بیوتکنولوژی برای خروج از بن‌بست

 به گزارش مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران به نقل از همشهری دنیای امروز ما شرایطی را تجربه می‌کند که وقتی از دریچه علم به آن نگاه می‌کنیم به جرأت می‌توان گفت، بشر در هیچ زمانی این شرایط خاص را تجربه نکرده بود. ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که 14میلیون گونه در آن وجود دارد و روزانه 5.2 گونه رو به انقراض هستند. جابه‌جایی گونه‌ها به هر دلیل اجتناب‌ناپذیر شده است. تغییرات اقلیمی هم به سمتی می‌رود که روی گونه‌ها اثرات متعددی می‌گذارد. در دنیای امروز ناگزیر از کشاورزی هستیم که مستلزم تغییر کاربری ۱.۸ میلیارد هکتار جنگل و منابع بکر بوده و همزمان از کودهای شیمیایی استفاده می‌کنیم که آلودگی شدید به‌دنبال دارد. از سوی دیگر، در کشاورزی به‌دنبال اقلام پرمحصول و مکانیزه کردن کشاورزی هستیم که یکنواختی ژنتیک را ایجاد می‌کند و باعث توسعه مزارع به قیمت کاهش تنوع زیستی می‌شود. نتیجه اینکه از 7 هزار گونه قابل کشت، بیشتر از 30 گونه کشت می‌شود. خشکسالی و کمبود آب از مرز بحران گذشته و کشت بسیاری از محصولات را دشوار کرده است.
مجموع این شرایط ما را به بن‌بستی رسانده است که استفاده از بیوتکنولوژی و دیگر فناوری‌های نو از راه‌های برون‌رفت از آن است. هر تصمیمی باید بر مبنای علم و منفعت ملی گرفته شود. باید به‌دنبال چشم‌انداز ایران 1404 باشیم. با شایعه‌سازی‌ و مغالطه علیه فناوری‌های نو نمی‎توان به جایی رسید.
در دنیای علم ما 4 نوع تقسیم‌بندی برای بیوتکنولوژی داریم که شامل کشاورزی، پزشکی، دامی و صنعتی می‌شود. بحث ما به‌ طور خاص روی بیوتکنولوژی گیاهی و گیاهان تراریخته است. در مهندسی ژنتیک گیاهی ابعاد مختلفی مطرح می‌شود و 2 دیدگاه عمده در دنیا وجود دارد؛ یکی دیدگاه آمریکایی‌هاست که می‌گویند ما بیشتر به محصول نگاه می‌کنیم نه فرایند تولید آن؛ بنابراین برای نظر دادن درباره محصول معین خود محصول را بررسی می‌کنیم. کاری نداریم ژن به چه طریقی منتقل شده است مهم نتیجه آن در محصول نهایی است.
از طرف دیگر اروپایی‌ها معتقدند چون از فرایند مهندسی ژنتیک در تولید محصولات تراریخته استفاده می‌شود، نه به‌دلیل اینکه محصول نهایی ویژگی خاصی دارد، باید ارزیابی بیشتری صورت گیرد. اروپایی‎ها معتقدند فرایند انتقال ژن و تولید محصولات تراریخته، فرایندی جدید است که این محصولات را از دیگران مجزا می‌کند. در نهایت اروپایی‎ها هم به تراریخته‌ها مجوز می‌دهند و می‌پذیرند این محصولات را داشته باشند. کشورهای تابع هر یک از 2 دسته فوق استقلال دارند و براساس معیارهای متعارف و گاه براساس منافع سیاسی، اقتصادی و مانند آن رویکرد خود را انتخاب می‌کنند. ما هم نسبت به آنها مستقل فکر می‌کنیم. باید ببینیم اهداف و مبانی کشور ما چیست و براساس آن نظام درست کنیم. در قانون ایمنی زیستی ما هم منعکس شده است که استفاده از این فناوری برای تضمین سلامت بهره‌برداری از محصول است. قانون می‌گوید هر چه مفید است ما می‌خواهیم و اگر مضر است نمی‌خواهیم؛ بنابراین رویکرد جمهوری اسلامی ایران به محصول محوری نزدیک است. از لحظه طراحی هر فناوری نوینی، بحث مخاطرات احتمالی و مدیریت آنها مطرح می‌شود. در تولید هر محصول تراریخته ژنی را انتخاب می‌کنیم که سمیت نداشته باشد و بتواند مجوز بگیرد. روش‌های انتقال ژن و مانند آن را باید در طراحی اولیه درنظر گرفت. مدیریت ریسک وظیفه محقق است. پژوهش بدون مدیریت ریسک ابتر خواهد ماند. انتقال ژن فرایندی طبیعی است؛ مثلا در برخی مناطق دیده شده که ژن خاصی به‌طور طبیعی به سیب‌زمینی منتقل شده است. تغییرات ژنومی در طبیعت به‌صورت مداوم در حال وقوع است و انتخاب طبیعی در آنها رخ می‌دهد؛ یعنی اگر چیزی برخلاف طبیعت باشد، به‌طور خود به ‌خود از طبیعت رانده می‌شود. یافته‌های حاصل از مطالعه گیاه چغندرقند نشان می‎دهد دامنه انتقال ژن طیف خیلی وسیعی است و انتقال ژن پدیده‌ای مطلوب برای گیاه بوده است.
بعد از معرفی گیاه تراریخته آزمایش‎های ارزیابی مخاطرات روی این گیاهان انجام می‌شود. در این مرحله از پژوهش‎ها هم دستورالعمل‌هایی وجود دارد که مورد به مورد محصول تراریخته را بررسی می‌کند. بررسی‌های تجاری هم روی نمونه‌ها انجام می‌شود که مشخص شود بازار آنها را می‌طلبد. برخی گیاهان تراریخته تنها به این دلیل که سودآوری نداشته‎اند، تجاری نشده‎اند. آخرین مرحله از ارزیابی گیاهان تراریخته این‎همانی است. در این مرحله باید ثابت کنیم که گیاهان تراریخته با گیاه غیرتراریخته، جز آنکه صنعتی شده است، هیچ تفاوتی ندارد. سالانه به‌طور میانگین 9.6گیاه تراریخته برای رهاسازی و مصرف مجوز می‎گیرد.

دکترمحمدعلی ملبوبی- معاون فناوری پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک