رویکرد جهانی به تولید و مصرف محصولات تراریخته
ممنوعیت محصولات تراریخته در 38 کشور؟
مهدی معلی ـ دکتری حقوق مالکیت فکری
زهرا حاجت پور ـ کارشناس ارشد کشاورزی
زیست‌فناوری، مهندسی ژنتیک و تولید گیاهان تراریخته از مهمترین دستاوردهای بشر برای تامین امنیت غذایی با رویکرد توسعه پایدار است. تولید محصولات مقاوم به تنش‌های زیستی و غیر زیستی به ویژه آفت، متحمل به کم آبی و محصولاتی با ارزش تغذیه ای بیشتر که به واسطه کاهش ضایعات با افزایش عملکرد همراه بوده است و روش های کشت دوست‌دار محیط زیست از مهمترین اهداف و دستاوردهای فناوری مهندسی ژنتیک و تولید محصولات تراریخته بوده است.
با وجود آنچه گفته شد و با توجه به بازار چندین میلیارد دلاری واردات مواد غذایی در کشور به نظر می‌رسد جریان‌های اقتصادی سودجو توانسته‌اند در 15 سال گذشته با موفقیت کشور را از این فناوری و تولید داخلی محصولات تراریخته محروم کرده و راه واردات بیشتر را بگشایند. این در حالی است که سند ملی زیست‌فناوری و راهبردهای اجرایی آن مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی و قانون ملی ایمنی زیستی و سیاستهای اجرایی آن تولید این محصولات را تکلیف کرده‌اند. همچنین مراجع ملی و بین‌المللی مرتبط با سلامت از جمله سازمان جهانی بهداشت، سازمان فائو و مراجع متولی بهداشت و سلامت همه کشورها از جمله آمریکا، اتحادیه اروپا و… بر سلامت و ایمنی این محصولات تأکید و اقدام به صدور صدها مجوز تولید و مصرف کرده‌اند.
یکی از شایعاتی که در جلوگیری از بهره‌مندی کشور از این فناوری مؤثر بوده است، ممنوعیت این محصولات در برخی کشورها است. به طور خاص فهرستی از 37 کشور در برخی محافل و سایت‌ها منتشر شده که ادعا شده محصولات تراریخته در آن ها ممنوع شده است. این امر موجب شد به بررسی رویکرد جهانی و کشورها به محصولات تراریخته بپردازیم. برای مطالعه رویکرد جهانی به محصولات تراریخته می‌توان منابعی همچون گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی، قوانین کشورهای ادعا شده و همچنین رویه عملی آنها در مصرف محصولات تراریخته مورد توجه قرار گرفته است.
آخرین وضعیت محصولات تراریخته در جهان
طبق آخرین آمار که توسط سرویس بین المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی منتشر شده است طی 23 سال گذشته از سال 1996 تاکنون سطح زیر کشت محصولات تراریخته با مساحت تجمعی 2.5 میلیارد هکتار، 113 برابر افزایش یافته و از 1.7 میلیون هکتار در سال 1996 به 191.7 میلیون هکتار در سال 2018 رسیده است. تا انتهای سال 2018 میلادی در مجموع 26 کشور، تولید کننده محصولات تراریخته بودهاند و اغلب کشورهای جهان نیز مصرف کننده این محصولات هستند. آمار واردات کشورها از کشورهای تولید کننده این محصولات در پایگاه The Observatory of Economic Complexity قابل مشاهده است.
اگرچه بیش از ده محصول تراریخته تا کنون تجاری شده است چهار محصول استراتژیک سویا، ذرت، پنبه و کلزا بیشترین سطح زیر کشت محصولات تراریخته را در 26 کشور تولید کننده این نوع محصولات به خود اختصاص دادند. سویای تراریخته با 95.9 میلیون هکتار 50 درصد سطح زیر کشت محصولات تراریخته را به خود اختصاص داد. ذرت با 58.9 میلیون هکتار، پنبه با 24.9 میلیون هکتار و کلزا با 10.1 میلیون هکتار سطح زیر کشت تراریخته در رتبههای بعدی قرار داشتند.
بر اساس آمار سرویس بین المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی 77 درصد سطح زیر کشت سویا، 80 درصد سطح زیر کشت پنبه، 32 درصد سطح زیر کشت ذرت و 30 درصد سطح زیر کشت کلزا در سطح جهان در سال 2018 به ارقام تراریخته این محصولات اختصاص داشته است (نمودار 1).
نمودار 1: سطح زیر کشت چهار محصول اصلی تراریخته در جهان در سال 2018
ایالات متحده آمریکا رتبه اول کشت محصولات تراریخته در سال 2018 را به خود اختصاص داد و 75 میلیون هکتار را زیر کشت این محصولات برد و پس از آن برزیل با 51.3 میلیون هکتار، آرژانتین با 23.9 میلیون هکتار، کانادا با 12.7 میلیون هکتار و هند با 11.6 میلیون هکتار در رتبههای دوم تا پنجم قرار داشتند (جدول 1). سطح زیر کشت تراریخته در سال 2018 در آمریکای لاتین، 79.4 میلیون هکتار؛ آسیا و اقیانوسیه 19.13 میلیون هکتار و در آفریقا 2.7 میلیون هکتار بود. کمیسیون اروپا و مرجع غذا و داروی این اتحادیه مجوزهای متعدد برای تولید و مصرف این محصولات در سراسر اتحادیه صادر کرده‌آند و بر اساس همین مجوزها تاکنون دو کشور عضو یعنی اسپانیا و پرتغال، به کشت ذرت تراریخته مقاوم به آفات پرداخته‌اند.
جدول 1: سطح زیر کشت محصولات تراریخته در سال 2018 در کشورهای مختلف (میلیون هکتار)**
*هجده تولید کننده بزرگ محصولات تراریخته که بیش از 50 هزار هکتار را به زیر کشت محصول تراریخته اختصاص داده‌اند.
** به نزدیکترین صدهزار روند شده است.
آخرین وضعیت رخدادهای محصولات تراریخته دارای مجوز برای مصارف انسانی، خوراک دام و کشت
از سال 1996 تا انتهای سال 2018، 2063 مجوز مورد برای مصارف غذای انسان، به صورت مستقیم یا فراوری شده؛ 1461 مورد برای خوراک دام، به صورت مستقیم یا فراوری شده و 825 مورد برای کشت و رهاسازی در سطح جهان صادر شده است. ایالات متحده بیشترین تعداد رخدادهای تراریخته را صادر کرده و پس از آن مکزیک، ژاپن، کانادا، کره جنوبی، تایوان، استرالیا، زلاندنو، فیلیپین، اتحادیه اروپا، کلمبیا و برزیل قرار دارند. بیشترین تعداد مجوز برای ذرت صادر شده است (137 مورد در 35 کشور) و پس از آن پنبه (63 رخداد در 27 کشور)، سیب‌زمینی (49 رخداد در 13 کشور)، سویا (38 رخداد در 31 کشور) و کلزا (37 رخداد در 15 کشور) رتبههای بعد را دارند.
