رهبر معظم انقلاب در تاریخ ۲۵/۴/۱۳۸۶ بازدید مبسوطی را از پژوهشکده رویان داشتند. ایشان از آزمایشگاه های سلول‌های بنیادی از جمله رده‌ها، تمایز، ترانسژن (تراریخته)، تعیین نقشه پروتئین (پروتئومیکس) و زیست‌شناسی مولکولی، آزمایشگاه پیوند و بخش جنین شناسی تجربی دیدن کردند و اظهارات مهم و معناداری را بیان فرمودند. اینکه رهبر معظم انقلاب نگران سرنوشت فناوری‌های نو و توسعه علمی کشور هستند امر پوشیده‌ای نیست اما انتخاب رویان قطعا به دلیل حساسیت حوزه خاص فعالیت آن بوده است. توجه ویژه ایشان به پژوهشگاه رویان تا حدی است که برخی تصور می‌کنند رویان زیر نظر دفتر مقام معظم رهبری فعالیت می‌کند. پیشرفت‌های جمهوری اسلامی ایران در قالب پژوهشکده رویان در سه حوزه علمی در سطح جهان شناخته شده است: ۱) پژوهشی در مورد سلول‌های بنیادین و استفاده از آن در پزشکی ۲) شبیه‌سازی حیوانات مانند گوسفند شبیه سازی شده رویانا ۳) تولید حیوانات مهندسی ژنتیک شده (تراریخته). روشن است بازدید رهبر معظم انقلاب از رویان با توجه به موضوعات گسترده ای که کشور با سطوح مختلف اهمیتی با آن مواجه است، این همه صرف وقت برای رهبر معظم انقلاب با وجود همه اشتغالاتی که دارند نمی‌تواند بدون پیام باشد. بنابراین این دیدار با درایت مقام معظم رهبری و به دلیل پیام‌های خاص آن برنامه‌ریزی شده است که ممکن است کمتر مورد توجه متولیان پژوهش، مسوولان اجرایی و نظارتی، دستگاه‌های اطلاعاتی، سیاستگذاران و قانونگذاران و اساتید قرار گرفته باشد. برای درک مسئله کافی است بیانات ایشان در بازدید از رویان را مرور کنیم.

ایشان پژوهشکده رویان را مرکزی موفق و نتیجه ای درخشان از ترکیب «علم، ایمان و تلاش» دانستند و با تاکید بر حرکت جهادی در مجموعه رویان افزودند: ”جهادى عمل كردن، مفهوم خاصى دارد. هرجور كارى، جهادى نيست… جهاد يعنى مبارزه؛ مبارزه انواع و اقسامى دارد: مبارزه علمى، مبارزه مطبوعاتى، مبارزه سياسى، مبارزه اقتصادى، مبارزه نظامى… يك نقطه مشترك در همه اينها وجود دارد و آن اينكه در مقابلِ يك خصم است؛ در مقابلِ يك مانع است. مبارزه با دوست معنى ندارد.“

رهبر انقلاب اسلامی با اشاره به تلاش استکبار برای ”انحصاری کردن علم“ گفتند: ”وقتي راجع به سلولهاى بنيادىِ شبيه سازى و اينطور كارها آقايان حرف زديد و بنده يا ديگرى هم تجليلى از اين كار كردند، مقامات امريكايى اعلام كردند كه براى علوم ژنتيك هم بايد شوراى حكامى به وجود بيايد! اين معنايش چيست؟ دشمن از اينكه شما در اين رشته داريد حركت ميكنيد، دردش آمده است. “

دقت در این بیانات مدبرانه دو نکته مهم را در حوزه علم و فناوری در مقابل رهروان ولایت قرار می‌دهد که نشان‌دهنده راهبرد مورد توجه مقام معظم رهبری در این حوزه است: اول، اینکه فعالیت رویان یک حرکت ایمانی و دینی تلقی می‌شود؛ دوم، اینکه یک حرکت جهادی به معنای مقابله با دشمن است.

