اهمیت طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی در حفاظت و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیکی ایران
جواد مظفری، مختار جلالی جواران، وحید جلالی جواران
مقدمه
کشور ایران با مساحتی در حدود 1.648 میلیون کیلومترمربع[1]، بخش بزرگی از فلات ایران را تشکیل می‌دهد. وجود رشته کوه البرز و زاگرس در غرب و جنوب غرب و دشت‌های وسیع محصور در بین این رشته‌کوه‌ها و باز بودن این دشت‌ها به سمت مشرق و وجود دریای عمان و خلیج‌فارس در جنوب و دریای خزر در شمال، شرایط اقلیمی و زمین‌شناختی خاصی را از ارتفاع 28 متر زیر سطح دریای آزاد در سواحل خزر[2]، تا حدود 5610 متر بالای سطح دریای آزاد در قله دماوند[3] به وجود آورده که نتیجه آن تشکیل انواع زیادی از زیستگاه‌های کوچک و بزرگ است. علاوه بر این، وضعیت جغرافیایی و طبیعی ایران موجب شده است که این منطقه به منزله چهارراهی بین مناطق بیوجغرافیایی اصلی جهان به شمار رود، بنابراین به‌طور قابل ملاحظه‌ای تحت تأثیر عناصر زیستی این مناطق قرار گیرد.
این عوامل سبب شده است که ایران دارای تنوع اقلیمی و به تبع آن تنوع زیستی گسترده‌ای گردد و به‌‌عنوان یکی از خاستگاه های مهم گونه های زیستی به ویژه در حوزه کشاورزی محسوب شود. در ایران حدود 8000 گونه، زیر گونه، واریته و یا دورگه وجود دارد. شمار گیاهان انحصاری ایران 1727 گونه است که 22 درصد کل فلور ایران را شامل می شود.[4]
تنوع زیستی گنجینه‌ای گران بها در دست بشر و در خدمت نیازهای او است. این ذخایر متنوع به طور مستقیم در تأمین بسیاری از نیازهای بشر ازجمله غذا، دارو، سرپناه و مواد صنعتی نقش اساسی دارد. این موجودات متنوع از سوی دیگر، خدمات زیست محیطی غیرمستقیم بسیار متنوعی ارائه می‌دهند، مانند: چرخه های پالایش آب و هوا، ایجاد اکوسیستم های طبیعی، تولید و حفظ خاک های حاصلخیز، جذب آلاینده ها، تجزیه مواد زائد و همچنین جلوگیری از وقوع سیل.
نقش منابع ژنتیکی در اقتصادی ملی
منابع ژنتیکی که اجزای سازنده حیات و سیستم های زیستی هستند از مهمترین و کلیدی ترین ذخایر هر کشوری محسوب میشوند که امروزه ارزشمند‌‌تر از ذخایر معدنی مانند نفت و طلا تلقی میشوند. به طوری‌که این منابع، پایه و اساس کلیه تولیدات بیولوژیک اعم از غذایی، کشاورزی، دارویی و بسیاری از لوازم زندگی و صنعتی می باشند و موفقیت در افزایش این تولیدات بر بهره برداری از این منابع استوار است. البته هر گونه فقرزدایی و ایجاد امنیت غذایی و به دنبال آن توسعه اقتصادی و اجتماعی مستلزم استفاده پایدار از این منابع پایه ای است.
این ذخایر نقش بسیار مهمی در ساختار و پالایش چرخه های زیست محیطی مانند چرخه های تولید هوا، آب و خاک کشاورزی ایفا میکنند که ارزش آنها از این نظر برای بشر غیر قابل قیمت گذاری است. از این رو حفاظت، صیانت و بهرهبرداری پایدار از این منابع که تضمین کننده حیات این کشور در حال و آینده است و انتقال آن به نسل‌‌های آینده از وظایف مهم ملی ماست. به طوری که منابع ژنتیکی ماده خام و زیرساخت اصلی برای توسعه کلیه علوم و فناوری های زیستی محسوب می‌‌شود. به ویژه توسعه و پیشرفت بیوتکنولوژی در کشور مستلزم ایجاد زیرساخت قوی و محکم برای حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی حوزه‌‌های مختلف است. به عبارت دیگر، باید گفت که لازمه توسعه زیست فناوری، توسعه برنامه حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی است.
خوشبختانه ایران یکی ازکشور‌‌های بسیار غنی (Megadiverse) دنیا از نظر ذخایر ژنتیکی است، اما متأسفانه تاکنون قانونی که این منابع را جزء ثروت‌‌های ملی اعلام کند و دسترسی و بهرهبرداری از این منابع ارزشمند ملی را نظام مند کند وجود نداشته است.
اهمیت حفاظت و بهرهبرداری از ذخایر ژنتیکی کشور
حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری و سایر زیست مندان که در دنیا از اواسط قرن بیستم به طور جدی مورد توجه قرار گرفت و به عنوان مبنای توسعه پایدار و راهبردی کلیدی برای تأمین نیازهای کنونی بشر، بدون اینکه برای نسل های آینده مشکلاتی ایجاد کند، مطرح گردید. امروزه فعالیت‌های زیادی در زمینه جمع آوری، شناسایی، طبقه بندی، ثبت، نگهداری، تکثیر، کنترل و بهبود کیفیت و حفاظت انواع منابع ژنتیکی (گیاهان، جانوران و میکروارگانیسمها) انجام می شود.
بنابراین مراکز حفاظت و بهره برداری از ذخایر ژنتیکی از ارکان اصلی برای صنایع و تولیدات بیولوژیک و از جمله محصولات زیست فناوری محسوب می گردد. وظیفه مراکز ذخایر ژنتیکی حفاظت، استاندارد سازی و در اختیار قرار دادن نمونه های با کیفیت ژنتیکی به محققان تولیدات بیولوژیک و توسعه بهره برداری از آنها در کلیه بخش های زیستی از جمله غذا، دارو، کشاورزی و صنعت است؛ از این رو توسعه این صنایع و تولیدات زیستی مستلزم توسعه فعالیت این مراکز است.
اگرچه فعالیت های ذخایر ژنتیکی بیش از هشتاد سال در کشور قدمت دارد و بانک های تخصصی نگهداری بذرهای گیاهی، بانک رده های سلولی تحقیقاتی، بانک میکروارگانیسم های صنایع غذایی و مواردی از این در کشور وجود دارد ولی سرمایه گذاری اساسی و ملی تاکنون در این زمینه انجام نشده است؛ بنابراین لازم است با انجام یک طرح کلان ملی در راستای حفاظت و بهره برداری از ثروت عظیم ذخایر ژنتیکی تحول لازم در این مورد به عمل آید.
در سال های اخیر تحولات زیادی در دسترسی و بهره برداری از منابع ژنتیکی در جهان اتفاق افتاده است. کشورها سعی میکنند با ایجاد پیمان های بین المللی دسترسی قانونمند خود به منابع ژنتیکی را تضمین کنند. در بسیاری از موارد این طرح های حفاظت و توسعه ذخایر ژنتیکی به صورت اقدام های بین المللی درآمده و به طرف جهانی شدن پیش می رود. نیازهای مختلف در کنار رقابت اقتصادی در جهان، همگان را به کوشش برای دسترسی و استفاده از منابع ژنتیکی و زیستی واداشته است. پر واضح است که با توجه به ذخایر غنی ژنتیکی در کشورمان، ما نباید در این عرصه غفلت کنیم. به ویژه اینکه در طی سال های گذشته به دلیل فقدان قانون و مدیریت یکپارچه منابع ژنتیکی بسیاری از این منابع ارزشمند و ثروت عظیم ملی به طرق مختلف مورد تاراج بیگانگان قرار گرفته، از کشور خارج شده و مورد بهره برداری دیگران واقع شده و به صورت های مختلف (بذر، نهال، دارو، غذا و …) دوباره به کشور ما فروخته شده است. از طرفی بی توجهی و عدم حمایت مالی و نهادینه نشدن مدیریت این منابع باعث شده تا سرمایه گذاری ملی لازم برای بهره برداری از ذخایر ارزشمند ژنتیکی و زیستی برای نسل حاضر در شرایط مناسب میسر نگردد.
حمایت های نسبی اخیر مسئولان از دستاوردهای علوم زیستی مانند سلول های بنیادی و نیز تصویب اولیه طرح کلان ملی حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشاورزی ایران مایه دلگرمی تمامی محققان دلسوز کشور شده است. عزیزانی که با همت بلند خویش و بضاعت مالی اندک کارهای بزرگی را به سرانجام رسانده‌‌اند و هریک منشأ برکات زیادی در کشور عزیزمان شده‌اند. حال زمان آن رسیده است که فعالیت های ذخایر ژنتیکی در کشور وارد مرحله جدیدی شود تا هماهنگی، هم افزایی و تأثیرگذاری مراکز دست اندرکار بیشتر شده و توسعه این بخش تحقق یابد.
این گنجینه های زیستی ارزشمند به صورت روزافزون در معرض تغییر، فرسایش و تهدید است. تبدیل اراضی، تغییر و تخریب زیستگاه ها، شیوع بیماری ها، تغییرات اقلیمی، توسعه کشاورزی و صنعت، آلودگی (شیمیایی، گرمایی، میکروبی و …) صید و چرای بی رویه، سوزاندن پسماندهای کشاورزی، توسعه شهری، تجارت حیات وحش و معرفی گونه های غیر بومی از مهمترین عوامل فرسایش ژنتیکی به شمار می روند. فرسایش ژنتیکی به نوبه خود زمینه کاهش جمعیت، کاهش تنوع ژنتیکی و در نهایت انقراض بسیاری از گونه ها را فراهم می‌کند. این موضوع در طی دهه های اخیر، به صورت یک مسئله جهانی زیست محیطی و کشاورزی مهم مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
مطمئناً امنیت غذائی جزء لاینفک امنیت و استقلال سیاسی هر کشوری محسوب می گردد و لازمه هرگونه فقرزدایی، توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. نیل به امنیت غذایی واقعی و پایدار بر پایه بهره برداری مؤثر از منابع ژتتیکی استوار است. علاوه بر نقش کلیدی منابع ژنتیکی در توسعه بخش کشاورزی و ایجاد امنیت غذایی، بهره برداری از این ذخایر ارزشمند و آزادسازی توانمندی آنها میتواند تحول شگرفی را در توسعه صنایع بیولوژیک کشور مانند صنایع دارویی، شیمیایی، غذایی، ساختمان و نساجی و همچنین بخش انرژی نیز ایجاد کند.
به دنبال انقلاب ژنتیک مولکولی و فراهم شدن تکنولوژی جداسازی و استفاده از ژن های ازرشمند، ذخایر ژنتیکی به عنوان یکی از اساسی ترین پشتوانه های اقتصاد هر کشوری مورد توجه خاص قرار گرفته است، به طوری که توجه جامعه جهانی به این منابع پایه ای توسعه در دهه اخیر بسیار چشمگیر بوده و موضوع اصلی مهمترین توافقات و معاهدات بین المللی کشاورزی و محیط زیست بوده است.
نظر به اینکه آزادسازی قابلیت ذخایر ژنتیکی کشور میتواند موجب تحول بزرگی در تولیدات گیاهی کشور اعم از غذایی، علوفه، دارویی، شیمیایی و صنعتی شود، بنابراین حفاظت و صیانت از این ثروت عظیم ملی و ظرفیت‌سازی در استفاده بهینه از این ذخایر ژنتیکی برای شکوفایی اقتصاد ملی در سیاست های کلان کشور به صورت ذیل مورد توجه قرار گرفته است:
- در سند چشم انداز بیست ساله کشور توجه خاصی به حفاظت تنوع زیستی شده است.
- در بند 2 “سیاست های کلی منابع طبیعی” از مجموعه “سیاست های کلی نظام جمهوری اسلامی” مصوب، به دولت ابلاغ شده است تا در شناسایی و حفاظت منابع آب، خاک و ذخایر ژنتیکی گیاهی- جانوری و بالا بردن غنای حیاتی خاک ها و بهره برداری بهینه براساس استعداد منابع و حمایت مؤثر از سرمایه گذاری در آن تلاش کند.
- در برنامه پنجم توسعه، توجه ویژه‌ای به انجام تحقیقات کاربردی در این زمینه شده است.
- مطابق بند الف ماده 104 قانون برنامه سوم توسعه کشور، دولت (وزارت جهاد کشاورزی) موظف شده است تا به رشد تولیدات و بهره برداری پایدار از منابع، با اجرای طرح‌هایی از قبیل حفظ و حراست از منابع پایه و ذخایر ژنتیکی همت بگمارد.
- با الحاق رسمی ایران به معاهده بین المللی ایمنی زیستی زمینه های قانونی حفظ و صیانت از حقوق ملی بر ذخایر توارثی کشور فراهم شده و راه برای تدوین سازوکار مناسب ملی حفاظت و بهره برداری از ذخایر ژنتیکی گیاهی ایجاد شده است. به‌منظور اجرای مفاد “کنوانسیون تنوع زیستی (CBD[5])” و بهره برداری مناسب از این کنوانسیون که کشورمان عضو آن است، لازم است سازوکار مناسب به وجود آید.
- لایحه حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی توسط هیئت محترم دولت جمهوری اسلامی ایران به مجلس شورای اسلامی تقدیم شده است که در راستای ساماندهی و تمرکز مدیریت ذخایر ژنتیکی کشور در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده است.
- برای تحقق بخشیدن به چشم انداز بیست ساله و سیاست های کلان کشور و دستیابی به جایگاه ملی واقعی ذخایر ژنتیکی گیاهی در اقتصاد ملی، اجرای “طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی گیاهی، جانوری (دام و آبزیان) و میکروارگانیسمها و بی مهرگان” ضروریست.
بنابراین با توجه به نقش این ذخایر در حیات بشر و طبیعت، تحقیقات حفاظت و بهرهبرداری از این ذخایر ارزشمند باید جزو اولویت های مهم توسعه علم و فناوری کشور قرار گیرد. در این راستا طرح کلان ذخایر ژنتیکی تدوین ودر شورای عالی عتف به تصویب رسید (جداول 1و2).
جدول 1- شناسنامه طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی گیاهی، دامی و آبزیان
| عنوان طرح | طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی گیاهی، جانوری (دام و آبزیان)، میکروارگانیسمها و بی‌‌مهرگان |
| National Plan for The Management of Genetic Resources of Plants, Animals (Livestock and Aquatics), Microorganisms and Invertebrates | |
| کمیسیون تخصصی | کمیسیون تخصصی کشاورزی، آب و منابع طبیعی |
| دستگاه سفارش‌دهنده | وزارت جهاد کشاورزی |
| دستگاه بهره‌بردار | وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط‌‌زیست |
| مجریان طرح | دانشگاه تربیت مدرس، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی |
| دانشگاه و مؤسسات همکار | 1. دانشگاه تهران
2. دانشگاه صنعتی اصفهان 3. دانشگاه فردوسی مشهد 4. مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر 5. مؤسسه تحقیقات علوم دامی کشور 6. مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور 7. مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور 8. مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی |
جدول 2- مدیران طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی گیاهی، دامی و آبزیان
| نام و نام خانوادگی | سمت | آدرس |
| مختار جلالی جواران | عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس | دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده کشاورزی گروه بیوتکنولوژی |
| جواد مظفری | عضو هیئت علمی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی | مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر |
امید است با حمایت جدیتر و عملی مسئولین از اجرای این طرح کلان ملی، تمام توان فنی کشور برای اهداف کلی زیر بکار گرفته شود:
- حفاظت از تنوع ژنتیکی کم نظیر کشور در حوزه‌‌های مختلف زیستی به‌‌عنوان منابع کلیدی و اساسی توسعه اقتصاد کشور
- توسعه بهره برداری بهینه و پایدار از این ذخایر با ارزش در شکوفایی اقتصاد ملی به ویژه در نیل به امنیت غذایی و سلامت جامعه
- حفاظت از منافع ملی مربوط به منابع ژنتیکی کشور با تدوین نظام دسترسی و تسهیم عادلانه منافع ملی ناشی از استفاده از این ذخایر ارزشمند
- ارزیابی وضعیت ملی تنوع زیستی، حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی در کشور
- ارائه راهبرد، راهکارهای اجرایی و برنامه ملی مدیریت منابع ژنتیکی
- توسعه ظرفیت حفاظت از ذخایر ژنتیکی از طریق توسعه و تجهیز فیزیکی، ارتقاء استانداردها و به کارگیری روش های کارآمد در بانک های ژن اصلی کشور (جدول 2-1)
- توسعه و بهینه سازی روش های حفاظت در زیستگاه های طبیعی
- توسعه بهره برداری از ذخایر ژنتیکی در کشور
- مدیریت منسجم و یکپارچه منابع ژنتیکی کشور
- تدوین سیاست های کلان، قوانین، مقررات و دستورالعمل های ملی مرتبط با منابع ژنتیکی
- ایجاد شبکه ملی اطلاعات و پایش وضعیت منابع ژنتیکی کشور
- ایجاد و ارتقاء الزامات و استانداردهای امنیتی و ایمنی حفاظت و صیانت از منابع ژنتیکی کشور
- ارتقاء توانمندی فنی، تجهیزاتی و آموزشی (عمومی و تخصصی) در کشور برای ثبت، حفاظت، صیانت و بهره برداری از منابع ژنتیکی
- حمایت از تحقیقات حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی
- عدم موازی کاری و پرهیز از ایجاد بانک های ژن جدید
- افزایش دسترسی محققان داخلی برای بهره برداری از منابع ژنتیکی
- جلوگیری از روند رو به رشد فرسایش مواد ژنتیکی
- پهنه بندی منطقه‌ای کشور با توجه به شرایط اقلیم و شرایط خاص آب و هوایی
- فراهم کردن زمینه برای مشارکت دادن بخش خصوصی برای حفاظت و بهره برداری از ذخایر ژنتیکی
- ایجاد شبکه ملی برای هم افزایی فعالیت های حفاظت و استفاده از ذخایر ژنتیکی
- بررسی دقیق وضعیت موجود منابع ژنتیکی کشور، انجام آنالیزهای لازم بر روی آمار و اطلاعات جدید و بروز و تهیه مدل های مناسب مدیریت منابع ژنتیکی با توجه به روش‌های معمول و نوین
مرحله مطالعاتی اولیه (فاز صفر) و تدوین برنامه اجرایی طرح کلان
در مرحله مطالعاتی، ساختار اجرایی طرح شامل دبیرخانه اجرایی، کمیته‌‌ها و تیم‌‌های علمی- فنی، شناسایی و احصاء مراکز اجرایی علمی دست اندرکار انجام شده و با مشارکت اکثریت آن ها برنامه اجرایی طرح کلان تدوین شد. برنامه اجرایی طرح کلان مشتمل بر برنامه اجرایی زیرطرح در سه حوزه: 1- گیاهی، 2- جانوری (دام و آبزیان) و 3- میکروارگانیسم ها و بی مهرگان است که حاوی بخش ها و اهداف اصلی و اقدامات اجرایی (پروژه‌ها) اختصاصی هر حوزه خواهد بود. در این مرحله ساختار اجرایی طرح شامل: کمیته راهبری طرح، دبیرخانه اجرایی، کمیته‌‌ها و تیم‌‌های علمی- فنی تشکیل شده و پس از شناسایی مراکز اجرایی علمی دست اندرکار با مشارکت همه آنها برنامه اجرایی طرح کلان تدوین شد. نمودار تشکیلات طرح منطبق بردستورالعملهای طبق شکل 1 طراحی و اجرار گردید.
شکل 1- ساختار اجرایی طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی گیاهی، دامی و آبزیان
در این مرحله پس از تصویب زیر طرح‌‌ها و اقدامات و پروژه های اجرایی آن و تخصیص بخش کوچکی از اعتبارات لازم، توسط مؤسسات پژوهشی و آموزشی به مورد اجرا گذاشته شده است که علاوه بر تهیه سند طرح، مرحله فاز صفر آن خاتمه یافته و به تایید رسیده است. سپس یافته های بدست‌آمده از زیر طرح ها در راستای اهداف طرح در حال اجراست مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهند گرفت و گزارش‌‌های نهایی طرح ارائه خواهد شد.
خلاصهای از فعالیت های انجام شده طرح
- برگزاری اولین نشست هم اندیشی طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی برای تدوین برنامه اجرایی طرح
- تشکیل کار گروه های تخصصی و کمیته تلفیق جهت تدوین برنامه اجرایی طرح
- تصویب برنامه اجرایی طرح در کمیته راهبری و کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی شورای عالی عتف
- اتمام فاز صفر و ارائه گزارش نهایی به کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی شورای عالی عتف
- تعیین اولویت ها، شروع و بررسی اجرای پروژه های تصویب شده فاز اول، مرحله اجرایی
- تعیین پروژه های فاز اول و اعلام فراخوان جهت دریافت پروپوزال های پیشنهادی از مراکز تحقیقاتی و دانشگاه ها
- امضای قرارداد با مجریان منتخب دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی
- شروع اجرای پروژه های گام اول فاز اجرایی
- تدوین و چاپ سند راهبردی طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی
- اجرای پروژه تعیین تغییرات پوشش گیاهی کشور با استفاده از تصاویر ماهواره ای و سنجش از راه دور
- تدوین، چاپ و توزیع کتاب برنامه اجرائی در سراسر کشور
- راه اندازی غرفه، ارائه بروشور و برگزاری جلسات هم اندیشی در حاشیه کنفرانس ها و کنگره های بین المللی ژنتیک، بیوتکنولوژی و علوم باغبانی.
منابع:
- برنامه اجرایی طرح کلان ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی گیاهی، دامی و آبزیان، جلالی جواران، مختار، مظفری، جواد (1395). انتشارات تربیت مدرس
[1]. www.google.com/maps
[2]. www.google.com/maps
[3]. www.google.com/maps
[4]. Jalili, A., and Z. Jamzad. “Red Data Book of Iran Research Institute of Forest and Rangelands.” (1999).
[5]. Convention On Biological Diversity