جدول 2: ده کشور برتر اعطا کننده مجوز محصولات تراریخته برای مصارف خوراک انسان، دام و رهاسازی و کشت
وضعیت قانونی محصولات تراریخته در جهان
آنچه گفته شد مختصری از وضعیت تولید و مصرف محصولات تراریخته در سطح جهان از آغاز تولید تجاری تا پایان سال 2018 بود. با وجود آمار شفاف مبنی بر گستردگی استفاده از محصولات تراریخته در سطح جهان، ممنوعیت محصولات تراریخته در برخی از کشورها ادعایی است که به طور گسترده به ویژه در چند رسانه خاص و شبکه های اجتماعی مطرح شده است. بررسی قوانین و مقررات مربوط به مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته در هر کشور و عملکرد کشورها در واردات و مصرف محصولات تراریخته از کشورهای تولید کننده این محصولات، دو روش برای روشن شدن وضعیت محصولات تراریخته درکشورها است. به همین منظور مقررات تولید و مصرف تراریخته ها در کشورهای شاخص مورد بررسی قرار گرفته است.
مراجعه به قوانین این کشورها نشان می‌دهد شایعه ی «ممنوعیت محصولات تراریخته در بسیاری از کشورها» صحت ندارد. ارزش ارزی واردات برخی محصولات تراریخته اصلی شامل ذرت، سویا و فراورده آن از مهمترین کشورهای تولید کننده محصولات تراریخته به برخی از این کشور ها گزارش شده است. منبع این گزارش رصدخانه پیچیدگی اقتصادی است که توسط گروه ماکرو کانِکشِنز در دانشگاه MIT توسعه یافته است.[1]
جدول 3- فهرست کشورهایی که ادعا شده محصولات تراریخته در آن ها ممنوع است
![]()
استرالیا
استرالیااسترالیا در سال 2017، به ترتیب به ارزش 278 میلیون دلار، 5.2 میلیون دلار و 693 هزار دلار کنجاله سویا از برزیل ، آرژانتین و ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. در همین سال ارزش واردات ذرت استرالیا از آرژانتین 253 هزار دلار بود.
بررسی رویکرد مراجع قانون گذاری و کنشگران محیط زیست در استرالیا نشان می‌دهد این کشور به عنوان یکی از اولین کشورهای تولید کننده محصولات تراریخته جهت گیری های مثبتی را نسبت به بهره برداری از این فناوری نشان می دهد. فهرست کاملی از محصولات دارای مجوز رهاسازی در استرالیا در وب سایت دفتر نظارت بر فناوری ژنتیک وزارت بهداشت استرالیا در دسترس است. هم اکنون ۸00 هزار هکتار از اراضی این کشور به کشت پنبه و کلزای تراریخته اختصاص دارد.
در استرالیا الزامی به برچسب گذاری روغن استحصال شده از محصولات تراریخته وجود ندارد چرا که محصول نهایی روغن فاقد پروتئین حاصل از اصلاح ژنتیک است و بر اساس ماده (۲)(۵)۱ قانون استانداردهای غذایی درباره نظارت بر محصولات تراریخته، برچسب گذاری محصولات تراریخته در استرالیا مانند ژاپن در مواردی الزامی است که ژن جدید یا پروتئین جدید حاصل از اصلاح ژنتیک در محصول نهایی به مقدار بیش از یک درصد، وجود داشته باشد یا محتویات تغذیه‌ای یک محصول غذایی تغییر قابل توجهی کرده باشد. [2]
ژاپن
ژاپن یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان (سرانه) محصولات غذایی تراریخته برای مصرف انسان و دام و از تولیدکنندگان محصولات تراریخته است. این کشور سالانه 15 میلیون تن ذرت و 3.2 میلیون تن دانه سویا و 2.4 میلیون تن کلزا وارد می‌کند که غالبا از نوع تراریخته است. ذرت تراریخته امریکایی منشأ تأمین 69.3 درصد از واردات ذرت مصرفی مردم ژاپن است و 29.5 درصد نیز از برزیل وارد می شود که دومین تولید کننده بزرگ محصولات تراریخته در جهان است. حدود 5 میلیون تن از ذرت وارداتی به ژاپن به مصرف انسانی اختصاص دارد. نظام حقوقی و قوانین این کشور برای صدور مجوز محصولات تراریخته مبتنی بر مستندات علمی است. تا کنون صدها مجوز برای کشت و مصرف محصولات تراریخته در ژاپن صادر شده است.[3]
تجاری‌سازی محصولات تراریخته در ژاپن مستلزم اخذ مجوز از مراجع مربوطه است. وزارت بهداشت، کار و رفاه، (MHLW) وزارت کشاورزی، جنگلداری و شیلات (MAFF) ، وزارت محیط زیست (MOE)، وزارت آموزش، فرهنگ، ورزش، علم و فناوری (MEXT) مراجع چهارگانه مرتبط با این امر هستند. کمیسیون ایمنی غذا (FSC) به عنوان نهادی مستقل زیر نظر دفتر کابینه مسئول انجام ارزیابی‌های مربوط به وزارت بهداشت، کار و رفاه و وزارت کشاورزی، جنگلداری و شیلات است.
ارزیابی سلامت و ایمنی غذایی محصولات تراریخته جدید در ژاپن در صلاحیت وزارت بهداشت، کار و رفاه قرار دارد که استانداردهای آن در مقرراتی که به استناد قانون بهداشت غذا (Food Sanitation Law) تدوین شده‌اند تبیین شده است.
در ژاپن نیز مانند استرالیا طبق قانون، الزامی به برچسب گذاری روغن استحصال شده از محصولات تراریخته وجود ندارد چرا که محصول نهایی روغن فاقد پروتئین حاصل از اصلاح ژنتیک است.