مفهوم دینی بودن

دینی بودن مهندسی ژنتیک از یک سو از مبانی دینی ما نشات می‌گیرد که بر اساس آن عالمان مسلمان و به خصوص شیعه همواره بیش از هر دین و مذهب دیگری بر پیشرفت‌های علمی و فناوری تاکید داشته‌اند. تاکید قرآن کریم بر سیر فی الارض و تدبر در خلقت از یک سو و آیه‌های تسخیر از سوی دیگر بر ضرورت تسلط عالمانه انسان بر طبیعت و تغییر و مدیریت آن مطابق نیازها دلالت دارد. تاکید معظم له بر جنبه ایمانی مهندسی ژنتیک می‌تواند به دلیل شبهاتی باشد که در دو سال گذشته هم جهت با یک جریان جهانی که حرمت و ممنوعیت مهندسی ژنتیک را ترویج می‌کند، در داخل کشور منتشر شده است. این شبهات مهندسی ژنتیک را ضد دینی و حرام اعلام می‌کند.[1] این جریان در سطح جهانی به نفع انحصار فناوری فعال شده است و تا جایی که بتواند از مفاهیم موجه از جمله دین (در کنار سلامت و محیط زیست) برای این هدف بهره‌برداری می‌کند. البته مبانی دین اسلام و به خصوص فقه شیعه به سادگی با این گونه استدلال‌ها قابل جمع نیست ولی عدم مراقبت در برابر موج رسانه‌ای برای القای این امر به فریب افکار عمومی منجر خواهد شد.

مفهوم جهادی بودن

تاکید بر جهادی بودن حرکت رویان نیز با تفسیر خاصی که رهبر معظم انقلاب از آن مطرح فرموده‌اند نشان دهنده ضرورت هوشیاری در برابر طراحی خاص دشمن در حوزه مهندسی ژنتیک است. حرکت جهادی در بیان مقام معظم رهبری نه به معنای کار مضاعف بلکه به معنای تلاش هدفمند برای خنثی کردن برنامه دشمن دانسته شده است. ایشان به طور خاص به برنامه دشمن برای انحصار در مهندسی ژنتیک و جلوگیری از دستیابی کشورمان به این فناوری تصریح کرده‌اند. همچنین با اشاره به قصد امریکا برای راه‌اندازی شورای حکام دیگری در حوزه مهندسی ژنتیک کارشکنی‌های او در این عرصه را مشابه طراحی شیطانی دانستند که در عرصه هسته‌ای دنبال شد.

مرور طرح دشمن در هسته‌ای

برای درک طراحی دشمن در این عرصه و جلوگیری آنچه در هسته‌ای با موفقیت اجرا شد لازم است به طور مختصر طراحی دشمن در حوزه هسته‌ای را مرور کنیم. امریکا با استفاده از ان.جی.او های وابسته مانند صلح سبز و غول‌های رسانه‌ای که در اختیار دارد از دهه هفتاد میلادی افکار عمومی مردم کشورهای دیگر را به شدت با گزارش‌هایی درباره مضرات رادیواکتیو و انرژی هسته‌ای درگیر کرد. این گزارش‌ها سپس توسط ان.جی.او ها، مردم و سازمان‌های حفاظت محیط زیست در کشورهای هدف مورد توجه قرار می‌گیرد و واکنش‌های مردمی و سپس سیاستگذاری و قانونگذاری آغاز می‌شود. این شرایط از یک سو انگیزه کشورها برای عضویت در پروتکل‌ها و کنوانسیون‌های ایمنی هسته‌ای را تامین می‌کند و از سوی دیگر اعتراضات و تظاهرات گسترده‌ای علیه دست‌یابی کشورها به انرژی هسته‌ای توسط مردم همان کشورها سامان می‌یابد.

توقف ساخت نیروگاه هسته‌ای دارخوین در سال 1356 تحت تاثیر اعتراضات اجتماعی گسترده و نامه سرگشاده جمعی از انقلابیون خطاب به حضرت امام در پاریس در سال 1357 و خیانت‌آمیز دانستن تأسیس نیروگاه‌های هسته‌ای از مصادیق موفقیت بنیاد صهیونیستی صلح سبز در اجرای این طرح در ایران بود. پس از پیروزی انقلاب مطالب گسترده‌ای علیه فناوری هسته‌ای ترجمه و منتشر شد. از جمله مترجمی با نام عبدالرحمن علوی در مقالاتی با عنوان «نیروگاه‌های هسته‌ای: خیانت آشکار به خلق ما» در روزنامه حزب جمهوری اسلامی مشابه همین ادعاهایی که علیه مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته مطرح می‌شود آورده بود: «سازندگان نیروگاه‌های اتمی ادعا می‌کنند که این نیروگاه‌ها کاملا بدون خطر می‌باشند… نیروگاه‌های اتمی که امروزه برای تولید انرژی مورد استفاده قرار می‌گیرند می‌توانند خطرات جبران‌ناپذیری را در اثر ورود مواد رادیواکتیو به محیط زیست وارد سازند… مواد رادیواکتیو به طرق مختلف وارد بدن انسان می‌شود و در داخل بدن در نقاط حساس جایگزین می‌شود… تشعشعات مواد رادیواکتیو… باعث نقص عضو نوزادان می‌شود… موجب پیدایش امراض مختلفی نظیر آب‌مروارید، ریزش موی سر، سرطان خون و سرطان پوست و ضایعات ژنتیکی دیگر می‌گردد…». همچنین در اسفند 1361 استاندار و مسئولان استان‌ بوشهر در دیدار با هاشمی رفسنجانی با راه‌‌اندازی نیروگاه‌ هسته‌ای بوشهر به دلایل مشابه مخالفت کردند.[2]

یکی از اهداف انتشار چنین مطالبی ایجاد هراس نسبت به یک فناوری پرکاربرد و تحول آفرین و مشروعیت بخشیدن و کمک به لغو سریع‌تر قرارداد دو نیروگاه هسته‌ای بود که بعدها واقعا متوقف شد. در دهه‌ی هفتاد که مجددا زمزمه‌هایی برای بهره‌مندی از فناوری هسته‌ای شنیده شد، انتشار مطالب هراس‌زا علیه فناوری هسته‌ای شدت گرفت و حتی شخصیت‌های انقلابی همچون شهید آوینی و به دنبال آن برخی رسانه‌ها مطالبی را علیه این فناوری ترجمه و منتشر کردند. حتی در دهه 90 هم برخی مسئولان در سازمان محیط زیست مطالبی را علیه نیروگاه‌های هسته‌ای عنوان می‌کردند. هم‌اکنون مجله‌هایی مانند سمات یا فرهنگستان و برخی منسوبان به این موسسه در قم کتاب‌ها و مطالبی را علیه فناوری‌های نو ترجمه و منتشر می‌کنند. یکی از این کتاب‌ها تحلیل ماهیت تکنولوژی است که فناوری را هم به کافر و مسلمان تقسیم می‌کند و فناوری‌های ساخته دست غیر مؤمنان را مضر دانسته‌است.

شباهت مخالفان هسته‌ای و تراریخته

البته اشعه‌ی رادیو اکتیو در صورتی که موجود زنده‌ای در معرض آن قرار گیرد زیانبار است ولی این مطالب به همراه مطالب خلاف واقع و به شیوه‌ای بیان می‌شد که ما را از فناوری محروم کند. به عکس هسته‌ای درباره آثار جانبی مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته مطالبی گفته می‌شود که از اساس خلاف واقع است. مسئولان سازمان محیط زیست از جمله معاون دوتابعیتی معزول سازمان محیط زیست در توجیه پیشنهاد خود برای دوری از مهندسی ژنتیک به طور مکرر گفته‌اند صرفا احتمالاتی درباره محصولات مهندسی ژنتیک مطرح است یا اینکه صد سال بعد ممکن متوجه شویم این محصولات چه ضرری داشته است. علت آن است که واقعا هیچ ضرری مشاهده نشده و موضع جامعه علمی و مراجع رسمی حوزه سلامت تایید این فناوری بوده است.

