اهمیت طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی در حفاظت و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیکی ایران
جواد مظفری، مختار جلالی جواران، وحید جلالی جواران
مقدمه
کشور ايران با مساحتي در حدود 1.648 میلیون کیلومترمربع[1]، بخش بزرگي از فلات ايران را تشکيل می‌دهد. وجود رشته کوه البرز و زاگرس در غرب و جنوب غرب و دشت‌های وسيع محصور در بين اين رشته‌کوه‌ها و باز بودن اين دشت‌ها به سمت مشرق و وجود درياي عمان و خلیج‌فارس در جنوب و درياي خزر در شمال، شرايط اقليمي و زمین‌شناختی خاصي را از ارتفاع 28 متر زير سطح دريای آزاد در سواحل خزر[2]، تا حدود 5610 متر بالاي سطح دريای آزاد در قله دماوند[3] به وجود آورده که نتيجه آن تشکيل انواع زیادی از زیستگاه‌های کوچک و بزرگ است. علاوه بر اين، وضعيت جغرافيايي و طبيعي ايران موجب شده است که اين منطقه به منزله چهارراهی بين مناطق بيوجغرافيايي اصلي جهان به شمار رود، بنابراين به‌طور قابل ملاحظه‌ای تحت تأثیر عناصر زيستي اين مناطق قرار گيرد.
اين عوامل سبب شده است که ايران دارای تنوع اقليمي و به تبع آن تنوع زيستي گسترده‌ای گردد و به‌‌عنوان يكي از خاستگاه های مهم گونه هاي زيستی به ويژه در حوزه كشاورزي محسوب شود. در ایران حدود 8000 گونه، زیر گونه، واریته و یا دورگه وجود دارد. شمار گیاهان انحصاری ایران 1727 گونه است که 22 درصد کل فلور ایران را شامل می شود.[4]
تنوع زيستي گنجينه‌اي گران بها در دست بشر و در خدمت نيازهاي او است. اين ذخایر متنوع به طور مستقيم در تأمین بسياري از نيازهاي بشر ازجمله غذا، دارو، سرپناه و مواد صنعتي نقش اساسی دارد. اين موجودات متنوع از سوي ديگر، خدمات زیست محیطی غیرمستقیم بسيار متنوعي ارائه می‌دهند، مانند: چرخه هاي پالايش آب و هوا، ایجاد اکوسیستم های طبیعی، توليد و حفظ خاک های حاصلخيز، جذب آلاينده ها، تجزيه مواد زائد و همچنين جلوگيري از وقوع سيل.
نقش منابع ژنتیکی در اقتصادی ملی
منابع ژنتیکی که اجزای سازنده حیات و سیستم های زیستی هستند از مهمترین و کلیدی ترین ذخایر هر کشوری محسوب میشوند که امروزه ارزشمند‌‌تر از ذخایر معدنی مانند نفت و طلا تلقی میشوند. به طوری‌که این منابع، پایه و اساس کلیه تولیدات بیولوژیک اعم از غذایی، کشاورزی، دارویی و بسیاری از لوازم زندگی و صنعتی می باشند و موفقیت در افزایش این تولیدات بر بهره برداری از این منابع استوار است. البته هر گونه فقرزدایی و ایجاد امنیت غذایی و به دنبال آن توسعه اقتصادی و اجتماعی مستلزم استفاده پایدار از این منابع پایه ای است.
این ذخایر نقش بسیار مهمی در ساختار و پالایش چرخه های زیست محیطی مانند چرخه های تولید هوا، آب و خاک کشاورزی ایفا میکنند که ارزش آنها از این نظر برای بشر غیر قابل قیمت گذاری است. از این رو حفاظت، صیانت و بهرهبرداری پایدار از این منابع که تضمین کننده حیات این کشور در حال و آینده است و انتقال آن به نسل‌‌های آینده از وظایف مهم ملی ماست. به طوری که منابع ژنتیکی ماده خام و زیرساخت اصلی برای توسعه کلیه علوم و فناوری های زیستی محسوب می‌‌شود. به ویژه توسعه و پیشرفت بیوتکنولوژی در کشور مستلزم ایجاد زیرساخت قوی و محکم برای حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی حوزه‌‌های مختلف است. به عبارت دیگر، باید گفت كه لازمه توسعه زیست فناوری، توسعه برنامه حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی است.
خوشبختانه ایران یکی ازکشور‌‌های بسیار غنی (Megadiverse) دنیا از نظر ذخایر ژنتیکی است، اما متأسفانه تاکنون قانونی که این منابع را جزء ثروت‌‌های ملی اعلام کند و دسترسی و بهرهبرداری از این منابع ارزشمند ملی را نظام مند کند وجود نداشته است.