اتحادیه اروپا
یکی از مطالب خلاف واقع که با اعلام خبر تولید ملی محصولات تراریخته از سال 1394 در برخی رسانه‌ها دنبال شد، ممنوعیت مصرف این محصولات در کشورهای اروپایی است. اتحادیه اروپا از سال 1990 دارای قانون صدور مجوز تولید و مصرف محصولات تراریخته است.[4] اولین محصول تراریخته در سال 1992 به استناد این قانون در اروپا مجوز تولید و مصرف دریافت کرد که مربوط به واکسن بیماری اوژسکی (هاری کاذب) بود. مجوز اولین محصول زراعی تراریخته نیز در سال 1994 به استناد این قانون برای تنباکوی مقاوم به بروموکسینیل صادر شد. دستورالعمل صدور مجوز محصولات تراریخته در اتحادیه اروپا در سال 2001،[5] با قانون جدیدی جایگزین شد. این قانون در سال 2004 اجرایی شد و از آن زمان تا کنون به طور مستمر، مجوز کشت و مصرف محصولات تراریخته در اروپا بر اساس قانون 2001 برای بیش از صد رخداد تراریخته صادر شده است و تعداد محصولات دارای مجوز کشت و مصرف بر اساس این قانون، درحال افزایش بوده است.[6]
کمیسیون اروپا در هفتم فوریه 2006 در پاسخ به شبهه ممنوعیت تراریخته در اروپا با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد: «دانشمندان اجماع دارند که محصولات تراریخته فی‌نفسه ناسالم نیستند و ایمنی آنها در اروپا به صورت موردی ارزیابی می‌شود… بیشتر سویای وارداتی اتحادیه اروپا تراریخته است… بنابراین این ادعا که مجوز محصولات تراریخته در اروپا معلق شده است صحیح نیست…». [7]
کمیسیون اروپا همچنین در یک گزارش جامع 268 صفحه‌ای که در سال 2010 منتشر شد تأکید کرده است: «نتیجه‌ی 130 پروژه تحقیقاتی و 500 تحقیق مستقل در طول 25 سال نشان می‌دهد محصولات تراریخته هیچ تفاوتی به لحاظ آسیب‌های احتمالی با محصولات دیگر ندارند… شبهات وارد شده مبنای علمی ندارند.»[8].
محصولات زیادی نیز در حال دریافت مجوز کشت و مصرف هستند. فهرست محصولات تراریخته ای که موفق به کسب مجوز از اتحادیه اروپایی شده اند در پایگاه اینترنتی کمیسیون اتحادیه اروپایی در دسترس است.[9]
تا سال 2015 مرجع ایمنی غذایی اروپا تنها مرجع تصمیم‌گیری درباره کشت و مصرف محصولات غذایی بود و هر گونه مستند و ادعای جدید درباره محصولات تراریخته در کمیته‌های کارشناسی این سازمان مورد ارزیابی قرار می‌گرفت. تا آن زمان هیچ مستند علمی که مخاطره‌ای را درباره این محصولات نشان دهد به مرجع ایمنی غذایی اتحادیه اروپا ارائه نشد. در سال 2015 با تصویب اصلاحیه‌ای بر دستورالعمل 2001، کشورهای اروپایی اجازه یافتند به دلایل مختلف غیر علمی نیز از عمل به تصمیمات مرجع ایمنی غذایی اروپا راجع به مجوز کشت محصولات تراریخته [و نه مصرف] خودداری کنند و برای صدور مجوز کشت محصولات تراریخته دارای مجوز اتحادیه اروپا در کشور خود تصمیم بگیرند.[10]
در بند 20 مقدمه مقرره 2015، این امکان به مقامات صالح از کشورهای عضو داده شده است که اگر ادعا و ملاحظه جدیدی به صورت مستند و علمی درباره محصول تراریخته معین دارند مطرح کنند: «با توجه به اهمیت مستندات علمی در تصمیم‌گیری راجع به محصولات تراریخته، مقام صالح مورد نظر باید هر گونه اطلاعات دریافتی درباره ریسک یا خطرات محصولات تراریخته برای سلامت [انسان] یا محیط زیست را گردآوری و تحلیل کند و به اطلاع کارشناسان و عموم مردم برساند.» با وجود این هیچ یک از کشورهای عضو اتحادیه اروپا تا کنون مستندات علمی که بتواند خطراتی را برای محصولات تراریخته اثبات کند به کمیسیون اروپا ارائه نکرده است.
بنابراین مطابق قوانین اتحادیه اروپا کشورها می‌توانند برای تصمیم‌گیری راجع به کشت، به دلایل سیاسی استناد کنند؛ اما برای ممنوعیت مصرف باید به دلایل علمی استناد کنند. به همین دلیل تا کنون ممنوعیت مصرف در کشورهای عضو اتحادیه اروپا تصویب نشده است. در عین حال، اتحادیه اروپا همچنان برای مصارف مختلف خود به واردات محصولات تراریخته تولیدی آمریکا، برزیل، آرژانتین و اروگوئه متکی است و در مورد مصرف این نوع محصولات ملاحظه‌ای ندارد. اداره بین‌الملل وزارت کشاورزی امریکا نیز در گزارشی این حقیقت را تصریح کرده است:
«در اروپا یک چارچوب سیاستگذاری بسیار پیچیده که تحت فشار فعالان ضد زیست‌فناوری تنظیم شده است، تحقیق و توسعه و تولید را تحت تأثیر قرار داده است… اتحادیه اروپا سالانه میلیون‌ها تن سویا و ذرت تراریخته را وارد می‌کند. آخرین تحولات قانونی شامل تصویب دستورالعملی است که به کشورهای عضو اجازه می‌دهد تولید را بدون دلیل علمی در قلمرو خود ممنوع کنند …[11] اتحادیه اروپا تا دهه 1990 در حوزه تحقیق و توسعه زیست‌فناوری گیاهی پیشرو بود. اما تحت فشار فعالان ضد زیست‌فناوری اعضای اتحادیه اروپا در جریان وضع چارچوب‌های پیچیده سیاستگذاری قرار گرفتند که تحقیقات، توسعه و تولید تجاری محصولات زیست‌فناوری را با کندی مواجه کرده است و در سالهای اخیر شرکت‌های خصوصی متعددی اتحادیه اروپا را ترک کرده‌اند…[12] تولیدکنندگان غذای دام در اروپا بارها از این سیاست اتحادیه اروپایی انتقاد کرده‌اند و معتقدند این امر به افزایش قیمت غذای دام در اروپا و از دست دادن توان رقابت صنعت دام و طیور اروپا منجر می‌شود و در نهایت کاهش تولید و افزایش واردات گوشت و لبنیات مصرفی را در پی خواهد داشت…[13] این شرایط مهندسی ژنتیک را به سرمایه‌گذاری نامطمئنی در اروپا تبدیل کرده است… به علاوه بیشتر تحقیقات در دانشگاه‌ها و بخش عمومی به پژوهش‌های پایه محدود شده است؛ زیرا تأکیدی بر ارائه محصول و تولید که آخرین مرحله از تحقیق و توسعه است وجود ندارد. همچنین پرداخت هزینه‌های بالای نظام صدور مجوز اروپا برای اغلب دانشگاه‌ها و نهادهای پژوهشی عمومی مقرون به صرفه نیست.»[14]
کشورهای اتریش، بلغارستان، کرواسی، قبرس، دانمارک، فرانسه، آلمان، یونان، مجارستان، ایتالیا، لتونی، لیتوانی، لوگزامبورگ، مالت، هلند، لهستان، اسلوونی، بلژیک، عضو اتحادیه اروپایی هستند؛ انگلستان (UK) در حال حاضر در دوره انتقالی خروج از اتحادیه اروپایی است و تا پایان این دوره قراردادهای موجود بین طرفین به قوت خود باقی است. بنابراین تولید و واردات محصولات تراریخته در کشورهای عضو اتحادیه اروپایی و انگلستان بر اساس مجوزهای کشت و مصرف صادره از سوی اتحادیه اروپایی صورت می گیرد؛ همانطور که گفته شد به موجب ماده 22 و 23 دستورالعمل ای.سی/18/2001 اتحادیه اروپایی (Directive 2001/18/EC) هر گونه ملاحظه‌ای از سوی کشورهای عضو اتحادیه اروپایی در رابطه با محصولات تراریخته باید به صورت موردی و مستند به ادله معتبر علمی بیان شود و این کشورها نمی توانند بدون ارائه دلیل کشت یا مصرف محصولات تراریخته را ممنوع کنند.
