محصولات تراریخته را منطقی قضاوت کنیم

یکـی از مسـائل روز متخصصـان کشـاورزی و محیط زیسـت، موضوع تولید، فروش و استفاده از محصـولات تراریخته اسـت که مجادلات زیـادی در ایـن مـورد به وجـود آورده و باعـث نگرانی هایـی بـرای عمـوم افراد شـده اسـت. بـرای روشن شـدن حقایـق بایـد جنبه هـای مختلـف ایـن موضوع توسـط متخصصـان ایـن موضوع مورد بررسـی و نقـد قرار گیرد تـا جامعه از نگرانی هـا رهایـی یابـد. بایـد بـدون هیچ گونـه جهت گیری ایـن مطالب برای عمـوم بیان شـود.

بهـرام ملکـی زنجانی، دکتـری ژنتیک از انسـتیتو تحقیقات کشـاورزی هندوسـتان  (IARI)، در زمینـه تخصصـی بیوتکنولوژی کشـاورزی و اصاح نباتـات و اسـتاد گـروه زراعت و اصـاح نباتات دانشـگاه زنجـان و معاون اداری مالـی ایـن دانشـگاه در مـورد محصـولات تراریختـه بـه سـؤالات مردم نـو، پاسـخ داده اسـت کـه در ادامـه می خوانیـد.

**بـا یک تعریـف کلی در مـورد موجـودات تراریخته و به خصـوص گیاهان تراریختـه شـروع کنیـم. یک توضیـح کلی بفرماییـد که گیاهـان تراریخته چـه هسـتند و چـه کارهایـی روی آن ها انجام می شـود؟

تراریختگـی هـم می توانـد در مورد دام ها باشـد و هـم در مورد گیاهان تعریف می شـود. محصولات تراریخته به محصولاتی اطلاق می شـود کـه با هدف بهبود و تقویت صفلات مطلوب از طریق روش های پیشرفته علمی مهندسی ژنتیک اصلاح شده است.

اصـل ایـن کار در واقـع ادامـه همـان روش هـای اصـلاح نـژاد در دام و گیاهـان اسـت و برمی گـردد بـه اینکـه مـا چگونـه دو موجـود را باهم تلاقـی می دهیـم و ژن هـای آن ها را باهـم ترکیـب و تلقیـح می کنیـم و اختلاط ژنتیکـی اتفاق می افتـد و ژن هـای دو والد باهم ترکیـب و در نسـل های بعـد از ژن هـای نوترکیـب ایـن والدین، موجـودات با صفـات جدید حاصل می شـود. تراریختگی هم شـبیه همین مسئله اسـت و درواقع متد تغییریافته همین روش اسـت. بـه ایـن صـورت که وقتی شـما بـه حالت عـادی دو موجـود را باهـم ترکیب می کنید صفات خوب و بد با هم به نتـاج یـا فرزنـدان منتقل می شـوند. یعنـی امکان اینکـه یـک ژن نامطلـوب هـم در این حالت منتقل شـود وجـود دارد. مثـلا در گیاهانی که بـرای مقاومـت بـه یک آفت یـا بیماری یا یک شـرایط خـاص محیطی اصلاح می شـوند، اکثرا از یـک گیاه والد وحشـی اسـتفاده می شـود که در ایـن صورت صفـات نامطلوبی هم منتقـل می شـوند، امـا در روش تراریختگـی، به صـورت هدفمنـد ژن های مطلـوب را از یک گیـاه والـد جـدا کـرده و منتقـل می کنند تا اصـلاح موجود جدیـد به صورت کامـلا هدفمند صـورت گیـرد و صفـات مـورد نظر در موجـودات حاصل بـروز کنند. پـس اینکـه ژن هـا به صورت هدفمند بـه موجود جدید منتقل شـوند، یکـی از مزیت های محصولات تراریخته اسـت.

**درسـت اسـت کـه اصـل کار مشـابه همـان روش هـای معمـول اصلاح نـژادی در گیاهـان اسـت، اما روش هـا در اینجا متفاوت اسـت و از طرفـی هـم بعضی مواقع ژن هـا از یک موجـود دیگر ماننـد باکتری گرفته می شـود و آن را بـه گیـاه انتقـال می دهنـد.

بله. اتفاقا همیـن موضـوع هـم بـرای تراریختگـی یـک مزیت به حسـاب می آیـد. به این صورت کـه در روش هـای معمـول اصلـاح نباتـات، دایره تلاقـی و تلقیـح موجودات بـا یکدیگـر چنـدان گسـترده نیسـت. مثلا یک گندم نان را فقط با یک گندم نان دیگر می توان تلاقی داد، امـا در تراریختگـی ایـن محدودیت ها کمتر اسـت و شـما می توانید از گیاهـان بـا دایـره وسـیع تری ژن هـای مورد نظـر را کـه عمدتا ژن هـای مقاوم بـه بیماری ً هسـتند، برداشت کنید.

یعنـی در روش تراریختگـی محدودیـت خزانـه ژنی کمتر اسـت. مثا ژن هـای مـورد نظـر را ژن هـای مقاوم بـه بیماری دیگر گیاهان هم خانـواده اش مانند یولاف، چاودار و اجداد وحشـی ایـن گیـاه گرفت و حتـی می تـوان از ژن باکتری ها اسـتفاده کرد.

**چـرا در دنیـا این همـه در برابـر تراریخته هـا جبهه گیری می شـود و به آن حساس هستند؟ مثلا آن طـور که گفته می شـود در اروپا کشـت این گیاهان ممنوع است.

اولا اینکــه می گوینــد در اروپــا کشــت ایــن گیاهــان ممنــوع اســت صحت نــدارد و هر کشــوری بــرای خــودش یــک شــرایطی دارد کــه براســاس آن تصمیم گیــری می کنــد. مثلا در بعضــی کشــورها براســاس رفرانــدوم تصمیم گیــری می کننــد، امــا واقعیت این است که در کشــورهای پیشــرفته مثــل اروپــا و آمریــکا خیلــی از بذرهــا تراریختــه اســت.

مــن یــک مثــال می زنــم. ژن BT کـه ژن مقاومــت بــه آفــت اســت و در خیلــی از گیاهــان تراریختــه اســتفاده می شــود. تاریخچــه ایــن ژن از ایــن قــرار اســت: یــک نــوع آفــت وجــود دارد کــه در بعضــی از گیاهــان ســاقه ها را می خــورد و باعــث شکســتن ســاقه و ازبیــن رفتــن گیــاه می شــود و خســارت زیــادی بــه کشــاورزان وارد می کنــد. بــرای مــدت زمانــی از روش مبــارزه بیولوژیــک بــرای از بیــن بــردن ایــن آفــت اســتفاده می کردنــد. بــرای مبــارزه بــا لارو ایــن حشــره یــک نــوع باکتــری را شناســایی کردنــد که وقتــی روی گیــاه پخــش می شــد باعــث ازبیــن رفتــن حشــره مهاجــم می شــد. بــرای مدتــی از ایــن باکتــری بــرای کنتــرل آفــت اســتفاده کردنــد. امــا چــون تکثیــر و پخــش ایــن باکتــری هزینــه و زحمــت زیــادی داشــت، کم کــم بــه ایــن فکــر افتادنــد کــه ببیننــد ایــن باکتــری چگونــه باعــث ازبیــن بــردن حشــره (لارو) می شــود کــه متوجــه شــدند این باکتــری یــک ژنــی دارد کــه وقتــی باکتــری وارد بــدن حشــره شــد، ایــن ژن باعــث تولید یــک پروتئینــی در دســتگاه هاضمــه حشــره می شــود کــه حشــره تــوان هضــم آن را ندارد و در بــدن حشــره کریســتاله شــده و باعــث مــرگ حشــره می شــود. در مرحلــه بعــد، ایــن ژن را از باکتــری جــدا کردنــد و بــه گیــاه منتقــل کردنــد تــا کار بــا ســهولت بیشــتر و بــا هزینــه کمتــر انجــام شــود. آیــا به نظــر شــما ایــن کار اشــکالی دارد؟!