اهميت حفاظت و بهرهبرداری از ذخاير ژنتيكی کشور
حفاظت از ذخاير ژنتيكی گياهي و جانوري و ساير زيست مندان که در دنيا از اواسط قرن بيستم به طور جدی مورد توجه قرار گرفت و به عنوان مبنای توسعه پایدار و راهبردی کلیدی برای تأمین نیازهای کنونی بشر، بدون اینکه برای نسل های آینده مشکلاتی ایجاد کند، مطرح گردید. امروزه فعالیت‌های زیادی در زمینه جمع آوری، شناسایی، طبقه بندی، ثبت، نگهداري، تكثير، كنترل و بهبود كيفيت و حفاظت انواع منابع ژنتیکی (گياهان، جانوران و میکروارگانیسمها) انجام می شود.
بنابراین مراكز حفاظت و بهره برداری از ذخاير ژنتیکی از ارکان اصلی براي صنایع و تولیدات بیولوژیک و از جمله محصولات زیست فناوری محسوب می گردد. وظيفه مراكز ذخاير ژنتیکی حفاظت، استاندارد سازی و در اختيار قرار دادن نمونه هاي با کیفیت ژنتیکی به محققان تولیدات بیولوژیک و توسعه بهره برداری از آنها در کلیه بخش های زیستی از جمله غذا، دارو، کشاورزی و صنعت است؛ از این رو توسعه این صنایع و تولیدات زیستی مستلزم توسعه فعالیت این مراکز است.
اگرچه فعالیت های ذخایر ژنتیکی بیش از هشتاد سال در کشور قدمت دارد و بانک های تخصصی نگهداری بذرهای گیاهی، بانک رده های سلولي تحقيقاتي، بانك ميكروارگانيسم هاي صنايع غذايي و مواردي از اين در کشور وجود دارد ولی سرمایه گذاری اساسی و ملی تاکنون در این زمینه انجام نشده است؛ بنابراین لازم است با انجام یک طرح کلان ملی در راستای حفاظت و بهره برداری از ثروت عظیم ذخایر ژنتیکی تحول لازم در این مورد به عمل آید.
در سال های اخیر تحولات زیادی در دسترسی و بهره برداری از منابع ژنتیکی در جهان اتفاق افتاده است. کشورها سعی میکنند با ایجاد پیمان های بین المللی دسترسی قانونمند خود به منابع ژنتیکی را تضمین کنند. در بسياري از موارد اين طرح های حفاظت و توسعه ذخایر ژنتیکی به صورت اقدام های بين المللي درآمده و به طرف جهانی شدن پيش مي رود. نيازهاي مختلف در كنار رقابت اقتصادي در جهان، همگان را به كوشش براي دسترسی و استفاده از منابع ژنتیکی و زیستی واداشته است. پر واضح است كه با توجه به ذخاير غنی ژنتیکی در كشورمان، ما نبايد در اين عرصه غفلت كنيم. به ویژه اینکه در طی سال های گذشته به دلیل فقدان قانون و مدیریت یکپارچه منابع ژنتیکی بسیاری از این منابع ارزشمند و ثروت عظیم ملی به طرق مختلف مورد تاراج بیگانگان قرار گرفته، از كشور خارج شده و مورد بهره برداري دیگران واقع شده و به صورت های مختلف (بذر، نهال، دارو، غذا و …) دوباره به کشور ما فروخته شده است. از طرفی بي توجهي و عدم حمایت مالي و نهادينه نشدن مدیریت این منابع باعث شده تا سرمایه گذاری ملی لازم برای بهره برداري از ذخاير ارزشمند ژنتيكي و زيستي براي نسل حاضر در شرايط مناسب ميسر نگردد.
حمایت های نسبی اخیر مسئولان از دستاوردهاي علوم زيستي مانند سلول های بنيادي و نيز تصويب اوليه طرح کلان ملی حفاظت از ذخایر ژنتيكي کشاورزی ايران مايه دلگرمي تمامي محققان دلسوز کشور شده است. عزيزاني كه با همت بلند خويش و بضاعت مالي اندك كارهاي بزرگي را به سرانجام رسانده‌‌اند و هريك منشأ بركات زيادي در كشور عزيزمان شده‌اند. حال زمان آن رسیده است که فعالیت های ذخایر ژنتیکی در کشور وارد مرحله جدیدی شود تا هماهنگی، هم افزایی و تأثیرگذاری مراکز دست اندرکار بیشتر شده و توسعه این بخش تحقق یابد.