اروپا در سال 2017، به ارزش 1.93 میلیارد دلار دانه سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. این مقدار معادل 8.8 درصد از کل صادرات دانه سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر قاره ها است؛ همچنین ارزش کنجاله سویای صادر شده از ایالات متحده آمریکا به قاره اروپا 88.4 میلیاد دلار، معادل 2.7 درصد از کل صادرات کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر قاره ها بوده است. در سال 2018 واردات محصولات غذایی اروپا از آرژانتین، برزیل و ایالات متحده عمدتاً تراریخته بوده است. در همین سال معادل 30 میلیون تن کنجاله سویای تراریخته، 10 تا 15 میلیون تن ذرت و 2.5 تا 4.5 میلیون تن کلزای تراریخته وارد اتحادیه اروپا شده است. در آغاز سال 2018، شش محصول تراریخته مجوز ورود به اتحادیه اروپا برای مصارف خوراک انسان و دام دریافت کردند، از جمله چهار رخداد سویا، یک رخداد کلزا و یک رخداد ذرت تراریخته. قبل از پایان سال دو رقم جدید ذرت مجوز دریافت کردند و مجوز سه رقم ذرت و چغندرقند تراریخته نیز تمدید شد.
روسیه
کشور روسیه در سال 2017 به ارزش 421 میلیون دلار ، 324 میلیون دلار و 14.1 میلیون دلار سویا به ترتیب از برزیل، پاراگوئه و کانادا وارد کرده است. روغن سویای وارد شده به روسیه از ایالات متحده آمریکا در سال 2017، 27.4 هزار دلار بود. همچنین روسیه در سال 2017 به ارزش 6.95 میلیون دلار کنجاله سویا از برزیل وارد کرد. در همین سال ایالات متحده آمریکا، آرژانتین، اسپانیا و برزیل به ترتیب به ارزش 794 هزار دلار، 466 هزار دلار، 303 هزار دلار و 268 هزار دلار دانه ذرت به روسیه صادر کردند. ارزش بذر ذرت وارد شده از آرژانین به روسیه در سال 2017 معادل 85.4 هزار دلار بود که 38 درصد از کل بذر ذرت وارد شده به روسیه در این سال بود.
ماده 7 قانون شماره 86-F3 فدرال روسیه راجع به تنظیم فعالیت‌های مهندسی ژنتیک مصوب 1996[15] که در سال 2010[16] و 2013[17] نیز اصلاح شده است، ضمن بیان برخی مقررات ایمنی زیستی در این حوزه دولت را ملزم به تنظیم آیین‌نامه و اجرای این ماده کرده بود. بند 9 ماده 7 این قانون مقرر می‌کند: «ارگانیسم‌های مهندسی ژنتیک شده برای رهاسازی در محیط زیست و محصولات منتج از آنها یا مشتمل بر آنها، از جمله محصولاتی که به فدراسیون روسیه وارد می‌شود باید مطابق فرایندی که در آیین‌نامه مربوطه از سوی دولت تعیین می‌شود به ثبت برسد.» در آیین نامه شماره 839[18] که در اجرای این ماده در تاریخ 23 سپتامبر 2013 از سوی دولت این کشور تصویب شد، جزئیات کامل فرایند صدور مجوز محصولات تراریخته چه برای کشت و چه مصرف و واردات به تفصیل بیان شده است.
بند 1 ماده 11 قانون شماره 86-F3 راجع به مقررات مربوط به فعالیت در حوزه مهندسی ژنتیک با اصلاحیه 2011 مقرر می‌کند: «محصولاتی (و خدمات) که با استفاده از تکنیک‌های مهندسی ژنتیک به دست می‌آید باید با شرایط الزامی مربوط به حفاظت از محیط زیست، مواد دارویی، بهداشتی و اپیدمیولوژیک و دیگر شرایط الزامی که در قوانین فدراسیون روسیه مقرر شده‌اند مطابقت داشته باشد.» [19]
بند 2 با اصلاحیه آن در سال 2008[20] مقرر می‌کند: «برای محصولاتی که با استفاده از ارگانیسم‌های مهندسی ژنتیک شده تولید می‌شود و تولید آنها مستلزم دریافت مجوز یا اعلام رعایت [شرایط فنی] است، مجوز مطابقت [با شرایط فنی] یا اعلامیه رعایت فرایندهای فنی مقرر در قوانین فدراسیون روسیه صادر می‌شود.»
از سال 2013 و پس از تصویب آیین‌نامه حمایتی مذکور فعالیت‌های برخی رسانه‌ها و جریان‌های مخالف مانند صلح سبز تشدید شد و پس از سه سال جنجال رسانه‌ای در 29 ژوئن 2016 قانون اصلاح برخی قوانین فدراسیون روسیه راجع به مهندسی ژنتیک[21] به تصویب دومای روسیه رسید. در این مصوبه دوما محدودیت هایی را در ماده 2 و 4 این قانون صرفا برای کشت بذر محصولات تراریخته (و نه مصرف و واردات) مقرر کرده است.[22]
در فرایند صدور مجوز برای واردات یا منع واردات یک محصول تراریخته به آثار آن بر سلامت و محیط زیست توجه می‌شود. بند 12 ماده 7 قانون 1996 که طی مصوبه 29 ژوئن 2016 به این ماده اضافه شده است،[23] مقرر می‌کند: «دولت فدراسیون روسیه می‌تواند در صورت اثبات آثار سوء یک ارگانیسم مهندسی ژنتیک شده و محصولات منتج از آن یا مشتمل بر آن، بر سلامت و محیط زیست، واردات آن به قصد رهاسازی در محیط زیست و محصولات منتج از یا مشتمل بر آن را به قلمرو این کشور ممنوع سازد.»