**شـاید اشـکالی نداشـته باشـد، امـا بـه هـر حـال بایـد ملاحظـات آن را درنظـر گرفـت و دیـد که برای سـامتی انسـان و محیط زیسـت مخاطراتـی ایجاد می کنـد یا نه؟ آیا نظر شـما غیر از این اسـت؟

بله. ما اصلا ملاحظـات را انـکار نمی کنیم. به همیـن دلیل قوانینـی وجـود دارد که این ملاحظات را درنظـر گرفته اسـت. قوانیـن مربوط به محیط زیسـت، اخلاق زیسـتی و اثرات محصـولات تراریختـه بر روی سلـامتی انسـان ها و از منظرهای مختلف دیگـر برای نظارت روی تراریخته هـا وجـود دارد تـا نگرانی هایـی کـه در ایـن مـوارد هسـت به طـور کامـل رفع شـود و اگر هیچ مشـکلی وجود نداشـت، محصول مورد نظر در طبیعت رهاسـازی می شـود.

**در مـورد همیـن ژن BT کـه فرمودید؛ ایـن ژن تولیـد پروتئینی می کند کـه به عنـوان توکسـین (سـم) عمـل می کنـد. حـالا سـؤالی کـه پیـش می آیـد اینکه آیا این سـم برای انسـان زیان آور نیسـت؟! به علـاوه اینکه ایـن سـم نمی توانـد برای سـایر حشـرات مفید ماننـد گرده افشـان ها و میکروارگانیسـم های خـاک زیان بار باشـد؟

ایـن شـبهات قبل از هر کسـی بـرای خود دانشـمندان علـوم بیوتکنولوژی وجـود دارد و نسـبت به این موضوع حسـاس و نگران هسـتند و پس از اینکه نگرانی هایشـان کاملا رفع شـد این محصـولات را تأییـد می کنند.

در مـورد محصـولات BT  هم اولا اینکه به دلیل PH متفاوت دستگاه گوارش انسان با دستگاه گوارش حشره مورد هدف، تاثیر آن بر روی دستگاه گوارش این دو کاملا متفاوت است و از طرفی BT های متفاوتی وجود دارد که بر روی حشرات متفاوت تاثیر دارند و این نیست که یک نوع BT بر روی همه حشرات تاثیر یکسان داشته باشد.

**گفته می شود که در بعضی از اراضی که به کشت محصولات تراریخته اختصاص دارند، به مرور زمان میکروارگانیسم های خاک این اراضی به شـدت آسـیب دیـده و از کیفیت زراعی آن ها کاسـته شـده است.

در ایــن مــورد بایــد تحقیقــات علمــی دقیــق صــورت گیــرد و صحبت هایــی کــه مطــرح می شــود شــاید خیلــی دقیــق نباشــد.

**در مــورد ایــن همــه محصــولات تراریختــه ماننــد روغن هــای نباتــی خوراکــی و … کــه وارد کشــور مــا می شــوند چــه راهــکاری بایــد اندیشــیده شــود؟

محصولاتـی که وارد می شـوند باید برچسـب مخصوص داشـته باشـند. بـرای ورود این محصـولات قوانیـن سـختی وجـود دارد کـه همـه مسـائل مربوط بـه این محصـولات را درنظـر گرفتـه اسـت کـه ایـن قوانین بایـد با قـدرت اجرا شـوند. ما حتـی بـرای واردکردن یـک کیلوگـرم بـذر تراریختـه برای تحقیقـات هم بایـد مجوزهای خـاص خـودش را اخذ کنیـم.