اين گنجینه های زیستی ارزشمند به صورت روزافزون در معرض تغيير، فرسایش و تهدید است. تبديل اراضي، تغيير و تخريب زیستگاه ها، شيوع بیماری ها، تغییرات اقليمي، توسعه کشاورزي و صنعت، آلودگي (شيميايي، گرمايي، ميكروبي و …) صيد و چراي بی رویه، سوزاندن پسماندهاي کشاورزي، توسعه شهري، تجارت حیات وحش و معرفي گونه های غیر بومی از مهمترین عوامل فرسایش ژنتیکی به شمار می روند. فرسایش ژنتیکی به نوبه خود زمينه کاهش جمعيت، کاهش تنوع ژنتيکي و در نهایت انقراض بسياري از گونه ها را فراهم می‌کند. اين موضوع در طي دهه های اخیر، به صورت يك مسئله جهانی زیست محیطی و کشاورزی مهم مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
مطمئناً امنیت غذائی جزء لاینفک امنیت و استقلال سیاسی هر کشوری محسوب می گردد و لازمه هرگونه فقرزدایی، توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. نیل به امنیت غذایی واقعی و پایدار بر پایه بهره برداری مؤثر از منابع ژتتیکی استوار است. علاوه بر نقش کلیدی منابع ژنتیکی در توسعه بخش کشاورزی و ایجاد امنیت غذایی، بهره برداری از این ذخایر ارزشمند و آزادسازی توانمندی آنها می‌‌تواند تحول شگرفی را در توسعه صنایع بیولوژیک کشور مانند صنایع دارویي، شيميايي، غذایی، ساختمان و نساجی و همچنین بخش انرژی نیز ایجاد کند.
به دنبال انقلاب ژنتيك مولكولي و فراهم شدن تكنولوژي جداسازي و استفاده از ژن های ازرشمند، ذخاير ژنتیکی به عنوان يكي از اساسي ترين پشتوانه هاي اقتصاد هر كشوري مورد توجه خاص قرار گرفته است، به طوری که توجه جامعه جهاني به این منابع پایه ای توسعه در دهه اخير بسيار چشمگير بوده و موضوع اصلي مهمترين توافقات و معاهدات بين المللي کشاورزي و محيط زيست بوده است.
نظر به اينكه آزادسازي قابلیت ذخاير ژنتيكي كشور مي‌تواند موجب تحول بزرگي در توليدات گياهي كشور اعم از غذایي، علوفه، دارویي، شيميايي و صنعتي شود، بنابراین حفاظت و صيانت از اين ثروت عظيم ملي و ظرفيت‌سازي در استفاده بهينه از اين ذخاير ژنتيکي براي شكوفایي اقتصاد ملي در سياست هاي كلان كشور به صورت ذيل مورد توجه قرار گرفته است:
- در سند چشم انداز بيست ساله كشور توجه خاصي به حفاظت تنوع زيستي شده است.
- در بند 2 “سياست هاي كلي منابع طبيعي” از مجموعه “سياست هاي كلي نظام جمهوري اسلامي” مصوب، به دولت ابلاغ شده است تا در شناسایي و حفاظت منابع آب، خاك و ذخاير ژنتيكي گياهي- جانوري و بالا بردن غناي حياتي خاك ها و بهره برداري بهينه براساس استعداد منابع و حمايت مؤثر از سرمايه گذاري در آن تلاش کند.
- در برنامه پنجم توسعه، توجه ويژه‌اي به انجام تحقيقات كاربردي در اين زمينه شده است.
- مطابق بند الف مادة 104 قانون برنامه سوم توسعه كشور، دولت (وزارت جهاد كشاورزي) موظف شده است تا به رشد توليدات و بهره برداري پايدار از منابع، با اجراي طرح‌هایي از قبيل حفظ و حراست از منابع پايه و ذخاير ژنتيكي همت بگمارد.
- با الحاق رسمي ايران به معاهدة بين المللي ايمني زيستي زمينه هاي قانوني حفظ و صيانت از حقوق ملي بر ذخاير توارثي كشور فراهم شده و راه براي تدوين سازوكار مناسب ملي حفاظت و بهره برداري از ذخاير ژنتيكي گياهي ايجاد شده است. به‌منظور اجراي مفاد “كنوانسيون تنوع زيستي (CBD[5])” و بهره برداري مناسب از اين كنوانسيون كه كشورمان عضو آن است، لازم است سازوكار مناسب به وجود آيد.
- لایحه حفاظت و بهره برداري از منابع ژنتيکي توسط هيئت محترم دولت جمهوري اسلامي ايران به مجلس شورای اسلامی تقديم شده است که در راستاي ساماندهي و تمرکز مديريت ذخاير ژنتيکي کشور در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده است.