ماده 2 این قانون در اصلاح ماده 21 قانون فدرال شماره 149-F3 مصوب 17 دسامبر 1997 راجع به کشت بذر[24] عبارت ذیل را به بند چهار ماده مذکور اضافه کرده است: «واردات بذرهایی که ژنوم آنها از طریق تکنیک‌های مهندسی ژنتیک اصلاح شده است و دارای ماده ژنتیکی هستند که انتقال آنها از طریق فرایندهای طبیعی صورت نگرفته است برای کشت در فدراسیون روسیه ممنوع است مگر برای اهداف آزمایشی و تحقیقاتی.»
ماده 4 قانون مذکور هم در اصلاح بند 1 ماده 50 قانون فدرال شماره 7-F3 مصوب 10 ژانویه 2002 راجع به حفاظت از محیط زیست[25] مقرر کرده: «تولید، به‌نژادگری و استفاده از گیاهان، حیوانات و دیگر ارگانیسم‌هایی که بومی یک سیستم اکولوژیکی معین نیستند یا به طور مصنوعی ایجاد شده‌اند، نباید بدون اتخاذ تمهیدات مؤثر برای پیشگیری از تکثیر خارج از کنترل آنها، بررسی آثار اکولوژیکی آن و مجوز مقامات صالح دولتی صورت گیرد… کشت و به‌نژادگری گیاهان و حیواناتی که ژنوم آنها از طریق تکنیک‌های مهندسی ژنتیک اصلاح شده است و دارای ماده ژنتیکی هستند که انتقال آنها از طریق فرایندهای طبیعی صورت نگرفته است، ممنوع است، مگر برای اهداف آزمایشی و تحقیقاتی.»
بنابراین مطابق همین قانون مصرف این محصولات پس از طی فرایند ثبت و صدور مجوز کماکان آزاد است.
بوسنی و هرزگوین
کشور بوسنی و هرزگوین در سال 2017، به ارزش 28.2 میلیون دلار کنجاله سویا و 1.7 هزار دلار دانه ذرت از برزیل وارد کرده است.
در حال حاضر در کشور بوسنی و هرزگوین طبق قانون ارگانیسم‌های اصلاح شده ژنتیک مصوب 2009 (هماهنگ با قوانین اتحادیه اروپایی) فرایندهای صدور مجوز تعیین شده است. انتقال بین مرزی، ترانزیت، استفاده محدود، رها سازی به محیط زیست و ورود به بازار برای ارگانیزم های تراریخته و محصولاتی که از مواد تراریخته تشکیل شده‌اند یا در ترکیبات خود حاوی تراریخته ها هستند یا از تراریخته ها مشتق شده‌اند و کشت و مصرف محصولات تراریخته طبق این قانون در بوسنی و هرزگوین مجاز است.[26]
قرقیزستان
کشور قرقیزستان در سال 2017، به ارزش 504 هزار دلار کنجاله سویا از آرژانتین وارد کرده است.
کشت و مصرف محصولات تراریخته به توجه به نبودن قانون ایمنی زیستی (ویژه محصولات تراریخته) در این کشور در حال حاضر بلامانع است.[27]پیش نویس قانون ایمنی زیستی قرقیزستان در سال 2009 تهیه شده و در دست بررسی است. فرایندهای صدور مجوز کشت و مصرف را مشخص کرده است.[28]
اوکراین
کشور اوکراین در سال 2017، به ارزش 661 هزار دلار ذرت از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است.
طبق قانون ایمنی زیستی اوکراین موسوم به قانون «سیستم دولتی تولید، آزمایش، حمل و نقل و استفاده از ارگانیزم های اصلاح شده ژنتیکی (تراریخته)» مصوب سال 2007، تولید و مصرف محصولات تراریخته در کشور اوکراین مجاز است. این قانون فرایندهای صدور مجوز کشت و مصرف محصولات تراریخته را مشخص کرده است.[29]
نروژ
کشور نروژ در سال 2017 به ارزش 1.14 میلیون دلار و 43.9 هزار دلار ذرت به ترتیب از ایالات متحده امریکا و آرژانتین وارد کرده است. در همین سال ارزش واردات کنجاله سویا از برزیل به نروز 16 میلیون دلار بود. همچنین نروژ در سال 2017، از کشورهای برزیل و کانادا به ترتیب به ارزش 113 میلیون دلار و 72.7 میلیون دلار سویا وارد کرده است.
تولید و مصرف محصولات تراریخته در نروژ مطابق با قانون فناوری ژنتیک مصوب 1993 مجاز بوده و فرایندهای صدور مجوز کشت و مصرف در این قانون مقرر شده است.[30]
ماداگاسکار
ماداگاسکار در سال 2017، به ارزش807 هزار دلار ذرت از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. در همین سال ارزش روغن سویای وارد شده به ماداگاسکار از آرژانتین و ایالات متحده آمریکا به ترتیب 15.9 میلیون دلار و 709 هزار دلار بود.
کشور ماداگاسکار در حال حاضر قانونی درباره محصولات تراریخته ندارد. پیش‌نویس قانون ارگانیسم‌های اصلاح شده ژنتیک منطبق با قوانین اتحادیه اروپایی به مجلس ارائه شده است.[31]
بلیز
بلیز در سال 2017، 1.05 میلیون دلار ذرت از ایالات متحده آمریکا و 286 هزار دلار ذرت از برزیل وارد کرده است. همچنین در همین سال 100 درصد کنجاله سویای مورد نیاز این کشور به ارزش سه هزار دلار از آمریکا وارد شد. بلیز در سال 2017روغن سویا به ارزش693 هزار دلار از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است.
کشور بلیز در حال حاضر فاقد مقررات لازم برای ارزیابی محصولات تراریخته است. طبق اعلام مراجع رسمی این کشور کشت محصولات تراریخته پس از تصویب قانون ایمنی زیستی و مطابق با ضوابط پیش بینی شده در این قانون انجام خواهد شد.[32] پیش نویس قانون ایمنی زیستی به مجلس ارائه شده. در حال حاضر واردات محصولات تراریخته به کشور بلیز انجام می شود. واردات ذرت و سویا نمونه هایی از واردات محصولات تراریخته از ایالات متحده آمریکا به بلیز هستند.