**شما جنبش هــای آنتــی GMO که در دنیــا وجــود دارد و بــا ایــن محصــولات مخالفــت می کننــد را چگونــه تحلیــل می کنیــد؟

برخـی از اعتراضـات و نگرانی هـا از روی نا آگاهی است. مثلا در گذشته کلیسـا بـا ایـن محصولات مخالـف بود، چـون عقیده داشـتند که در خلقـت خداوند دسـتکاری می شـود. امـا اکنـون بـه ایـن نتیجه رسـیده اند کـه این یـک تکنولوژی اسـت کـه می تواند در خدمت بشـر باشـد.

**امــا بایــد ملاحظــات آن را هــم به صــورت جــدی درنظــر داشــت. بــرای مثــال هنگامــی کــه بشــر بــه ســوخت های فســیلی دسترســی پیــدا کــرد هیچ وقــت فکــرش را نمی کــرد کــه در یــک مدت زمــان کوتــاه ایــن همــه مشــکلات ناشــی از مصــرف ایــن ســوخت ها به وجــود آیــد. یــا مثال هــای دیگــری ماننــد اســتفاده از مــواد پاســتیکی کــه بــا ایــن حجــم زیــاد وارد چرخــه محیــط  ًزیســت شــده و تبدیــل بــه یــک معظــل شــده اســت یــا مثـلـا پروژه هــای سدســازی کــه همــه این هــا نمونه هایــی هســتند کــه قــرار بــود در خدمــت بشــر باشــند، امــا درنهایــت ایــن همــه مشــکات بــرای انســان و محیــط زیســتش ایجــاد کرده انــد.

بلــه درســت اســت. بــرای هــر کاری بایــد حساســیت های اجتماعــی وجــود داشــته باشــد. امــا بایــد اجــازه داد کــه دانشــمندان و صاحب نظــران در هــر رشــته ای در مــورد مســائل تصمیم گیــری کننــد و بــه ایــن متخصصــان اعتمــاد داشــت و ایــن هــم یــک تکنولــوژی اســت کــه وجــود دارد و مــا بایــد بتوانیــم از آن اســتفاده کنیــم. بــه هــر حــال دانشــمندان ایــن همــه زحمــت کشــیده اند و وقتــی یــک تکنولــوژی بــا محیــط زیســت ســازگاری داشــته باشــد و در خدمــت بشــر باشــد بایــد به صــورت درســت و منطقــی از آن اســتفاده کــرد.

**یـکی از شبهت دیگری که در مـورد تراریخته هـا مطرح می شود  ایـن اسـت که بیشـتر ایـن محصـولات ژن مقاوم بـه علف کـش را دریافـت می کننـد و علف کشـی هـم کـه در ایـن محصـولات اسـتفاده می شـود «گلایفوسـیت» یـا «رانداپ» اسـت که بالطبـع وارد چرخه محیط زیسـت و غذایـی انسـان می شـود.

ایـن نکته را در نظر بگیرید که در کشـاورزی معمول هم از گلایفوسیت اسـتفاده می شود. در کشــاورزی های بــزرگ بــدون اســتفاده از علف کــش، صرفــه اقتصــادی حاصــل نمی شــود. مــا به دنبــال محصولاتــی هســتیم کــه بــا محیط زیســت ســازگاری کامــل داشــته باشــند، بلکــه بــه بهبــود محیط زیســت هــم کمــک کنــد

**شـما درنظـر بگیرید که شـرکت های بـزرگ تولیدکننـده بذرهای تراریختـه ماننـد مونسـانتو، بایـر، دوپونـت، سـینژنتا و … همـه شـرکت هایی هسـتند که عمـده فروش آن ها از سـموم کشـاورزی اسـت. حـال اگر ایـن ادعا که محصـولات تراریخته مصرف سـموم را کاهـش می دهنـد درسـت باشـد، واقعـا این سوال و شبهه به ذهـن می آیـد که چرا این شـرکت ها بایـد برخلاف منافـع اقتصادی خودشـان عمـل کنند؟