- براي تحقق بخشیدن به چشم انداز بیست ساله و سیاست های کلان کشور و دستيابي به جايگاه ملي واقعي ذخاير ژنتيكي گياهي در اقتصاد ملي، اجرای “طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی گیاهی، جانوری (دام و آبزیان) و میکروارگانیسمها و بی مهرگان” ضروریست.
بنابراین با توجه به نقش این ذخایر در حیات بشر و طبیعت، تحقیقات حفاظت و بهرهبرداری از این ذخایر ارزشمند باید جزو اولویت های مهم توسعه علم و فناوری کشور قرار گیرد. در این راستا طرح کلان ذخایر ژنتیکی تدوین ودر شورای عالی عتف به تصویب رسید (جداول 1و2).
جدول 1- شناسنامه طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی گیاهی، دامی و آبزیان
| عنوان طرح | طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی گیاهی، جانوری (دام و آبزیان)، میکروارگانیسمها و بی‌‌مهرگان |
| National Plan for The Management of Genetic Resources of Plants, Animals (Livestock and Aquatics), Microorganisms and Invertebrates | |
| کمیسیون تخصصی | كميسيون تخصصی كشاورزي، آب و منابع طبيعي |
| دستگاه سفارش‌دهنده | وزارت جهاد کشاورزی |
| دستگاه بهره‌بردار | وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط‌‌زیست |
| مجریان طرح | دانشگاه تربیت مدرس، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی |
| دانشگاه و مؤسسات همکار | 1. دانشگاه تهران
2. دانشگاه صنعتی اصفهان 3. دانشگاه فردوسی مشهد 4. مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر 5. مؤسسه تحقیقات علوم دامی کشور 6. مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور 7. مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور 8. مؤسسه تحقيقات گياه‌پزشكي |
جدول 2- مدیران طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی گیاهی، دامی و آبزیان
| نام و نام خانوادگی | سمت | آدرس |
| مختار جلالی جواران | عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس | دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده کشاورزی گروه بیوتکنولوژی |
| جواد مظفری | عضو هیئت علمی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی | مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر |
اميد است با حمایت جدیتر و عملی مسئولین از اجرای این طرح کلان ملی، تمام توان فنی کشور برای اهداف کلی زیر بکار گرفته شود:
- حفاظت از تنوع ژنتیکی کم نظیر کشور در حوزه‌‌های مختلف زیستی به‌‌عنوان منابع کلیدی و اساسی توسعه اقتصاد کشور
- توسعه بهره برداری بهينه و پايدار از اين ذخایر با ارزش در شکوفایی اقتصاد ملی به ویژه در نیل به امنیت غذایی و سلامت جامعه
- حفاظت از منافع ملی مربوط به منابع ژنتیکی کشور با تدوین نظام دسترسی و تسهيم عادلانه منافع ملی ناشي از استفاده از اين ذخایر ارزشمند
- ارزیابی وضعیت ملی تنوع زیستی، حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی در کشور
- ارائه راهبرد، راهکارهای اجرایی و برنامه ملی مدیریت منابع ژنتیکی
- توسعه ظرفيت حفاظت از ذخاير ژنتيكي از طریق توسعه و تجهیز فیزیکی، ارتقاء استانداردها و به کارگیری روش های کارآمد در بانک های ژن اصلی کشور (جدول 2-1)
- توسعه و بهینه سازی روش های حفاظت در زیستگاه های طبیعی
- توسعه بهره برداری از ذخاير ژنتيكي در کشور
- مدیریت منسجم و یکپارچه منابع ژنتیکی کشور
- تدوین سیاست های کلان، قوانین، مقررات و دستورالعمل های ملی مرتبط با منابع ژنتیکی
- ایجاد شبکه ملی اطلاعات و پایش وضعیت منابع ژنتیکی کشور
- ایجاد و ارتقاء الزامات و استانداردهای امنیتی و ایمنی حفاظت و صیانت از منابع ژنتیکی کشور
- ارتقاء توانمندی فنی، تجهیزاتی و آموزشی (عمومی و تخصصی) در کشور برای ثبت، حفاظت، صیانت و بهره برداری از منابع ژنتیکی
- حمایت از تحقیقات حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی
- عدم موازی کاری و پرهیز از ایجاد بانک های ژن جدید
