مناظره تلوزیونی: ابزاری برای توسعه آگاهی یا … ؟

پنجم اردیبهشت سال جاری خبری روی سایت روابط عمومی شبکه اول سیما قرار گرفت مبنی بر اینکه “منتقدان و مدافعان محصولات تراریخته، پای میز “مناظره” با هم رو در رو می شوند. ” طبق گزارش همین سایت این برنامه قرار بود روز جمعه بیستم اردیبهشت روی آنتن زنده برود. اما تنها چند ساعت پیش از برنامه، پخش آن بی هیچ توضیحی از سوی صدا و سیما لغو شد.

محصولات تراریخته محصولاتی هستند که با استفاده از روش­های مهندسی ژنتیک، صفت مطلوبی مانند مقاومت به خشکی یا مقاومت به آفت در آن­ها ایجاد شده است و نسبت به دیگر فراورده های کشاورزی بسیار پربازده و سالم تر هستند. در سال 1394، حمایت از تولید ملی این محصولات، با هدف تولید داخلی و بی‌نیاز کردن کشور از واردات بی ضابطه­‎ی آنها در اسناد پشتیبان برنامه ششم قرار گرفت. این امر اگرچه مورد استقبال جامعه علمی قرار گرفت اما موجب شد که تاجران محصولات ارگانیک که منافع خود را در تضاد با تولید داخلی محصولات تراریخته می­‎بینند، از یک سو و واردکنندگان انبوه محصولات تراریخته از سوی دیگر، از تریبون­‎های متعلق به مردم به عنوان اهرم فشار بر سیاست‎گذاران استفاده کنند. آن­ها در تلاش هستند با وارونه‎­نمایی واقعیت و انتشار اخبار کذب پیرامون محصولات تراریخته، بهره‎­برداری از فناوری مهندسی ژنتیک را در کشور به تاخیر بیاندازند.

همین جریان، محافلی را نیز در صدا و سیما سازماندهی کرده است و بدین ترتیب به جای اینکه در ارتباط با علم مهندسی ژنتیک آگاهی‎­رسانی صورت بگیرد، صدا و سیما به ابزارای برای تزریق نا آگاهی و انتشار شایعات در میان مردم تبدیل شده است! جریانی که از سوی آنها در صدا و سیما نفوذ کرده است، موفق شده تریبون را از متخصصین و دانشمندان برباید و در اختیار کسانی قرار دهد که یا هیچ تخصصی در علم ژنتیک و زیست فناوری ندارند یا تاجران ذینفع از واردات محصولات تراریخته هستند.

به همین دلیل علیرغم اینکه سلامت این محصولات از سوی سازمان بهداشت جهانی، سازمان خوارو بار جهانی(فائو)، سازمان غذا و داروی آمریکا و همینطور وزارت بهداشت و سایر مراجع ذیربط کشور تایید شده است، اما صدا و سیما تاکنون با پخش صدها برنامه فناوری هراسانه و شبه مستندهایی همچون “چشمان بیدار” سعی در دستکاری اذهان عمومی و القای ترس و نگرانی در آنها در ارتباط با محصولات تراریخته داشته است. در واقع صدا و سیما با تبلیغات منفی و پخش مداوم برنامه­‎های یک سویه علیه این محصولات، در تلاش است تا پایه­‎ی قضاوت مردم را شکل داده و دیدگاه مطلوب محافل مسلط بر خود را، در ذهن مردم پرورش دهد. این همان بهره­‎مندی از قدرت تلویزیون، به عنوان پر مخاطب ترین رسانه اجتماعی است که در نظریه “کاشت cultvation” جرج گربنر-دانشمند علوم ارتباطات- شرح داده شده است. براساس این نظریه، تلویزیون قادر است با تکرار ایده‎­ها و گرایش‎­های خاصی در دراز مدت،  آنها را در ذهن مخاطبان خود بکارد یا پرورش دهد. به بیان دیگر جریان ضد­فناوری در کشور، با بهره­‎برداری از نفوذ خود در محافلی در صدا سیما به پنهان­سازی مزایای علم مهندسی ژنتیک می‎پردازد. این جریان در تلاش است با انعکاس یک سویه‎­ی عقیده مخالفان این فناوری و پخش مکرر برنامه‎­های فناوری­‎هراسانه در برنامه­‎های تلوزیونی، عقیده مطلوب خود را در دراز مدت در ذهن بینندگان خود بکارد.

