نقدی بر برخی شبهات فقهی در خصوص مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته

متأسفانه چندیست برخی از علمایی که اشراف فقهی نسبت به پدیده مهندسی ژنتیک ندارند و یا اطبای سنتی با طرح مواردی و تفسیر به رأی آیات و روایات معصومین (ع), ناخواسته به تفکر اصیل و متعالی شیعه ضربه میزنند!

باید مراقب باشیم از عنصر دین برای جمود و رکود استفاده نکنیم چراکه فقه شیعی منجمد نیست بلکه فقهی پویا و همیشه در جریان است و نباید با طرح و نشر این شبهات مقام دین اسلام را که برنامه ای جامع و کامل برای کمال دنیوی و اخروی است، در حد یک مکتب پایین آورد!

شبهه آیت الله تبریزیان

«ما اعتقادمان این است که هر چه خدا خلق کرده بهترین است و آن‌ها می‌گویند ما اصلاح ژنتیکی می‌کنیم. این یعنی چه؟ یعنی خدا فاسد خلق کرده و عقلِ قاصر، می‌خواهد اصلاح کند؛ یعنی خدا یک‌چیزی را بدخلق کرده و این‌ها می‌خواهند آن را درست کنند و خدا در خلقتش، اشتباه کرده و حق، آن بوده که ترا ریخته خلق می‌کرد. این چه طرز تفکری است؟! از قرآن استفاده می‌شود که خداوند بهترین را خلق فرموده و هر فسادی در زمین به وجود می‌آید به دست انسان است. «فتجعل فیها من یفسد فیها» دست بشر به هر چیزی می‌رسد آن را نابود می‌کند. «و إذا قیل لهم لا تفسدوا فی الارض قالوا نحن مصلحون» می‌گویند:  به آن‌ها میگویند افساد نکنید، آن‌ها می‌گویند ما اصلاح میکنیم. «ألا انهم هم المفسدون و لکن لا یشعرون» حالا متأسفانه این‌ها از روی عمد افساد می‌کنند، یعنی «لا یشعرون» هم نیست. حالا بشر بعد از مدت‌ها فهمیده مسواک پیامبر و حجامت خوب است و بعد از مدت‌ها در اروپا فهمیدند که غذای ارگانیک و اورجینال خوب است و بعد از مدت‌ها فهمیده و به این نتیجه رسیده‌اند. حال ما باید مدت‌ها صبر کنیم که آن‌ها به این نتیجه برسند؟ ما کاری به آن‌ها نداریم. ما دینی کامل داریم. در این دین ما و روایات ما، تمام نیاز‌های ما تأمین‌شده ولی ما یک‌ذره کوتاهی کردیم و تحقیق و بررسی نکردیم.»

 پاسخ به شبهه

نظام احسن آفرینش اجمالا به این معناست که عالم ممکنات به بهترین وجه ممکن خلق شده است. و البته طبق نظرات مفسرین به نام قرآن نظیر علامه طباطبایی (ره) نظام احسن درباره مادیات متفاوت از مجردات است و به این معناست که هر موجود مادی بتواند به بهترین وجه ممکن خود برسد. پس معنای نظام احسن این نیست که همه موجودات مادی بر بهترین وجه خود خلق شده اند. بلکه به این معناست که قابلیت رسیدن به بهترین وجه ممکن خود را دارند. بر این اساس هر گونه تلاشی که بشر در عالم طبیعت انجام می دهد می تواند در این راستا تفسیر شود. ممکنات در عالم ماده از این قوه برخوردارند و هرچه از عمر عالم ماده می گذرد قوه ها بیشتر به فعلیت می رسند.

قطعاً بخشی از این تغییر و تحول یعنی به فعلیت رسیدن قوه ها به دست بشر اتفاق می افتد. پس می بینید از زمانی که بشر پا به عالم خاکی گذاشت تا به امروز چه تحولات عظیمی در زندگی او رخ داده. این همه تغییر و تحولات با فکر و اندیشه بشر و توسط آنچه در این نظام هستی دراختیار او گذاشته شده، صورت گرفته است.