عربستان سعودی
ارزش دانه ذرت (غیربذری) وارداتی از آمریکا به کشورعربستان سعودی در سال 2017 به 274 میلیون دلار بود که معادل 3 درصد از کل صادرات دانه ذرت (غیربذری) ایالات متحده آمریکا بود.
کشور عربستان سعودی در سال 2017، به ارزش 81.2 میلیون دلار کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. این مقدار معادل 2.5 درصد از کل صادرات کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر کشورها است؛ همچنین این کشور در سال 2017، به ارزش 87.6 میلیون دلار دانه سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. این مقدار معادل 0.4 درصد از کل صادرات دانه سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر کشورها است.
عربستان سعودی قانون داخلی درباره محصولات تراریخته ندارد و از مقررات سازمان استانداردسازی «شورای همکاری خلیج [فارس]» تبعیت می‌کند که فرایندهای صدور مجوز کشت و مصرف در کشورهای عضو را مقرر کرده است.[33] عربستان تاکنون محصول تراریخته تولید نکرده است و در حال حاضر وارد کننده محصولات تراریخته است.[34]
مولداوی
مولداوی در سال 2017، 15.8 هزار دلار کنجاله سویا و 16.6 هزار دلار روغن سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است.
کشور مولداوی در سال 2001 قانون ملی ایمنی زیستی را تصویب کرد. فرایندهای صدور مجوز کشت و مصرف در این قانون تعیین شده است و تولید و مصرف محصولات تراریخته در مولداوی طبق ضوابط این قانون مجاز است.[35]
سوئیس
سوئیس در سال 2017، 34.7 هزار دلار کنجاله سویا و 73.6 هزار دلار دانه سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است.
برای صدور مجوز کشت و مصرف محصولات تراریخته در کشور سوئیس قانون موجود است.[36] طی سالهای 2007 تا 2011 دولت سوئیس پروژه ملی بررسی مخاطرات و مزایای محصولات تراریخته را از طریق بنیاد ملی علوم سوئیس انجام داد. نتیجه گزارش بنیاد ملی علوم سوییس این بود که «هیچ خطر سلامتی و زیست‌محیطی برای کشت محصولات تراریخته وجود ندارد.» با وجود این تأکید شد که مزایای اقتصادی کشت محصولات تراریخته برای سوئیس کم است. با وجود مخالفت کارشناسان که در این گزارش رسمی دولتی اعلام شد، تعلیق کشت به مدت 5 سال با برگزاری رفراندوم تصویب شد.[37] کشت آزمایشی کماکان مجاز است.[38] واردات و مصرف محصولات تراریخته در سوئیس طبق قانون بلامانع است.[39]
رژیم صهیونیستی
ارزش دانه ذرت (غیربذری) وارداتی از آمریکا به رژیم صهیونیستی در سال 2017، 7.45 میلیون دلار بود که معادل 0.081 درصد از کل صادرات دانه ذرت (غیربذری) ایالات متحده آمریکا بود. رژیم صهیونیستی در سال 2017، به ارزش 19.2 میلیون دلار کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. این مقدار معادل 0.59 درصد از کل صادرات کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر کشورها است؛ همچنین رژیم اشغالگر قدس در سال 2017، به ارزش 18.2 میلیون دلار دانه سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. این مقدار معادل 0.083 درصد از کل صادرات دانه سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر کشورها است.
طبق قانون واردات و مصرف محصولات تراریخته به عنوان خوراک انسان و دارو طبق قانون بلامانع است.[40] آیین نامه بذر (گیاهان و ارگانیسم‌های اصلاح شده ژنتیک) 2005-5765 در اجرای قانون بذرها 1956-5716 و قانون حفاظت گیاه 1956-5716 در سال 2005 به تصویب رسیده است. بند الف ماده 2 این قانون شرایط صدور مجوز برای کشت آزمایشی را مقرر کرده است. [41] مجوز تولید تجاری محصولات تراریخته در رژیم صهیونیستی صادر نمی شود.[42]
الجزایر
کشور الجزایر در سال 2017، به ارزش 6.01 میلیون دلار کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. این مقدار معادل 0.18 درصد از کل صادرات کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر کشورها است.
الجزایر سالانه حدود 2 میلیارد دلار ذرت، سویا و پنبه تراریخته از کشورهای آمریکا، آرژانتین، برزیل و هند وارد می‌کند.[43] در 24 دسامبر 2000 با صدور بخشنامه‌ای[44] صرفا واردات بذر تراریخته منع شد.[45]
اکوادور
کشور اکوادور در سال 2017، به ارزش 57.8 میلیون دلار کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. این مقدار معادل 1.8 درصد از کل صادرات کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر کشورها است.
بر اساس ماده 26 قانون استقلال غذایی 2009 واردات مواد غذایی تراریخته مجاز است.[46] ماده 56 قانون تنوع زیستی کشاورزی، بذر و کشاورزی پایدار مصوب 1 ژوئن 2017 مجلس اکوادور کشت آزمایشی محصولات تراریخته را مجاز دانست.[47] ماده 15 و 401 قانون اساسی مصوب 2008 اکوادور واردات و رهاسازی بذر تراریخته را منع کرده است مگر با درخواست رئیس جمهور و تصویب مجلس.[48]
پرو
کشور پرو در سال 2017، به ارزش 88 میلیون دلار کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. این مقدار معادل 2.7 درصد از کل صادرات کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر کشورها است؛ همچنین این کشور در سال 2017، به ارزش 51.3 میلیون دلار دانه سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. این مقدار معادل 0.23 درصد از کل صادرات دانه سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر کشورها است. ارزش دانه ذرت (غیربذری) وارداتی از آمریکا به کشور پرو در سال 2017، 540 میلیون دلار بود که معادل 5.9 درصد از کل صادرات دانه ذرت (غیربذری) ایالات متحده آمریکا بود. در همین سال کشورهای آرژانیتن و برزیل به ترتیب به ارزش 310 میلیون دلار و 21و1 میلیون دلار روغن سویا به پرو صادر کردند.
کشت آزمایشی، واردات و مصرف محصولات تراریخته در پرو مجاز است. کشت و واردات بذر تراریخته با هدف کشت تجاری بر اساس قانون مورتاریوم 10 ساله تعلیق شده است..[49]
بوتان
واردات و مصرف محصولات تراریخته در بوتان مجاز است. شیوه‌نامه ارزیابی سلامت[50] و زیست‌محیطی[51] محصولات غذایی تراریخته (جهت واردات و مصرف) در سال 2014 تصویب شده است. هر گونه پژوهش، تولید بذر و واردات بذر تراریخته با هدف کشت آزمایشی و غیر آزمایشی بر اساس ماده 19 قانون ایمنی زیستی 2015 ممنوع است. [52]
ونزوئلا
کشور ونزوئلا در سال 2017، به ارزش 96 میلیون دلار کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. این مقدار معادل 2.9 درصد از کل صادرات کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر کشورها است؛ همچنین این کشور در سال 2017، به ارزش 25.8 میلیون دلار دانه سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. این مقدار معادل 0.12 درصد از کل صادرات دانه سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر کشورها است.
