سرم و شاخص‌های آسیب بافتی مورد بررسی قرار گرفت و هیچ شواهدی در خصوص اثرات نامطلوب در بدن جوجه‌ها نشان بدست نیامد و همچنین باقیمانده پروتئین باکتری Bt نیز در هیج یک از بافت‌های طیور دیده نشد. نتایج تحقیقات دانشمندان بر روی برنج تراریخته طی سال‌های 2000 تا 2016، در جدول 1 به طور خلاصه قابل مشاهده است.
منبع: مجله گزارش ارزیابی ایمنی و سلامت تغذیه‌ای برنج تراریخته، دانشکده بهداشت علوم پزشکی شهید صدوقی یزد، شهریور 1395
افزایش تعداد مقالات منتشر شده درسالیان اخیر حاکی از تلاش و عزم جدی پژوهشگران در زمینه رفع نگرانیهای موجود در دستیابی به پاسخ موثق و قابل استناد در مورد سلامت این غذاها بوده است تا نتیجه‌گیری دقیق و قضاوت صحیح در این زمینه مهیا شود. طبق نتایج بدست آمده، تاکنون هیچ شواهدی حاکی از هرگونه مخاطره، سمیت و یا اثر نامطلوب ناشی از مصرف برنج تراریخته مشاهده نشده است. در این راستا لازم است مناظره موافقان و مخالفان به طور علمی در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و از طریق انتشار مقالات علمی و نه صرفا در رسانه‌ها و از طریق مدارک جعلی و غیر علمی انجام شود. در تمام مطالعاتی که در مورد ارزیابی ایمنی برنج تراریخته منتشر شده است یک عبارت مشترک در نتیجه‌گیری نویسندگان مشاهده می‌شود: “ما نتیجه گرفتیم برنج تراریخته به اندازه معادل سنتی آن ایمن است”.
پونه پور امینی – کارشناس ارشد بیوتکنولوژی
منابع
1) مجله گزارش ارزیابی ایمنی و سلامت تغذیه‌ای برنج تراریخته، مروری جامع بر کلیه تحقیقات بین المللی منتشر شده در جهان، دانشکده بهداشت علوم پزشکی شهید صدوقی یزد، شهریور 1395.