این هـا مجبـور شـده اند بـه سـمت تراریخته هـا برونـد و اگـر راه دیگـری بـود انتخـاب می کردنـد. بــرای اینکــه سم شــان را بفروشــند، محصــول اختصاصــی تولیــد می کننــد تــا در کنــار آن سم شــان هــم بــه فــروش بــرود. امــا ایــن دلیــل نمی شــود کــه چــون آن هــا دارنــد از ایــن قضیــه سوءاســتفاده می کننــد، پــس ایــن تکنولــوژی بد اســت و بایــد کنــار گذاشــته شــود. مــا هــم موافــق بــا ایــن رفتــار آن ها نیســتیم.

**آیـا مـا در کشـورمان ازنظـر وجـود متخصصـان و امکانـات آزمایشـگاهی توانایـی ایـن را داریـم کـه در مـورد تراریخته هـا و مخاطـرات آن نظـارت و کنتـرل مناسـبی داشـته باشـیم؟

بله. مؤسسـات و امکانات آزمایشـگاهی مناسـب و متخصصان خیلی خوبی برای ایـن کار داریـم که ایـن توانایی را به مـا می دهد. انجمن ایمنی زیسـتی مجموعه ای از متخصصان این رشـته هسـتند که کنترل و اشـاعه این کار را بر عهده دارند. اخیرا نیز شـرکت های خصوصی تشـکیل شـده اند کـه کار نظارت را انجـام می دهند.

**شـما اگـر ۲ مـاده غذایی که یکـی تراریخته و دیگـری محصولی باشـد که از روش های معمول کشـاورزی تولید شـده باشـد، ترجیح می دهیـد کدام یک را اسـتفاده کنید؟

محصـول تراریختـه ای کـه ارزیابی هـای لازم را طـی کـرده باشـد، به نظـر مـن می توانـد مناسـب تر باشـد. مـن محصـول تراریختـه را انتخـاب می کنم چـون فکر می کنـم سـالم تر اسـت.

**صحبت هایـی در مورد بیوتروریسـم می شـود و بخشـی از آن هم مربـوط بـه همیـن گیاهان تراریخته اسـت. نظر شـما در ایـن مورد چیست؟ آیا چنین مسـائلی واقعا وجود دارد؟

این هــا موضوعاتــی اســت کــه از قدیم الایــام بــوده و الان هــم وجــود دارد و در مــورد کشــور مــا هــم ایــن احتمــال وجــود دارد و مــا بایــد مراقــب و هوشــیار باشــیم و بحث هــای مربــوط بــه پدافنــد غیرعامــل را در ایــن مــورد رعایــت کنیــم.

**اگـر نکته خاصی مدنظر شماسـت که مـن بـه آن ورود نکرده ام و لازم می دانید به آن اشـاره کنیـد، بفرمایید.

زیســت فناوری یــا همــان بیوتکنولــوژی، در کل یــک علــم گســترده اســت کــه گیاهــان تراریختــه بخشــی از آن اســت. مباحثــی از قبیــل کشــت مولکولــی، بیــان ژن و… در ایــن حــوزه قــرار دارنــد کــه بســیار بــا اهمیــت هســتند و مــا را مجــاب می کنــد کــه از ایــن علــوم اســتفاده کنیــم. نبایــد از آن بترســیم و جامعــه را بترســانیم. البتــه بایــد ماحظــات آن را هــم مدنظــر داشــت. اما بایــد بــه محققــان و دانشــمندان شایســته و دلســوزی کــه داریــم اعتمــاد داشــته باشــیم. بــه هــر حــال مــا بایــد نیــاز غذایــی جامعه مــان را تأمیــن کنیــم و بیوتکنولــوژی می توانــد در ایــن راه به صــورت اساســی بــه مــا کمــک کنــد.