ونزوئلا سالانه 60 درصد ذرت، 99 درصد سویا و کنجاله سویا، و 90 درصد روغن سویا مورد نیاز خود را از کشورهای تولیدکننده نوع تراریخته این محصولات (آرژانتین، آمریکا، برزیل، پاراگوئه و کلمبیا) وارد می‌کند.[53] مطابق با ماده 9 قانون بذر مصوب 2015 ونزوئلا هر گونه تولید، رهاسازی، واردات، توزیع و تکثیر بذرهای تراریخته برای کشت ممنوع و [54] واردات و مصرف محصولات غذایی تراریخته مجاز است.
ترکیه
کشور ترکیه در سال 2017، به ارزش 29.6 میلیون دلار کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا وارد کرده است. این مقدار معادل 0.9 درصد از کل صادرات کنجاله سویا از ایالات متحده آمریکا به سایر کشورها است.
بر اساس ماده 7 تا 9 قانون موجودات و محصولات اصلاح شده ژنتیکی مصوب 2010 تحقیق و توسعه و کشت آزمایشی مجاز است. بر اساس بند 1 ماده 6 همین قانون، تولید و به‌نژادگری محصولات تراریخته ممنوع ولی تجاری‌سازی [واردات] با دریافت مجوز مجاز است.[55]
صربستان
کشور صربستان در سال 2017، به ترتیب به ارزش 349 هزار دلار، 200 هزار دلار و 73.6 هزار دلار ذرت از ایالات متحده آمریکا، اسپانیا و آرژانتین وارد کرده است.
بر اساس ماده 2 قانون ارگانیسم‌های اصلاح‌شده ژنتیک 2009 کشت تجاری و واردات (برای مصرف غذایی و دارویی انسان و دام) در صربستان ممنوع[56] و کشت آزمایشی مجاز است.[57]
جدول 4: وضعیت محصولات تراریخته در 37 کشور
| ردیف | نام کشور | کشت و تولید | مصرف (واردات) | توضیحات |
| 1 |
کرواسی | مجاز | مجاز | بر اساس مجوزهای کشت و مصرف صادره از سوی اتحادیه اروپایی عمل می‌شود.[58] |
| 2 |
قبرس | مجاز | مجاز |
بر اساس مجوزهای کشت و مصرف صادره از سوی اتحادیه اروپایی عمل می‌شود. |
| 3 |
دانمارک | مجاز | مجاز | بر اساس مجوزهای کشت و مصرف صادره از سوی اتحادیه اروپایی عمل می‌شود. |
| 4 |
لتونی | مجاز | مجاز | بر اساس مجوزهای کشت و مصرف صادره از سوی اتحادیه اروپایی عمل می‌شود. |
| 5 |
لیتوانی | مجاز | مجاز | بر اساس مجوزهای کشت و مصرف صادره از سوی اتحادیه اروپایی عمل می‌شود. |
| 6 |
مالتا | مجاز | مجاز | بر اساس مجوزهای کشت و مصرف صادره از سوی اتحادیه اروپایی عمل می‌شود. |
| 7 |
هلند | مجاز | مجاز | بر اساس مجوزهای کشت و مصرف صادره از سوی اتحادیه اروپایی عمل می‌شود. |
| 8 |
انگلستان | مجاز | مجاز | بر اساس مجوزهای کشت و مصرف صادره از سوی اتحادیه اروپایی عمل می‌شود. |
| 9 |
اسلوونی | مجاز | مجاز | بر اساس مجوزهای کشت و مصرف صادره از سوی اتحادیه اروپایی عمل می‌شود. |
| 10 |
بلژیک | مجاز | مجاز | بر اساس مجوزهای کشت و مصرف صادره از سوی اتحادیه اروپایی عمل می‌شود. |
| 11 |
اتریش | مجاز-بررسی موردی | مجاز | عضو اتحادیه اروپایی- با وجود عدم ممنوعیت کلی برای کشت تراریخته، به استناد ماده (ب)26 دستورالعمل EU 2015/412 تا کنون به صورت موردی از کشت رخدادهایی که در اتحادیه اروپا مجوز کشت دارند اجتناب کرده است. [59] |
| 12 |
لوگزامبورگ | مجاز-بررسی موردی | مجاز | عضو اتحادیه اروپایی- با وجود عدم ممنوعیت کلی برای کشت تراریخته به استناد ماده (ب)26 دستورالعمل EU 2015/412 به صورت موردی از کشت رخدادهایی که در اتحادیه اروپا مجوز کشت دارند اجتناب کرده است. |
| 13 |
لهستان | مجاز-بررسی موردی | مجاز | عضو اتحادیه اروپایی- با وجود عدم ممنوعیت کلی برای کشت تراریخته به استناد ماده (ب)26 دستورالعمل EU 2015/412 به صورت موردی از کشت رخدادهایی که در اتحادیه اروپا مجوز کشت دارند اجتناب کرده است. |
| 14 |
بلغارستان | مجاز-بررسی موردی | مجاز | عضو اتحادیه اروپایی- با وجود عدم ممنوعیت کلی برای کشت تراریخته به استناد ماده (ب)26 دستورالعمل EU 2015/412 به صورت موردی از کشت رخدادهایی که در اتحادیه اروپا مجوز کشت دارند اجتناب کرده است. |
| 15 |
فرانسه | مجاز-بررسی موردی | مجاز | عضو اتحادیه اروپایی- با وجود عدم ممنوعیت کلی برای کشت تراریخته به استناد ماده (ب)26 دستورالعمل EU 2015/412 به صورت موردی از کشت رخدادهایی که در اتحادیه اروپا مجوز کشت دارند اجتناب کرده است. |
| 16 |
آلمان | مجاز-بررسی موردی | مجاز | عضو اتحادیه اروپایی- با وجود عدم ممنوعیت کلی برای کشت تراریخته به استناد ماده (ب)26 دستورالعمل EU 2015/412 به صورت موردی از کشت رخدادهایی که در اتحادیه اروپا مجوز کشت دارند اجتناب کرده است. |
| 17 |
یونان | مجاز-بررسی موردی | مجاز | عضو اتحادیه اروپایی- با وجود عدم ممنوعیت کلی برای کشت تراریخته به استناد ماده (ب)26 دستورالعمل EU 2015/412 به صورت موردی از کشت رخدادهایی که در اتحادیه اروپا مجوز کشت دارند اجتناب کرده است. |
| 18 |
