گزارش نشست علمی فقه مهندسی ژنتیک

اولین نشست علمی فقه مهندسی ژنتیک با حضور دکتر کاظم خاوازی، معاون وزیر و رییس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، حجت الإسلام، تقوی نماینده ولی فقیه در وزارت کشاورزی، آیت الله رشاد، رئیس حوزه علمیه تهران، آیت الله علیدوست، استاد درس خارج و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دکتر عبدالحسین روح‌الامینی، رئیس شورای مرکزی حزب توسعه و عدالت ایران اسلامی، دکتر محمود حکمت نیا معاون حقوق مالکیت فکری وزیر دادگستری و جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه و متخصصین حوزه زیست فناوری در روز چهارشنبه 6 اذر ماه 1398 در محل سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی برگزار شد.

***

در ابتدای این نشست حجت الإسلام ابوالحسن حسنی به عنوان سخنران اول در تبیین مقاله خود با عنوان «اصل جواز تصرف در طبیعت» به معانی مختلف تصرف اشاره کرد و گفت: معنای تصرف در این‌‌جا یعنی دگرگون کردن؛ یعنی تغییر چیزی از حالی به حال دیگر و از وضعی به وضع دیگر است. اصل هم در آثار فقهی و اصولی زیاد به کار رفته است ولی تعریف روشنی از آن وجود ندارد؛ از موارد کاربرد اصل اولی می‌شود دریافت که مراد از آن وضع معتبر در مواجه‌ی اوّل است؛ یعنی وقتی که مکلّف با چیزی مواجه شد بالطّبع کنش یا واکنشی با آن خواهد داشت.

وی با اشاره به اینکه برخی در فضایی غیرعلمی تلاش می کنند با استناد به آیه تغییر خلقت یا با استناد به احتمالات مبهم مهندسی ژنتیک را حرام و یا آن را سکولار و غیردینی اعلام کنند گفت: بنابراین بحث درباره اصل جواز تصرف و ایجاد تغییر در طبیعت و موجودات باید مورد توجه قرار گیرد.

وی ادامه داد: خلقت انسان اینگونه است که هم توانایی تصرف در طبیعت را دارد و هم این‌که گرایش های قوی غریزی در انسان برای تصرف در طبیعت قرار داده شده است. عقل در مانع تراشی کلّی بر سر راه این غرایز قبح و فساد را می‌بیند. بنابراین اصالت را به جواز می‌دهد و ممنوعیت یا محدودیت را نیازمند دلیل می‌بیند.

حجت‌الاسلام حسنی از ادله قرآنی به عنوان دلیل دوم یاد کرد و گفت: از آیات متعدد در این باره به دو آیه اشاره کرده‌ام که نخست «سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَهً وَ باطِنَهً» سوره‌‌ی لقمان، آیه‌ی ۲۰ و همچنین «وَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مِنْهُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» سوره‌ی جاثیه، آیه‌‌ی ۱۳ است.

حجت‌الاسلام حسنی با اشاره به روایات به عنوان دلیل دیگر جواز تصرف در طبیعت گفت: از روایات هم می‌توانیم مستندات زیادی بر اصالت جواز تصرف زیاد بیاوریم که از جمله مهم‌ترین آنها روایات معتبری هستند که مستند اصالۀ الاباحه قرار گرفته‌اند.

این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به سؤال یکی از حضار مبنی بر اینکه اگر احتمال خطر قابل توجه وجود داشته باشد آیا اصل جواز محدود نمی‌شود گفت: خود احتمال نمی‌تواند موجب محدود شدن اصل جواز شود بلکه تنها بر اساس مستنداتی که به استناد آنها احتمال مشخصی ایجاد شده است می‌توان اصل جواز را محدود کرد. من نمی‌توانم مردم را از تصرف منع کنم صرفا به این دلیل که ممکن است دلیلی یا قرینه‌ی خلافی در آینده پیدا شود؛ زیرا این گونه فحص عقلایی نیست. این در حالی است که آنچه در حال حاضر در برخی مجامع رسانه‌ای و غیر علمی مطرح است این است که مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته را به صرف وجود احتمالات و بدون مستندات منع کنیم که این از نظر فقهی و عقلایی نمی‌تواند مورد پذیرش باشد.