- افزایش دسترسی محققان داخلی برای بهره برداری از منابع ژنتیکی
- جلوگیری از روند رو به رشد فرسایش مواد ژنتیکی
- پهنه بندی منطقه‌ای کشور با توجه به شرایط اقلیم و شرایط خاص آب و هوایی
- فراهم کردن زمینه برای مشارکت دادن بخش خصوصی برای حفاظت و بهره برداری از ذخایر ژنتیکی
- ایجاد شبکه ملی برای هم افزایی فعالیت های حفاظت و استفاده از ذخایر ژنتیکی
- بررسی دقیق وضعیت موجود منابع ژنتیکی کشور، انجام آنالیزهای لازم بر روی آمار و اطلاعات جدید و بروز و تهیه مدل های مناسب مدیریت منابع ژنتیکی با توجه به روش‌های معمول و نوین
مرحله مطالعاتی اولیه (فاز صفر) و تدوین برنامه اجرایی طرح کلان
در مرحله مطالعاتی، ساختار اجرایی طرح شامل دبیرخانه اجرایی، کمیته‌‌ها و تیم‌‌های علمی- فنی، شناسایی و احصاء مراکز اجرایی علمی دست اندرکار انجام شده و با مشارکت اکثریت آن ها برنامه اجرایی طرح کلان تدوین شد. برنامه اجرایی طرح کلان مشتمل بر برنامه اجرایی زیرطرح در سه حوزه: 1- گیاهی، 2- جانوری (دام و آبزیان) و 3- میکروارگانیسم ها و بی مهرگان است که حاوی بخش ها و اهداف اصلی و اقدامات اجرایی (پروژه‌ها) اختصاصی هر حوزه خواهد بود. در این مرحله ساختار اجرایی طرح شامل: کمیته راهبری طرح، دبیرخانه اجرایی، کمیته‌‌ها و تیم‌‌های علمی- فنی تشکیل شده و پس از شناسایی مراکز اجرایی علمی دست اندرکار با مشارکت همه آنها برنامه اجرایی طرح کلان تدوین شد. نمودار تشکیلات طرح منطبق بردستورالعملهای طبق شکل 1 طراحی و اجرار گردید.
شکل 1- ساختار اجرایی طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی گیاهی، دامی و آبزیان
در این مرحله پس از تصویب زیر طرح‌‌ها و اقدامات و پروژه های اجرایی آن و تخصیص بخش کوچکی از اعتبارات لازم، توسط مؤسسات پژوهشی و آموزشی به مورد اجرا گذاشته شده است که علاوه بر تهیه سند طرح، مرحله فاز صفر آن خاتمه یافته و به تایید رسیده است. سپس یافته های بدست‌آمده از زیر طرح ها در راستای اهداف طرح در حال اجراست مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهند گرفت و گزارش‌‌های نهایی طرح ارائه خواهد شد.
خلاصهای از فعالیت های انجام شده طرح
- برگزاری اولین نشست هم اندیشی طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی برای تدوین برنامه اجرایی طرح
- تشکیل کار گروه های تخصصی و کمیته تلفیق جهت تدوین برنامه اجرایی طرح
- تصویب برنامه اجرایی طرح در کمیته راهبری و کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی شورای عالی عتف
- اتمام فاز صفر و ارائه گزارش نهایی به کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی شورای عالی عتف
- تعیین اولویت ها، شروع و بررسی اجرای پروژه های تصویب شده فاز اول، مرحله اجرایی
- تعیین پروژه های فاز اول و اعلام فراخوان جهت دریافت پروپوزال های پیشنهادی از مراکز تحقیقاتی و دانشگاه ها
- امضای قرارداد با مجریان منتخب دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی
- شروع اجرای پروژه های گام اول فاز اجرایی
- تدوین و چاپ سند راهبردی طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی
- اجرای پروژه تعیین تغییرات پوشش گیاهی کشور با استفاده از تصاویر ماهواره ای و سنجش از راه دور
- تدوین، چاپ و توزیع کتاب برنامه اجرائی در سراسر کشور
- راه اندازی غرفه، ارائه بروشور و برگزاری جلسات هم اندیشی در حاشیه کنفرانس ها و کنگره های بین المللی ژنتیک، بیوتکنولوژی و علوم باغبانی.
منابع:
- برنامه اجرایی طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی گیاهی، دامی و آبزیان، جلالی جواران، مختار، مظفری، جواد (1395). انتشارات تربیت مدرس
[1]. www.google.com/maps
[2]. www.google.com/maps
[3]. www.google.com/maps
[4]. Jalili, A., and Z. Jamzad. “Red Data Book of Iran Research Institute of Forest and Rangelands.” (1999).
[5]. Convention On Biological Diversity