جریان سازمان‌دهی شده نقد مهندسی ژنتیک، جزئی از طرح ثابتی است که امریکا با هدف سلطه بر علم و فناوری و اقتصاد در حوزه‌های مختلف فناوری و صنعت دنبال کرده است. در این طرح ثابت ابتدا ان.جی.او ها و غول‌های رسانه‌ای به کار گرفته می‌شوند تا یک معضل دروغین را در افکار عمومی جهان شکل دهند. سپس دستور کار مشخصی برای گردهم‌آیی سران کشورها و چاره‌اندیشی برای حل معضل تعیین می‌شود. در مرحله سوم اقسام کنوانسیون‌ها، پروتکل‌ها و قوانین بازدارنده در سطح بین‌المللی و ملی ظاهرا برای کنترل معضل [ساختگی] مورد نظر و در واقع با هدف بازدارندگی تصویب می‌شود. جریان هسته‌ای، تغییرات آب و هوایی و مهندسی ژنتیک سه عرصه هستند که این سناریو با کمک صلح سبز و غول‌های رسانه‌ای جهان درباره آنها اجرا شد و پروتکل هسته‌ای، کنوانسیون پاریس[3] و کنوانسیون تنوع زیستی حاصل آن است. در تمامی این موارد در حالی امریکا مؤثرترین عضو در تأسیس و تدوین معاهده بود که خود عضویت یا تعهدات هیچ یک را نپذیرفته یا از آنها خارج شده است.

پروتکل کارتاهنا

پروتکل کارتاهنا با موضوع ایمنی محصولات مهندسی ژنتیک از پروتکل‌های الحاقی کنوانسیون تنوع زیستی است که با دارا بودن ترکیبی شبیه شورای حکام با هدف جلوگیری از دست‌یابی کشورها به فناوری مهندسی ژنتیک ارقام زراعی (تراریخته) طراحی شده است. عضویت ایران در این پروتکل به همراه تصویب بودجه کمکی یکی از نهادهای سازمان ملل برای کمک به تصویب مقررات و اجرای پروتکل در ایران آغاز عملیات نرم جلوگیری از مهندسی ژنتیک در کشورمان بود. با وجود اینَ، از سال 1394 که خبر بومی‌سازی این فناوری و تولید ملی محصولات تراریخته در کشورمان منتشر شد این جریان به شدت فعال شد و با تزریق دلارهای بین‌المللی و ارتباط گرفتن با ان.جی.او های مختلف از یک سو و سوء استفاده از دوقطبی سیاسی موجود در کشور از سوی دیگر، به انتشار پرحجم شبهات علیه این فناوری پرداخت. پشتیبانی مالی این جریان علاوه بر صلح سبز از سوی [صندوق] تسهیلات جهانی محیط زیست (Global Environment Facilit) صورت گرفته است. تسهیلات جهانی محیط زیست با بودجه سالانه دو تا سه میلیارد دلاری وظیفه دارد به مدیریت معضلات و تدوین مقررات مرتبط با محیط زیست به طور عام و مهندسی ژنتیک به طور خاص در کشورها کمک کند. اسپانسرهای این صندوق شامل ۱۸ نهاد از جمله نهادهای مختلف سازمان ملل، بانک‌های بین‌المللی و شرکت‌ها و ان.جی.او های چند ملیتی هستند.