وی مانع‌تراشی های اخیر بر سر راه بهره‌مندی کشور از مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته و نوع استدلال‌های مطرح شده را دقیقا مشابه استدلال‌های مطرح شده در دهه شصت علیه انرژی هسته‌ای دانست و گفت: سخن گفتن از حرمت اصل مهندسی ژنتیک و سکولار دانستن زیست فناوری نشان می‌دهد جریانی برای زدن اصل فناوری در حال شکل گیری است.

حجت الإسلام والمسلمین حسنی در پایان گفت: حرف‌های عوامانه درباره مهندسی ژنتیک خیلی در رسانه ها مطرح شد که برخی از آنها را متخصصان می‌دانند که أساسا نشدنی و غلط است. اما نکته مهم این است که در سیاستگذاری‌ها باید تاکید بر امنیت غذایی و مبارزه با مافیای واردات مواد غذایی و سموم باید جزوی از سیاستها باشد. به هر حال اگر برنجی تولید کنیم که نیازی به آب زیاد ندارد و نیاز به سم ندارد تجارت خیلی‌ها را محدود خواهد کرد.

***

در ادامه حجت الإسلام والمسلمین تقوی نماینده ولی فقیه در وزارت جهاد کشاورزی ضمن تشکر از دکتر خاوازی برای میزبانی این نشست گفت: یکی از مسایلی که در حوزه تحقیقات وزارت جهاد کشاورزی وجود دارد این است که ذهن متخصصین با مباحث این چنینی خیلی آشنا نیست؛ بنابراین نفس تشکیل چنین جلساتی برای کار عزیزان که کامل تر شود و مستندات قوی تری داشته باشد به هر حال در نظام اسلامی زندگی می‌کنیم و همه أمور باید در چارچوب معیارها و ملاک‌های اسلامی پیش برود. مرکز تحقیقات کشاورزی به عنوان یکی از قوی‌ترین مجموعه‌های تحقیقاتی در کشور است که سرمایه‌های علمی و انسانی عظیمی در آن وجود دارد که باید روز به روز بر آن افزود.

وی افزود: باید پیوندی با حوزه و محققین و اندیشمندان حوزوی برقرار کرد و دنبال می‌کنم این طرح که یک مرکز تحقیقاتی و پژوهشی باید درباره مبانی فقهی کار تاسیس کند. در این صورت اگر ما در مجامع بین‌المللی حاضر شویم و این حرف‌ها را بزنیم می‌توانیم به دنیا تفکر و اندیشه خود را معرفی کنیم. قوانین جهاد کشاورزی را مطالعه کردیم و موارد مورد نیاز را استخراج کردیم و روشن کردیم که این امر رسالت این وزارتخانه است.

حجت‌الإسلام تقویت تبیین موضوعات احکام و اصطلاحات این حوزه را به عنوان پایه مباحث فقه زیست‌فناوری ضروری دانست و توضیح داد: تبیین موضوع باید در مرحله اول به دقت صورت گیرد و اگر بخواهیم حکم تبیین شود باید ابتدا موضوع‌شناسی صورت گیرد. توضیح جامع و دقیق موضوعات توسط متخصصین زیست‌فناوری لازمه دریافت حکم است زیرا حکم زمانی می تواند محکم و روشن باشد که موضوع مشخص و روشن باشد؛ مثلا اینکه آیا اصلاح نباتات و اینکه یک ژن را برای تقویت یک گیاه به آن وارد می‌کنیم چه نوع تغییری است. حکم بدون موضوع نداریم و نمی‌توانیم حکمی صادر کنیم که موضوع آن مشخص نیست و سوالاتی که پیش می‌آید گاه از این امر ناشی می‌شود. در گام دوم باید اصطلاحاتی که در این حوزه جنبه کاربردی می‌یابد مثل حوزه‌های دیگر علم فهرست شود و تبیین شود و گفته شود در این حوزه چه مفهومی دارند و چه باری باید منتقل کنند.

وی درباره جنجال‌های اخیر درباره محصولات تراریخته خاطرنشان کرد: مسئله تراریخته یک مقدار رنگ و لعاب سیاسی به خود گرفته است که به شدت باید از آن پرهیز کرد زیرا به این صورت اصل مسئله و پیشرفت علمی کشور ذبح می‌شود.

***

سپس جناب آقای دکتر حکمت نیا معاون وزیر دادگستری به ارائه مقاله خود با عنوان طراحی نظام حقوق زیست فناوری پرداخت. وی با اشاره به شیوه‌های نظام سلطه در ایجاد انحصار فناوری گفت: از آنجا که در نظام بین‌المللی امکان وضع ضمانت اجرای سخت وجود ندارد نظام سلطه از روش‌های نرم برای منع کشورها از به کار گیری برخی فناوری‌ها و پیشرفت‌های فناورانه استفاده می‌کند. یعنی با افزایش هزینه‌های فناوری و هزینه‌تراشی برای علم و فناوری شما را قانع می‌کنند که به دنبال آن نروید.

دکتر حکمت‌نیا گفت: در این نشست ابتدا قصد داریم به نزدیک کردن مفاهیم و زبان فقهی و حقوقی با زبان فنی در زیست فناوری بپردازیم تا درک متقابل در این حوزه ایجاد شود که این امر کمی وقت‌گیر است و حوصله می‌طلبد.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه سخن گفتن از ارزیابی های ایمنی زیستی بر مبنای واقعیت‌گرایی است گفت: برخی کشورهای اروپایی نه بر أساس واقعیت و فکت خارجی بلکه بر اساس ترس که نوعی ذهن محوری است قانونگذاری را جایز می‌دانند. در حالی که اگر واقعیت‌محور باشیم و رویکرد علمی داشته باشیم نمی‌توانیم ترس از خطر را مؤثر در حکم بدانیم و تنها به مستندات علمی توجه خواهیم کرد.

وی با انتقاد از وجود تخریب‌ها در حوزه فناوری گفت: متاسفانه این رویه وجود دارد که به جای اینکه شهرت تجاری ایجاد کنیم یکدیگر را در حوزه فناوری و تجارت تخریب می‌کنیم. باید از تخریب صاحبان فناوری جلوگیری شود و حتی شهرت مناسب برای فناوری تولید شده ایجاد گردد. شهرت علمی ایجاد کردن برنامه می‌خواهد به طوری برنامه ریزی شود که برای شرکت‌ها و فناوران در ذهن عموم مرجعیت علمی ایجاد شود تا در مرحله بعد بتوان چنین اعتبار علمی و فناورانه را تبدیل به ثروت کرد.

وی افزود: بحث از مبانی فقهی و حقوقی در حوزه زیست فناوری نیازمند ارایه یک ساختار و چارچوب بحث است که سه سطح موضوع شناسی تا سیاستگذاری و برنامه اقدام را شامل می‌شود.

این استاد حوزه و دانشگاه در بیان سطح موضوع‌شناسی گفت: در موضوع شناسی یک موضوع شناسی قواعد و یک موضوع شناسی سیاستها داریم. موضوع‌شناسی سیاست ها شامل هزینه فایده اولولیت ها جایگاه بخش خصوصی، جایگاه حمایت‌ها و مانند آن می‌شود. موضوع شناسی قواعد نیز شامل تبیین و تعریف موضوعات فنی – زیستی، موضوعات فنی – زیست‌محیطی، موضوعات فنی – اقتصادی و در نهایت تبیین مسائل مربوط به نیاز – مصرف می‌شود.

