تنوع زیستی، غذای ما، سلامت ما
کنوانسیون تنوع زیستی، روز اول خرداد هر سال را به عنوان روز جهانی تنوع زیستی معرفی و شعاری را برای آن انتخاب میکند. شعار امسال این روز به نقش و اهمیت تنوع زیستی در تامین غذا و سلامت اختصاص یافته است. کشور ما که یکی از مراکز اصلی تنوع زیستی محسوب میشود، از جنبه تنوع درونگونهای به‌ویژه در گونههای مرتبط با غذا و کشاورزی از اهمیت فوقالعادهای برخوردار است. تنوع زیستی به مفهوم تفاوتهای موجود در جهان زنده است. تنوع زیستی اگرچه در سطوح مختلف اکوسیستم، فرد و ژن میتواند مصداق داشته باشد.
اصولا تنوع زیستی یا وجود فرمهای مختلف از یک گونه، یکی از سه رکن اصلی منابع پایه تولید در جهان (آب، خاک و تنوع زیستی) ارزیابی میشود. همانگونه که حیات بدون آب قابل تصور نیست برای اهل فن محرز است که حیات بدون تنوع نیز بقا و دوام نخواهد داشت. ریشه پیدایش در تنوع و تفاوتهای بین رنگ و نژاد و نقش و نگار گیاهان، جانوران و حتی انسان در واقع در تفاوت بین ردیفهای نوکلئوتیدی عامل فیزیکی وراثت یعنی مولکول دی.ان.ا نهفته است. ممکن است این پرسش مطرح شود که علت بروز این تفاوتها چیست. پاسخ در مکانیزم همانندسازی موجودات در سطح زیر سلولی نهفته است. خالق هستی از یک سو با تدبیر «اصل دقت» در همانندسازی استمرار نسلها و حفاظت گونهها و از سوی دیگر با تدبیر «اصل اشتباه» پدیدآوری فرمهای متفاوت زیستی را تضمین کرده است. اگر اشتباهی در نسخهبرداری از عوامل وراثت رخ نمیداد، همه هم‌شکل میبودند و با کوچک‌ترین تغییر محیطی نامساعد همه نابود میشدند. اما این «خطای مقدس» و مطلوب میتواند عامل دیگری هم داشته باشد و آن هم محیط زیست است. پدیدهها و عوامل محیطی مانند نور، خشکی، شوری و آلایندهها میتوانند موجب افزایش اشتباه شوند. در واقع هر نوع تغییری در محیطزیست میتواند موجب پیدایش فرمهای جدیدی شود؛ فرمهایی که میتوانند موجب افزایش، کاهش و یا حتی نابودی تنوعزیستی شوند. در این میان بشر هم به عنوان عامل سوم، ایجاد تنوع را تسریع بخشیده است. در واقع علم به‌نژادی را می توان در دو واژه تعریف کرد: «تنوع و انتخاب». انتخابی که بهنژادگران انجام میدهند یا از میان تنوع موجود در طبیعت است یا تنوعی است که بشر با رمزگشایی از دی.ان.ا به ایجاد آن اهتمام ورزیده است.
بشر با اقدامات نابخردانه خود از جمله تغییر مسیر رودخانهها، جنگلتراشی و برداشت بیرویه از منابع ملی، چرای بیش ازحد از مراتع و ایجاد شهرها و مستحدثات، تنوعزیستی را کاهش داده و بر اساس گزارش سال 2019 میلادی کنوانسیون تنوعزیستی گونههای منقرض شده یا در حال انقراض را به یک میلیون گونه افزایش داده است. اما دانش تجمعی بشر طی هزارههای اخیر و توسعه فناوریهای جدید توانسته است تنوع ارزشمند دیگری را برای بشر به ارمغان بیاورد. آنچه امروز در سبد غذایی مردم جهان قرار دارد، از گوشت سفید و قرمز گرفته تا ذرت، سویا و گندم، از سیب، موز و هندوانه گرفته تا ماکارونی، پنبه و هویج بدون استثنا اصلاح شده و تغییریافته ژنتیک هستند. اجداد طبیعی و وحشی هویج ریشه قابل خوردن نداشتند. موز وحشی پر از هسته است و غیر قابل خوردن؛ گندم طبیعی محصول کمی دارد و در نهایت بسیاری از محصولات طبیعی دارای سموم و آلکالوئیدها و ترکیبات نامناسبی هستند.
هویج وحشی (سمت چپ) و هویج اصلاح ژنتیک شده (سمت راست)
موز وحشی (سمت چپ) و موز اصلاح ژنتیک شده (سمت راست)
گوجه فرنگی وحشی (سمت چپ) و گوجه فرنگی اصلاح ژنتیک شده (سمت راست)
دانشمندان با استفاده از علم ژنتیک توانستهاند این معایب را برطرف و بر محاسن محصولات غذایی بیفزایند. برای ایجاد این نوع تنوع، بهنژادگران از روشهای مختلفی از جمله تلاقی درونگونهای و تلاقیهای بین گونهای استفاده میکنند. اخیرا روشهای جدیدتری ابداع شدهاند که استفاده از فناوری هستهای برای ایجاد متعمدانه جهش یکی از آنهاست. گندم ماکارونی که امروز در سفره غذایی ما قرار دارد حاصل استفاده از فناوری هستهای است و پیش از آن در طبیعت وجود نداشت. مهندسی ژنتیک و ویرایش ژنومی در حال حاضر عالی‌ترین سطوح ایجاد تنوعزیستی را برای بشر فراهم کردهاند. با این روشها هم بر کیفیت غذا افزوده شده و هم بر کمیت آن و هم سلامت آن تضمین میشود. با تسلط بشر به شناسایی ژنها، استخراج آنها و بهبود ویژگیهای فراوردههای ژن، امروز صنعت تولید دارو و مواد با ارزش پزشکی در نقطه عطف تحول ساختاری قرار گرفته است. آن گیاهی که تا دیروز «هرز» نامیده میشد، در سایه فناوری مهندسیژنتیک و تراریخته امروز به امیدی برای نجات هزاران بیمار چشمانتظار تلاش پژوهشگران تبدیل شده است.
روز جهانی تنوعزیستی را بهانهای برای قدرشناسی از محیطبانان، دوستداران و فعالان محیطزیست، دانشمندان و پژوهشگران عرصههای زیستی از جمله بهنژادگران و مهندسین ژنتیک قرار دهیم و با آنان مهربانتر باشیم؛ چرا که آنها بیدارند وقتی که ما خوابیم.
بهزاد قرهیاضی / رئیس انجمن ایمنی زیستی
منبع: روزنامه شرق