مقاطع ایجاد جنجال رسانه‌ای

پیش از این نیز با اعلام خبر تولید بومی برنج تراریخته در سال ۱۳۸۳ جنجال‌های رسانه‌ای علیه این فناوری اوج گرفته بود که در سال ۱۳۹۴ نیز با اعلام رونمایی از پنبه تراریخته اوج گرفت. در حالی که در غیر از این دو مقطع در تمام دو دهه گذشته محصولات تراریخته بدون هیچ جنجالی تا سالانه ۵ میلیارد دلار به کشور وارد شده است. بنابراین، جریان ضد تراریخته تنها زمانی فعال می‌شود که تولید بومی این محصولات در دستور کار قرار گیرد. هم اکنون تحقیقات روی پنبه تراریخته به پایان رسیده و مراحل پایانی کشت آزمایشی آن صورت می‌گیرد. این محصول از سم‌پاشی‌های متعدد که برای پنبه سنتی انجام می‌شود بی‌نیاز بوده و سلامت محیط زیست و مصرف کننده را در پی دارد. همچنین عملکرد آن نیز دست‌کم دو برابر پنبه سنتی است و امید می‌رود جمهوری اسلامی ایران را به دوره رونق تولید و صادرات پنبه باز گرداند. همان طور که هند با کشت پنبه تراریخته از سال 2002 میلادی از یک واردکننده پنبه به اولین تولیدکننده و صادرکننده پنبه در جهان تبدیل شد. مراحل تحقیقات بر برنج تراریخته نیز به اتمام رسیده است و این محصول در حال طی مراحل صدور مجوز از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است. برنج تراریخته هم بی‌نیاز از مصرف سم دیازینون[4] است که از علل آمار بالای سرطان[5] در استان‌های شمالی کشور است. طراحی دشمن برای جلوگیری از بهره‌مندی کشور از این فناوری بومی از سال ۱۳۸۳ تا کنون موجب وابستگی امنیت غذایی کشور به واردات و آسیب‌های سلامتی و زیست‌محیطی متعدد بوده است. با وجود این، هدایت‌های مدبرانه مقام معظم رهبری و هوشیاری دولت و مسوولان به ویژه شورای عالی امنیت ملی موجب شده است در سال‌های اخیر برای خنثی کردن آن و بهره‌مندی کشور از این فناوری اقدام شود.

مزیت‌های تراریخته

به طور کلی، مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری کشاورزی توانسته است با توسعه محصولات تراریخته در کنار حذف عوارض روش‌های سنتی به‌نژادگری، محدودیت‌های این روش‌ها را از مقابل به‌نژادگران بردارد و محصولاتی سالم‌تر و منطبق با شرایط اقلیمی و اگرو اکولوژیک ارائه کند. یک نمونه از محصولات تراریخته گندم مقاوم به خشکی با نیاز آبی یک سوم ارقام متعارف و برنج بی‌نیاز از غرقابی و سم‌پاشی است که در شرایط بحران آب کشاورزی و مصرف بالای سموم در کشور یک ضرورت تلقی می‌شود. گیاهان تراریخته در صنعت داروسازی برای تولید صنعتی برخی ترکیبات گران قیمت دارویی مانند آلبومین انسانی در گیاهان نیز استفاده می‌شوند. مزایای به کار گیری این فناوری شامل افزایش سلامت محصول یا ارزش غذایی آن و کاهش آسیب ناشی از کشاورزی و مصرف نهاده‌ها به محیط زیست و سلامت انسان است. جمهوری اسلامی ایران نیز با آگاهی از این مزیت‌ها از بیست و پنج سال پیش سرمایه‌گذاری زیادی در بومی‌سازی این فناوری داشته و در کوتاه‌مدت به موفقیت‌های زیادی دست یافت. در دهه اخیر این موفقیت‌ها بارها مورد تمجید مقام معظم رهبری واقع شد.[6]

اجماع مجامع علمی و دانشگاهی

در این بین مجامع علمی و دانشگاهی کشور با اجماع در مقابل معدود کسانی که (به دلیل مطرود بودن در جامعه علمی و با استفاده از ادبیات صلح سبز)، خود را دانشمند مستقل معرفی می‌کنند در مقاطع مختلف اعلام موضع کرده‌اند. به طور خاص، انجمنهای علمی مرتبط با بیوتکنولوژی، ژنتیک و کشاورزی و شخصیت‌های برجسته دانشگاهی کشور در این حوزه بارها با امضای نامه‌هایی موضع خود را درباره جریان زیست‌فناوری هراسی و محصولات تراریخته اعلام کرده‌اند. اگرچه برای مشاهده اجماع جامعه علمی کشور کافی است به اسناد بالادستی مراجعه شود که تدوین و تصویب آنها حاصل چنین اجماعی در مراجع سیاست‌گذاری و قانونگذاری بوده است و در تمامی آنها بر توسعه و بهرهمندی کشور از این فناوری تأکید و تکالیف قانونی متعدد نسبت به آن مقرر شده است. از جمله باید به سياستهاي كلي و بلندمدت جمهوري اسلامي ايران (مصوب 3/11/1379)، سند ملی زیستفناوری (1384) و راهبردهای اجرایی آن مصوب  شورایعالی انقلاب فرهنگی (1386) و قانون ملی ایمنی زیستی (ماده 2) اشاره کرد که تولید محصولات تراریخته را تکلیف کردهاند. همچنین وزرای سابق بهداشت، جناب آقای دکتر لنکرانی و دکتر پزشکیان و مراجع رسمی همچون وزارت بهداشت، ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمي و فنآوري رياست جمهوري، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج وزارت کشاورزی، مرجع ملی ایمنی زیستی، پژوهشگاه ملي مهندسي ژنتيک و زيست فناوري، پژوهشکده بيوتکنولوژي کشاورزي ايران و انجمن‌های علمی کشور همواره با رد شایعات بر سلامت این فناوری تأکید کرده‌اند.

نگاه مضیق دینی و قانونی در دیگر کشورها

با توجه به آنچه گفته شد طرحی جهانی برای انحصار در فناوری از طریق هراس‌افکنی نسبت به مهندسی ژنتیک جریان دارد که راه نفوذ آن به کشور ادبیات ترجمه‌ای و تقلید از مواضع برخی کشورهای غربی بوده است که خود قربانی این طرح هستند. هدف از این طرح تصویب قوانین ممنوعیت مهندسی ژنتیک و یا دست‌کم تصویب قوانین نظارتی سخت‌گیرانه و بازدارنده است. امری که در لایحه حفاظت از منابع ژنتیک که هم‌اکنون در دست بررسی در مجلس شورای اسلامی است به وضوع دیده می‌شود. شبیه‌سازی حیوانات و حتی تولید حیوانات تراریخته در بسیاری کشورها مورد مخالفت بوده و غیر از ۹ کشور در سایر کشورها حتی کشورهایی مانند سوییس و فرانسه ممنوع شده و در دیگر کشورها نیز توانایی علمی آن وجود ندارد. مسیحیان به ویژه کاتولیک ها هم شبیه سازی به هر نحوی را ممنوع اعلام کرده اند. ایران تنها کشور اسلامی جهان، اولین کشور منطقه و پنجمین یا ششمین کشور جهان است که با تولید گوسفند شبیه سازی شده رویانا توانسته است حیوانات را شبیه سازی کند. تحقیق در سلول‌های بنیادی نیز مخالفت‌های رسانه‌ای زیادی را موجب شده است. تحت تاثیر همین جنجال‌ها در سال ۲۰۰۳ میلادی نمایندگان پارلمان اروپا علیه انجام هر نوع تحقیق در مورد سلول‌های بنیادین رای دادند. این نوع تحقیقات هم اکنون در بسیاری از کشورها به طور کل ممنوع است. در بسیاری از این کشورها نیز پژوهش در سلول های بنیادین تابع قوانین و مقررات پیچیدهای است که بازدارنده بوده و موجب انصراف پژوهشگران از ورود به این عرصه تحقیقاتی شگرف و سرنوشت ساز شده است. جمهوری اسلامی ایران در این عرصه نیز تا حد زیادی در برابر جریان زیست فناوری هراسی ایستاده و به پیشرفت‌های بزرگی نائل شده است.