وی افزود: پیش فرض موضوع شناسی فنی – زیستی دارای این پیش فرض است که انسان توانمند است و امکان تغییر در طبیعت را دارد. حال بحث بر سر این است که گستره و مسائل مربوط به این امر چیست. اما اگر کسی اصل امکان تغییر در طبیعت را نمی‌پذیرد از ابتدا راهش جدا می‌شود.

دکتر حکمت نیا ادامه داد: تبیین دخالت فناورانه به معنای تبدیل موضوع فنی به عنوان موثر در حکم است در حقوق یا در فقه صرف عناوینی که حکایت از یک فکت و واقع باشد ممکن است نتواند موضوع حکم قرار گیرد و باید عناوین مناسب با زبان فقه را تبیین کنیم.

***

در ادامه این نشست دکتر پژمان آزادی استاد پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی به بیان روش‌های سنتی و جدید اصلاح نباتات پرداخت.

وی از انتخاب محصولات برتر به عنوان ابتدایی‌ترین روش اصلاح نباتات یاد کرد و افزود: در این روش در هر بار کشت آن مواردی را که در بین محصولات کشت شده دارای صفات مطلوب‌تری هستند انتخاب شده و برای کشت‌های بعدی مورد استفاده قرار می‌گیرند که از همین روش بشر در طول چند هزار سال توانست به اصلاح و تغییر گیاهان زراعی بر اساس نیاز خود بپردازد.

دکتر آزادی روش بعدی اصلاح را تلاقی و دو رگ گیری میان گیاهان مختلف دانست که این روش موجب تغییرات اساسی در بسیاری محصولات زراعی و باغی مانند موز، هندوانه، بادنجان، هویج و… شد. این اصلاحات به قدری بوده است که نمونه اولیه این محصولات قابل استفاده نیستند.

وی روش مهندسی ژنتیک مدرن یا انتقال ژن را شیوه‌ای دانست که در طبیعت هم از طریق برخی عوامل مانند یک نوع باکتری رخ می‌دهد و افزود: این روش جزئی از فراین تکامل میان موجودات زنده است و پیش از این در طبیعت در مورد سیب‌زمینی شیرین و برخی محصولات دیگر رخ داده است. مهندسی ژنتیک مدرن تنها تکامل طبیعی موجودات و انتقال ژن را تسریع و هدفمند کرده است.

دکتر آزادی ادامه داد: بنابراین این تصور درست نیست که انتقال ژن اخیرا انجام شده است؛ بلکه این فرآیند به صورت طبیعی در طبیعت دائما در حال رخ دادن است. مثل گال‌هایی که در برخی گیاهان مشاهده می‌شود که از طریق یک نوع باکتری ژنهایی که هورمون های اکسین و سایتوکنین دارد به گیاه هدف منتقل می‌کند و محصولات زیادی در طبیعت به این روش ژنهایی را دریافت کرده‌اند. این روند به صورت طبیعی دهها هزار سال است که اتفاق می‌افتد و بشر تنها با الهام از این کارکرد طبیعی تنها تلاش کرد ژنهای مطلوب خود را به گیاه منتقل کند. بنابراین بر خلاف تصوراتی که در برخی رسانه‌ها دنبال می‌شود انتقال ژن از این طریق سابقه هزاران ساله و ایمن دارد و آثار احتمالی عجیبی نخواهد داشت.

وی در نهایت به روش جهش‌زایی و اصلاح هسته‌ای اشاره کرد و گفت: این روش دارای بیشترین آثار ناخواسته بر ژنوم محصولات زراعی است حال آنکه هیچ ارزیابی مانند دیگر محصولات بر آن صورت نمی‌گیرد و البته تا کنون محصولات خوبی از این طریق اصلاح و ارائه شده است.

 

***

در ادامه جلسه دکتر روح‌الامینی استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به اهمیت تدوین سند زیست فناوری گفت: حوزه زیست‌فناوری بسیار گسترده است و از جهت موضوع‌شناسی باید همه موضوعات زیست فناوری باید مورد توجه قرار گیرد.