بنابراین می توان گفت همه اختراعات و مصنوعات بشر در همین نظام احسن محقق شده و هیچ کس نمی تواند بگوید بشر دست روی دست بگذارد و هیچ تصرفی در طبیعت نکند چون این نظام، نظام احسن است و امور طبیعت هوشمند بر طبق مقتضای خلقتش به پیش می رود!

پس با توجه به این امر اگر کسی ژن یک موجود زنده را به موجود زنده دیگر منتقل نماید آیا دخالت در کار خلقت کرده و نظام احسن آفرینش را زیر سئوال برده یا آنکه قوه ای را به فعلیت رسانده و در مخلوقات تصرف نموده است؟!!

در ضمن تصرف در مخلوقات هم خلقت نیست و خداوند سبحان خود در قرآن کریم میفرماید که کل طبیعت و موجودات را مسخر بشر و تحت تصرف او قرار داده ام…

البته لازم میدانم این نکته را مضاف کنم که این اشکالی که برای مهندسی ژنتیک ذکر شده و آن را دخالت در آفرینش پروردگار می دانند بیشتر ریشه اعتقادی و اخلاقی دارد تا فقهی و حقوقی. چرا که این طرز تفکر بیشتر در بین برخی مکاتب و دانشمندان مسیحی (نظیر تد پیترز)  و برخی علمای اهل تسنن مطرح شده است و علمای شیعی این موارد مطرح شده را قبول ندارند.

نظرات برخی علمای فقه شیعه درخصوص مهندسی ژنتیک و تولید محصولات تراریخته یا اصلاح ژنتیکی شده نوین

 آیت الله سید محمدسعید حکیم: مهندسی ژنتیک نه مشارکت در خلق به شمار می‎رود و نه دخالت در امور خالق، بلکه نوعی به کارگیری سنت‎ها و قوانین الهی است که کشف و کاربست آن‎ها بیان‎گر قدرت عظیم خداوند به شمار می‎رود (آیت‌الله سید محمدسعید حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی طبیه، النجف الاشرف: دارالهلال، 1425ق.، ص18).

آیت الله جوادی آملی نیز با اشاره به آیه “لیس کمثله شیء” در این باره می گوید: شبیه سازی حتی اگر در انسان راه پیدا کند، نه آسیبی به توحید می رساند و نه به نظام خلقت. این نظیر کارهای مصنوعی است که در بخش نباتات در گلخانه ها انجام می شود (سید حسین فتاحی معصوم، مجموعه مقالات و گفتارهای سومین همایش دیدگاه های اسلام در پزشکی، مشهد: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی مشهد، 1384، صص 63-64. نقل از اسلامی، همان، ص 481).

آیت‎الله مکارم شیرازی با اشاره به این حقیقت که اسلام برای علم محدودیتی درنظر نگرفته است تصریح می‎کند: برخی در تعبیر خود نسبت به دست‎کاری در ژن زیاده‎روی می‎کنند و می‎گویند این کار شبیه‎سازی و آفرینش از سوی انسان است، حال این که این کار مانند قلمه زدن در کشاورزی است و افزون بر این که نشانه قدرت خداوند است، هیچ اشکالی نیز ندارد (بیانات در دیدار رئیس دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله تهران و هیئت همراه).

 

پاسخ استفتا از مقام معظم رهبری در مورد مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته

 

پاسخ استفتا از آیت الله سید علی خامنه ای، آیت الله سید علی سیستانی و آیت الله ناصر مکارم شیرازی

 

تکنوفوبیا راه واردات و وابستگی را به روی کشور می گشاید

البته بسیاری از موضع گیری ها در مقابل فناوری های نوظهور در ایران ریشه فکری نیز دارد! هر چه قدر که یک فناوری سریع تر بشر را به جلو هول دهد بیشتر ترسناک به نظر میرسد….

اصطلاح تکنوفوبیا که در همه دنیا مصطلح است به مفهوم ترسیدن از تجلی فناوریهای نو و پیشرفته، ابزارآلات دقیق یا نفرت از آنهاست. که البته تا حدودی در پیشبرد اصولی فناوری مفید است و موجب می شود ملاحظات پیرامونی آن فناوری بیشتر مورد توجه قرار گیرد، ولی در حالت افراطی به صورت سلبی عمل می کند و مقابل توسعه فناوری می ایستد و راه واردات و وابستگی را به روی کشور می گشاید.