طرح انحصار در فناوری دو نگرش را در حوزه سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری در بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک کشورها حاکم کرده است. بر مبنای نگرش اول که بیوتکنولوژی را مفید و دستیابی به مهندسی ژنتیک را ضروری می‌داند باید قانونی تدوین شود که بر مبنای آن از پژوهشگران و تولیدکنندگان محصولات مهندسی ژنتیک شده (اعم از دارویی، کشاورزی و صنعتی) حمایت و قدردانی شود و بر مبنای نگارش دوم مهندسی ژنتیک امری اهریمنی و خطرناک است و باید قانونی بازدارنده و در خوش‌بینانه‌ترین حالت، احتیاط آمیز تدوین شود و بر مبنای آن پژوهشگر و تولیدکننده را برای دریافت مجوز آواره این اداره و ان اداره و متظر تشکیل این شور اوان شورا نموده و در نهایت وی را با داغ و درفشی و محرومیت و زندان تهدید نمود. نگرش اول همان تلقی مقام معظم رهبری، جامعه علمی کشور و اسناد بالادستی نظام است که ذکر آن رفت. امید که بتوانیم با غلبه به مشکلات موجود در حوزه مهندسی ژنتیک به اهداف بند ۵ سیاست‌های کلی علم و فناوری در “افزايش سهم علم و فناوري در اقتصاد و درآمد ملي” و “تبديل ايده به محصول و افزايش سهم توليد محصولات و خدمات مبتني بر دانش پيشرفته و فناوري داخلي در توليد ناخالص داخلي” دست یابیم و القائات صلح سبز و برخی سلایق سیاسی و جناحی بیش از این مانع از توسعه این فناوری حیاتی نشود.

آدم اگر بخواهد زمين نخورد، بايد راه نرود.[7]

مهدی معلی

منابع

[1] علی ارجمند عین‌الدین، اگر خوراک جامعه ما طاهر نباشد هر نوع کار فرهنگی بی‌نتیجه خواهد بود، پایگاه اطلاع‌رسانی وسائل، ۵ تیر ۱۳۹۵

همچنین ر.ک: علی کرمی، کانال پرفسور کرمی (تنها کانال رسمی دکتر در کشور)، شبکه اجتماعی تلگرام، ۷/۸/۲۰۱۶ و ۱۴/۸/۲۰۱۶، به آدرس: https://t.me/proffessorkarami

[2]. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/08/07/174725

[3]. در این باره ر.ک: نشست بررسی موافقت‌نامه پاریس، خبرگزاری فارس، ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۶

[4]. دیازینون یکی از پر مصرف ترین سموم ارگانوفسفره است که در کنترل آفات جونده و مکنده در باغات و مزارع به ویژه مزارع برنج کاربرد دارد. ماندگاری این سم در محیط بین 10 روز تا یک ماه است. بر اساس برخی تحقیقات دیازینون در آب رودخانه‌ها و بافت ماهی‌های رودخانه‌ای در شمال کشور مشاهده شده است. (ر.ک: سیدحسن ساداتی، بررسی مقایسه ای تشخیص دیازینون در بافت ماهیچه و کبد ماهی کپور معمولی از مصب رودخانه بابل رود، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه گیلان، استاد راهنما نادر شعبانی پور، 1390)

[5]. see e.g. L.E. Beane Freeman et al. 2005. ‘Cancer Incidence among Male Pesticide Applicators in the Agricultural Health Study Cohort Exposed to Diazinon’. American Journal of Epidemiology 162(11):1070-1079.

[6] . برای نمونه ر.ک: بيانات در ديدار معلمان و اساتيد استان خراسان شمالى (۲۰ مهر ۹۱)؛ رهبر معظم انقلاب در دیدار هزاران نفر از کارگران سراسر کشور (۹ /اردیبهشت/ ۱۳۹۴)؛ بیانات در دیدار جمعى از کارگران سراسر کشور بهمناسبت روز کارگر (۹ /اردیبهشت/ ۱۳۹۴)؛ رهبر معظم انقلاب در اجتماع پرشور جوانان مسلمان و انقلابی (۱۰ /بهمن/ ۱۳۹۰)؛ بيانات در ديدار شركتكنندگان در اجلاس جهانى «جوانان و بيدارى اسلامى» (۱۰ /بهمن/ ۱۳۹۰)

[7] . مقام معظم رهبری، بيانات در ديدار اساتيد دانشگاهها (۱۴ /شهریور/ ۱۳۸۹)