وی زیست‌فناوری را صنعتی پردرآمد دانست و گفت: در ده سال گذشته هفت داروی پرفروش آنتی‌بادی بین ۵ تا ۲۰ میلیارد دلار داشته است. اخیرا فایزر نسل جدیدی از داروهای آنتی بادی را ارائه کرده است که دارو را فقط به سلول سرطانی می‌رساند و درمان سرطان را ساده می‌کند. از این نسل ده دارو ارائه شده و صد دارو در صف بازار است. حالا قیمت همین داروی فایزر برای دو دوره سه هفته‌ای درمان سرطان ۱۶۳ هزار دلار است.

این استاد دانشگاه با انتقال از عدم توجه کافی به توسعه بیوتکنولوژی خاطر نشان کرد: آیا قاعده نفی سبیل ایجاب نمی‌کند فقیر و محتاج بیگانه نباشیم برای آوردن چنین درمانی و از ده بیست سال پیش به جای سرمایه‌گذاری در مثلا معدن در این حوزه که مغز افزاری و دانشی است ترویج گسترده ای می‌داشتیم که وقتی داروی دو میلیارد تومنی می‌آید در کشور خودمان آن را داشته باشم.

دکتر روح‌الامینی بیوتکنولوژی را محور شکل‌گیری کمپانی‌های بزرگ جهان در آینده دانست و گفت: در جهان کمپانی‌های بزرگ دنیا بر همین اساس دارد زیر و رو می‌شود و کمپانی‌های بیوتکنولوژی دارد بالا می‌آید. به همین دلیل است که اگر کسی یک کم با ژن و سلول کار کرده باشد در دنیا خریدار دارند و کمپانی‌های بزرگ نیرو دزدی رایج شده‌اند. در ده سال آینده توسعه حوزه سلول‌درمان و ژن درمانی را خواهیم داشت که ما از آن غافلیم. در این حوزه مدتی است درمان‌های نیم میلیاردی ارائه شده است. در این سطح پزشکی فردی مطرح شده است که درمان مخصوص یک فرد به وی ارائه می‌شود و بسیار گران و اختصاصی یک فرد است.

استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به ضرورت نگاه جامع در حوزه‌های سیاستگذاری و هزینه فایده افزود: در این حوزه باید از موضع خلاقیت و خلق جدید به مسائل نگاه کرد و بر اساس فتبارک الله احسن الخالقین بالاخره به انسان و خلیفه الله یک چیزهایی واگذار شده است.

دکتر روح‌الامینی حاصل رسانه‌ای کردن مباحث علمی بیوتکنولوژی را موجب محروم کردن کشور از فناوری دانست و افزود: من از دوستان تقاضای کمک دارم در هر دو سمت کار هم فناوران و هم مدیران و هم حوزه علمیه کمک کند که ضمن رعایت مسیر و عدم تجاوز به حریم شرع یا فقه بتوانیم از دستاوردهای این علوم در کشور استفاده کنیم و به عوامی سیاسی دچار نشویم. چون متاسفانه دوستان در سال‌های گذشته بی‌دقتی کردند و بحث‌های بسیار دقیق علمی در محیط‌های رسانه‌ای مطرح شد و از مسیر خارج شد.

وی دوری از فناوری را پاسخ مناسبی برای ملاحظات این حوزه ندانست و توضیح داد: خوف و ترس از فناوری در حوزه نانو هم مطرح است که آیا آثار و عوارض احتمالی دارد یا از این قبیل که محور این بحث مفهوم اکسپوژر یا سطح تماس است. یعنی شما در صورت وجود خطری مانند آلودگی هوا هم می‌توانید فیلتر برای رفع آلودگی کارخانه یا کاتالیست را نصب کنید و آلودگی را مدیریت کنید هم می‌توانید خودتان را از آلودگی هوا دور کنید و مثلا به شهر دیگری بروید.

این استاد دانشگاه ترس از فناوری را موجب دچار شدن برخی متولیان امر به عوام زدگی دانست و افزود: این ترسی که باعث شده سیاست‌مداران ما دچار یک عوام‌زدگی بشوند که حالا بحث پدافند غیرعامل و هوشیاری و مسائل فقهی و از این قبیل باید در جای خود مورد توجه باشد ولی توجه شود که عوامی هم در سیاست‌مداران منتقل نشود. اینکه یه چیزی را یک کسی در یک گوشه‌ای می‌گوید و بعد به سیاستمداران منتقل می‌شود.

***

حضرت آیت الله رشاد، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در این نشست ضمن تشکر از همکاری وزارت دادگستری، وزارت کشاورزی، شورای عالی انقلاب فرهنگی و سازمان‌هایی دیگر در برگزاری نشست فقه بیوتکنولوژی گفت: سه توصیه مهم در حوزه سیاستگذاری باید مورد توجه قرار گیرد؛ اول اینکه ما همچنان در ابتدای راهیم و نیازمند کار علمی جدی هستیم؛ دوم اینکه در تربیت نیروی فاضل صاحب تشخیص و صلاحیت کسری داریم و مسئله به این اهمیت و گستردگی نیروی بسیار بسیار ناچیز است؛ سوم در حوزه رسانش و تبلیغ و آگاهی رسانی است به هر حال فضا مه آلود و حمله‌ها تند و کند است و این نیازمند یک طرح جامع و مناسب برای آگاهی رسانی به جامعه درباره این فناوری است.

وی درباره مهندسی ژنتیک آن را موضوعی چند وجهی و نیازمند مطالعه بین رشته‌ای دانست و گفت: دراین حوزه در چهار ساحت و زمینه نیازمند بحث علمی هستیم که اولین آن مطالعه روی اصول جهان هستی شناختی مرتبط با زیست فناوری است که جنبه کلامی فلسفی دارد.

آیت الله رشاد ساحت دوم مطالعه درباره مهندسی ژنتیک را مطالعه علمی روی گزاره های زیست فناوری دانست و افزود: اگر بنا باشد در این حوزه پیشرفت کنیم به کار بگیریم تولید کنیم مصرف کنیم باید کار علمی دقیق و جدی کنیم و حتی اگر با این فناوری مخالف باشیم هم باید کار علمی جدی کنیم. این حوزه هم جنبه شناختی زیست‌فناوری است. این دو حوزه به مسئله شناسی و موضوع شناسی منجر می‌شود و اینکه موضوع و مسئله را درک کنیم.

وی ادامه داد: دو ساحت دیگر ساحت قواعد ارزشی – اخلاقی معطوف به زیست فناوری و دیگر قواعد فقهی و حقوقی معطوف به زیست فناوری که این دو جنبه منجر به این می‌شود که بتوانیم حکم صادر کنیم و حکم شناسی را ممکن می‌کند.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به أصول نظام احسن خلقت تاکید کرد: یکی از أصول اصل نظام احسن این است که در عالم یک انتظام شگرفی حاکم است و همه چیز در جای خود است. بنابراین هر چیزی که باعث شود این عناصر جابجا شود باید در چارچوب این نظام احسن صورت گیرد. در اینجا این سؤال مطرح شده است که آیا جابجا کردن ژنها در مهندسی ژنتیک آیا نظام احسن را به هم نمی‌زند. این پرسشی است که باید پاسخ داده شود. پاسخ این است که عالم فرگشت پذیر، فراگشت پذیر و در حال تکامل است. عالم یکسره قوه و ماده است و عالم ماده هیچ وقت نمی‌تواند به فعلیت برسد بلکه همواره در حال تکامل است.

آیت الله رشاد در ادامه با اشاره به ادعای برخی درباره حرمت تصرف در حیات و مهندسی ژنتیک گفت: هیچ کس نمی‌گوید که شکافتن اتم خلاف شرع است و اشکالی ندارد چون اگر این طور باشد هیچ حرکتی نباید کرد و حتی آبگوشت هم نباید درست کرد زیرا نوعی تصرف در مواد است. صرف تصرف نمی‌تواند ممنوع باشد تصرف نباشد یعنی توقف و توقف یعنی مرگ آنگاه که هستی توقف کند یعنی مرده است و قرار نیست این طور باشد. بحث این است که شکافتن هسته را انسان در مسیر کمال هستی به کار گیرد یا برای بمب اتم از آن استفاده کند.

وی هدفداری و غایتمندی و هوشمندی را از دیگر أصول دیگر نظام احسن دانست و افزود: حتی جماد هم شعورمند است ولی ما درک نمی‌کنیم و هستند کسانی که درک می‌کنند. جماد تسبیح می‌گوید و در حال حرکت و تکامل است.

این استاد حوزه علمیه تهران عالم را تسخیر شده بشر دانست و ادامه داد: ممکن است گفته شود خداوند عالم را به تسخیر انسان در آورده است و مختار است هر طور با آن رفتار کند. مثلا گفته می‌شود لایه ازن از بین رفته است. این تسخیر یک سویه نیست و در یک رابطه دوسویه و متقابل صورت می‌گیرد. به این معنا که اگر از عالم بهره می‌بریم باید به آن بهره هم بدهیم. در روایتی از امام صادق نقل شده است که انسان با چهار گونه تعامل مواجه است. تعامل با خدا، تعامل با خود، با دیگر مخلوقات و تعامل انسان با عالم. تعامل در اینجا به معنای رابطه متقابل و دوسویه است. بنابراین اگر عالم مسخر ماست به این معنا نیست که ما در تسخیر عالم نیستیم. عالم هم در ما تصرف می‌کند و اختیاراتی دارد که باید مورد توجه قرار گیرد.

***

حضرت آیت‌الله علیدوست مدرس خارج فقه و أصول و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در ارائه مقاله خود با عنوان فقه مهندسی ژنتیک گیاهی گفت: برخی از مباحثی که ارائه می‌کنم در قالب مقاله‌ای تحت عنوان مبانی فقهی مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته در سال ۱۳۹۵ در مجله دین و قانون مرکز تحقیقات مجلس منتشر شده است که علاقمندان می‌توانند برای مطالعه بیشتر مراجعه کنند.

وی به ضرورت بررسی دو مرحله در حوزه فقه مهندسی ژنتیک اشاره کرد و افزود: مرحله اول بحث از مقتضی است که آیا برای جواز تصرف در ژن دلیل کافی داریم یا خیر و دوم اینکه مانع و ادله منع کننده ای وجود دارد یا خیر. در بحث از مقتضی می‌خواهیم درباره ادله جواز مهندسی ژنتیک سخن بگوییم. اگرچه در مهندسی ژنتیک ممکن است به حکم مستحب و واجب هم برسیم و در مواردی آن را واجب بدانیم. کما اینکه حکم مکروه و حرام هم وجود دارد.

وی ادامه داد: از نظر مقتضی می‌توان به سه دسته ادله برای جواز مهندسی ژنتیک تمسک کرد. از آیات قرآن می‌توان به آیات تسخیر اشاره کرد: «سخر لکم مافی‌الأرض» یا «هوالذی خلق لکم مافی‌الأرض جمیعا» وقتی این عمومات جواز تصرف را این گونه بیان می‌کنند از نظر موازین فقهی به این معنا است که برای اثبات موارد خروج از این عموم نیازمند دلیل خاص هستیم.

آیت الله علیدوست افزود: دسته دیگر ادله روایات است مانند این عبارت که «الناس مسلطون علی أموالهم» که حقیر در کتاب فقه و حقوق قراردادها عرض کرده‌ام که درست این است که «الناس مسلطون علی مالهم و ما لهم» یعنی آنچه که انسان در اختیار دارد و در اطراف اوست بر آنها مسلط است و می‌تواند تصرف کند. دلیل دیگر هم اصل جواز است. به نظر می‌رسد وجود مقتضی و اصل جواز چیز روشنی است و نباید در آن متوقف شد.

این استاد فقه و أصول در بررسی ادله منع کننده نیز توضیح داد: اولین مانعی که مطرح می‌شود آیه دال بر حرمت تغییر خلقت است. در آیه ۱۱۹ سوره نساء هست که ابلیس به خداوند عرض می‌کند که من انسان‌ها را گمراه می‌کنم و به آنها دستور می‌دهم خلق خدا را تغییر دهند و در تکوین دست ببرند. در تفسیر این آیه سه رفتار وجود داشته است: برخی آن را به شدت توسعه داده و حتی آرایش کردن را مصداق تغییر خلق الله دانسته‌اند. رویکرد دوم این است که خلق الله یعنی دین الله که در روایات هم به این تفسیر تصریح شده است. زیرا تشریع خداوند هم از نظر اسلام یکی از خلقت‌های خداست. رویکرد سوم هم به تغییر درون انسان اشاره می‌کند. یعنی گفته می‌شود شیطان درون و هدف انسانها را تغییر می‌دهد. رویکرد چهارمی که در مقاله اشاره کرده‌ام حرمت تغییر ناهمسو با هدف خلقت پدیده‌ها است. با این بیان این آیه مانع و منعی برای اصل جواز تصرف در حوزه مهندسی ژنتیک نمی‌تواند باشد.

وی به قاعده قطع خطر محتمل به عنوان یکی از ادله مورد استناد مخالفان مهندسی ژنتیک اشاره کرد و گفت: این آیه در بحث قبح عقاب بلابیان مورد توجه فقها قرار گرفته و بزرگانی مثل آخوند خراسانی محقق اصفهانی محقق بروجردی و خیلی از فقیهان دیگر در آنجا آن را نمی‌پذیرند و بنابراین این یک اصل مورد وفاق فقیهان نیست.

آیت الله علیدوست در بیان قاعده جایگزین دفع خطر محتمل گفت: بسیاری از کارهای ما موازنه بین ضررها و منافع احتمالی است. ممکن است به روایتی استناد شود که «نهی النبی عن الغرر» که غرر به معنای ریسک است اما تحقیق اثبات می‌کند چنین روایتی از قرن هشتم به منابع راه یافته است و اعتبار ندارد. در دین آنچه لازم است دفع مفسده است و نه دفع ضرر محتمل حتی آنچه معروف شده است که لاضرر نفی حکم ضرری می‌کند باید گفت این امر نه افتخار است برای اسلام و نه دلیلی بر آن داریم بلکه دفع مفسده در اسلام نفی شده است.

وی با اشاره به مطرح شدن بحث‌های عوامانه علیه مهندسی ژنتیک گفت: اینکه گفته می‌شود بحث حالت عوامانه پیدا کرده است مربوط به فضای رسانه است ولی خطرناک تر از آن این است که بحث‌های عوامانه درباره فناوری کشیده شود به فضای تصمیم تصمیم‌گیران که کشور را از فناوری محروم می‌کند.

وی سیاست زدگی در بحث علیه مهندسی ژنتیک را آفت دیگر بحث در این حوزه دانست و افزود: مبحث دوم ورود سیاست به این مسیله است که افت بسیار بزرگی است. نباید سیاست یا منافع اقتصادی نباید وارد بحث‌های علمی این چنینی باشد و مباحث باید بسیار متین و علمی مسیر خود را طی کند.

آیت الله علیدوست در پایان تاکید کرد: حقیقت این است که اصل مهندسی ژنتیک مشکلی ندارد و در حواشی آن هم بار اصلی بحث بر دوش کارشناسان است. بنابراین اگر کسی از فقیهی بپرسد مهندسی ژنتیک مصداق چیست می‌گوید من تخصص ندارم. اگرچه برخی همه دانند و متاسفانه در همه چیز اظهار نظر می‌کنند. این مسئله مشکل فقهی شرعی ندارد و از این جهت مشکلی نیست فقط باید اطراف قضیه را دید. از این نظر مسائل مهندسی ژنتیک از نوع سیاه و سفید نیست و کارشناسان باید موضوعات را به صورت موردی مشخص کنند.