بنابراین اگرچه برگزاری جلسات مناظره در تلویزیون یکی از شیوه‎­های اصلی در پیشرفت و رشد مخاطبان در حوزه آموزش و اطلاع­‎رسانی است، اما با بررسی اصول علمی یک مناظره صحیح- در حکم ابزاری آگاهی­‎بخش- می­توان استدلال کرد که مناظره ی موافقان و مخالفان تراریخته حتی در صورت برگزاری نیز نمی‎­توانست به افزایش شناخت مردم پیرامون فناوری مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته منجر شود. بدیهی است آنها که تنها می­‎توانند با انتشار تصاویر دهشتناک جعلی و مستندهای دروغین-همچون ستاره‎های سینمای ژانر ترسناک و تخیلی- خودنمایی کنند، از بحث‎های علمی با دانشمندان این حوزه گریزان باشند. اما باید پرسید: حتی اگر فشار این جریان ضدفناری موجب لغو برنامه مناظره نمی­شد، تلویزیون چقدر می­‎توانست در یک فرصت کوتاه نقش موثری در شفاف­‎سازی ایفا کند؟ اولین اصل یک مناظره­‎ی تلوزیونی ارتقای داده‎­های مردم در موضوع مورد بحث و کم کردن شایعات پیرامون آن است. پیش از هر مناظره­‎ای، وجود بستری بی­‎طرفانه برای اطلاع رسانی دو سویه ضرورت دارد. آیا می‎­توان مدت­ها با برنامه‎­ریزی به نفع یک جریان به برنامه­‎سازی پرداخت و با صرف هزینه‎­های کلان مستندهای سفارشی ساخت و آنگاه میز مناظره را چید؟ دخالت دادن مردم در شنیدن نظرها و تحلیل­‎های مختلف از اصول بدیهی یک مناظره است. این در حالیست که در مناظره روز جمعه سوال نظر­سنجی این برنامه نیز به گونه‎­ای طراحی شده بود که پاسخ مطلوب دست اندرکاران برنامه را با خود حمل کند! بدین ترتیب که از بینندگان سوال شده بود: اگر روی بسته‎­بندی یک محصول غذایی نشان تراریخته درج شود، آیا آن را مصرف می‎­کنید؟ ۱- بله ۲- خیر. این شیوه طراحی سوال بی­‎تردید مهندسی کردن نظرات مخاطبان است. بهتر بود تهیه کنندگان و مجریان محترم برنامه این سوال را اینگونه مطرح می کردند: با منع تولید داخلی محصولات تراریخته و واردات میلیارد دلاری آنها از مبادی نامعلوم موافقید؟ 1- بله 2-خیر.

قطعا صدا و سیما در مقام تأثیرگذارترین نهاد فرهنگی در رواج مناظره علمی و آگاهی‎­رسانی صحیح می‎تواند مؤثر و موفق وارد عمل شود و کاش از این توان برای تحقق منافع مردم کشور بهره می­برد و به جای انعکاس رویکردهای غیر علمی نسبت به مهندسی ژنتیک، در کنار جامعه‎ی علمی می‎­ایستاد.

امروز بر ماست که با دستیابی و گسترش توان تولید محصول، ضمن رقابت در عرصه جهانی و تامین میزان غذای مورد نیاز کشور در بلند مدت از وابستگی استراتژیک به منابع خارجی بر حذر باشیم. تا در آینده‎ای نزدیک با مشکل تامین فراوان و ارزان نهاده‎های غذایی سالم و با کیفیت مواجه نباشیم. تحقق این ضررورت، نیازمند بهره‎برداری از تمامی شیوه های سنتی و مدرن در کشاورزی است. لغو مناظره‎ی موافقان و  منتقدان محصولات تراریخته از سوی صدا و سیما نشان داد که این نهاد بیش از آنکه مسئول انتقال این پیام باشد، نگران رسوایی دانایی ستیزانی است که از مواجهه رو در رو  حتی در یک مناظره­‎ی ناعادلانه، طراحی شده و غیراصولی گریزانند.

شقایق فکوری (کارشناس ارشد بیوتکنولوژی)