متأسفانه این حالت فکری سلبی در بعضی از دستگاه ها در دوره های مختلف وجود داشته و این حالت روانی و هراسی که دربرابر فناوری ایجاد کرده است پیشرفت ایران را کند کرده است!

برخی مواضع تند در مورد فناوری تغییر ژنتیکی خیلی به مواضع اتخاذ شده در مورد انرژی هسته ای در دهه 60 شباهت دارد! در آن زمان هم برخی رسانه ها و تریبونهای غیر متخصص (در خوشبینانه ترین حالت غیرمتخصص و در حالت بدبینانه افرادی نفوذی!) فناوری هسته ای را فناوری سرطانزا، نابودگر محیط زیست، موجب وابستگی و … معرفی می کردند.

همین دیدگاه ها باعث شد که این فناوری بعد از 20 سال و با صرف هزینه گزاف و تقدیم شهدای هسته ای توسعه پیدا کند! و آن هم در عصری که بسیاری از کشورهای دیگر حتی از فناوری هسته ای هم عبور کرده بودند و به فناوریهای به روزتر و پیش رو تری دست پیدا کرده بودند!

 

جمهوری اسلامی فناوری هسته ای را نابودگر اعلام می کرد و خبرگزاری تسنیم محصولات تراریخته را نابودگر معرفی می کند.

از دیدگاه تکنیکی نیز تصرف در طبیعت از زمان شروع زندگی بشر در کره خاکی آغاز شده است و اگر مشکل این است که ما باید اجازه دهیم طبیعت خود متکفل این تغییرات باشد نه اینکه ما در آن دخالت کنیم، پس به طور کلی باید هر گونه تصرفی در طبیعت، از استخراج معادن و استفاده از دریاها گرفته تا بهره برداری از آبهای زیر زمینی و احداث سد را ممنوع کنیم. چون طبق این دیدگاه همه این کارها می تواند موجب اختلال در توازن طبیعت شود. در حالیکه خود صاحبان این نظر نیز نمی توانند به آن ملتزم و عامل باشند. آنچه مهم است این است که برای هر گونه تصرف و بهره برداری از طبیعت باید با دقت و رعایت اصول، قواعد، قوانین و مقررات مورد پذیرش کارشناسان عمل کرد و آسیب های احتمالی به طبیعت را به حداقل رسانید.

از دید مولکولی نیز توجه به این نکته حائز اهمیت است که ما چه بخواهیم و چه نخواهیم از وقتی که اصول ژنتیک توسط مندل کشف شد، همواره بشر در پی تصرف، اصلاح و تغییرات ژنتیکی موجودات پیرامونی با اهداف خوب یا بد بوده است.

ایرانیان در بحث کشف و به کارگیری اصول ژنتیک سابقه ای دیرینه تر از زمانی دارند که مندل ژنتیک کلاسیک را کشف کرد!

اگرچه مندل بنیانگذار علم ژنتیک در جهان شناخته می شود و ما هم برای یافته های او حرمت قائل هستیم، اما سفالینه های یافت شده در ایلام پنج هزار سال پیش ما نشان می دهد که ایرانیان از آن زمان در تلاش بودند که اصلاح ژنتیکی نژاد دام انجام دهند، آنالیز شجره را ترسیم کرده بودند و فهم خوبی از علم ژنتیک داشتند؛ ولی به دلیل پیچیدگی صفاتی که آنها انتخاب کرده بودند و تلاش کرده بودند با موجود پیچیده ای مانند دام، علم ژنتیک را نهادینه کنند، موفق نشدند و مندل به دلیل اینکه صفات ساده ای مثل رنگ نخودفرنگی و صافی یا چروکیدگی دانۀ نخودفرنگی را انتخاب کرد، موفق شد این علم را به نام خودش ثبت کند.

تهیه و تنظیم: مجتوبی

منبع: مرکز جامع اطلاع رسانی زیست فناوری کشاورزی