مجارستان | مجاز-بررسی موردی | مجاز | عضو اتحادیه اروپایی- با وجود عدم ممنوعیت کلی برای کشت تراریخته به استناد ماده (ب)26 دستورالعمل EU 2015/412 به صورت موردی از کشت رخدادهایی که در اتحادیه اروپا مجوز کشت دارند اجتناب کرده است. |
| 19 |
ایتالیا | مجاز-بررسی موردی | مجاز | عضو اتحادیه اروپایی- با وجود عدم ممنوعیت کلی برای کشت تراریخته به استناد ماده (ب)26 دستورالعمل EU 2015/412 به صورت موردی از کشت رخدادهایی که در اتحادیه اروپا مجوز کشت دارند اجتناب کرده است. |
| 20 |
بوسنی و هرزگوین | مجاز | مجاز | با تعیین فرایندهای صدور مجوز در قانون ارگانیسم‌های اصلاح شده ژنتیک مصوب 2009 (هماهنگ با قوانین اتحادیه اروپایی) هم‌اکنون کشت و مصرف محصولات تراریخته در بوسنی مجاز است.[60] |
| 21 |
قرقیزستان | مجاز | مجاز | قانون ملی برای محصولات اصلاح شده ژنتیکی موجود نیست. منعی برای کشت، واردات و مصرف وجود ندارد. |
| 22 |
اوکراین | مجاز | مجاز | قانون ایمنی زیستی 2007 فرایندهای صدور مجوز کشت و مصرف را مشخص کرده است. |
| 23 |
نروژ | مجاز | مجاز | قانون فناوری ژنتیک مصوب 1993 فرایندهای صدور مجوز کشت و مصرف را مقرر کرده است. |
| 24 |
ماداگاسکار | مجاز | مجاز | قانون داخلی درباره محصولات تراریخته ندارد. پیش‌نویس قانون ارگانیسم‌های اصلاح شده ژنتیک منطبق با قوانین اتحادیه اروپایی به مجلس ارائه شده است. |
| 25 |
بلیز | مجاز | مجاز | قانون داخلی درباره محصولات تراریخته ندارد. پیش‌نویس قانون به مجلس ارائه شده است. |
| 26 |
عربستان سعودی | مجاز | مجاز | قانون داخلی درباره محصولات تراریخته ندارد. از مقررات سازمان استانداردسازی « شورای همکاری خلیج [فارس]» تبعیت می‌کند که فرایندهای صدور مجوز کشت و مصرف در کشورهای عضو را مقرر کرده است. |
| 27 |
مولداوی | مجاز | مجاز | قانون ایمنی زیستی مصوب 2001 فرایندهای صدور مجوز کشت و مصرف را مقرر کرده است. |
| 28 |
سوئیس | معلق | مجاز | با وجود مخالفت کارشناسان (در یک گزارش رسمی دولتی) تعلیق کشت با برگزاری رفراندوم تصویب شد.[61]
برای صدور مجوز کشت و مصرف محصولات تراریخته قانون موجود است.[62] کشت آزمایشی کماکان مجاز است.[63] |
| 29 |
رژیم صهیونیستی | ممنوع | مجاز | کشت آزمایشی مجاز است. |
| 30 |
روسیه | ممنوع | مجاز | ماده 2 و 4 قانون فدرال 358-FZ (قانون اصلاح قوانین معین فدراسیون روسیه در حوزه مهندسی ژنتیک) مصوب 7/3/2016[64] |
| 31 |
الجزایر | ممنوع | مجاز | در 24 دسامبر 2000 با صدور بخشنامه‌ای صرفا واردات بذر تراریخته منع شد. الجزایر سالانه حدود 2 میلیارد دلار ذرت، سویا و پنبه تراریخته از کشورهای آمریکا، آرژانتین، برزیل و هند وارد می‌کند. |
| 32 |
اکوادور | ممنوع | مجاز | ماده 15 و 401 قانون اساسی 2008 اکوادور واردات و رهاسازی بذر تراریخته را منع کرده است مگر با درخواست رئیس جمهور و تصویب مجلس.[65] بر اساس ماده 26 قانون استقلال غذایی 2009 واردات مواد غذایی تراریخته مجاز است.[66] ماده 56 قانون تنوع زیستی کشاورزی، بذر و کشاورزی پایدار مصوب 1 ژوئن 2017 مجلس اکوادور کشت آزمایشی محصولات تراریخته را مجاز دانست.[67] |
| 33 |
پرو | معلق | مجاز | کشت و واردات بذر تراریخته با هدف کشت تجاری بر اساس قانون مورتاریوم 10 ساله به تعلیق در آمده است. کشت آزمایشی و مصرف مجاز است. |
| 34 |
بوتان | ممنوع | مجاز | هر گونه پژوهش، تولید بذر و واردات بذر تراریخته با هدف کشت آزمایشی و غیر آزمایشی بر اساس ماده 19 قانون ایمنی زیستی 2015 ممنوع و واردات و مصرف محصولات تراریخته مجاز است.
در سال 2014 شیوه‌نامه ارزیابی سلامت و زیست‌محیطی محصولات غذایی تراریخته (جهت واردات و مصرف) تصویب شده است. |
| 35 |
ونزوئلا | ممنوع | مجاز | ماده 9 قانون بذر مصوب 2015 هر گونه تولید، رهاسازی، واردات، توزیع و تکثیر بذرهای تراریخته برای کشت ممنوع است. واردات و مصرف محصولات غذایی تراریخته مجاز است. ونزوئلا سالانه 60 درصد ذرت، 99 درصد سویا و کنجاله سویا، و 90 درصد روغن سویا مورد نیاز خود را از کشورهای تولیدکننده نوع تراریخته این محصولات (آرژانتین، آمریکا، برزیل، پاراگوئه و کلمبیا) وارد می‌کند. |
| 36 |
ترکیه | ممنوع | مجاز | بر اساس بند 1 ماده 6 قانون موجودات و محصولات اصلاح شده ژنتیکی مصوب 2010 تولید و به‌نژادگری محصولات تراریخته ممنوع ولی تجاری‌سازی [واردات] با دریافت مجوز مجاز است.[68] بر اساس ماده 7 تا 9 همین قانون تحقیق و توسعه و کشت آزمایشی مجاز است. |
| 37 |
صربستان | ممنوع | ممنوع | بر اساس ماده 2 قانون ارگانیسم‌های اصلاح‌شده ژنتیک 2009 کشت تجاری و واردات (برای مصرف غذایی و دارویی انسان و دام) ممنوع است. ولی کشت (رهاسازی) آزمایشی مجاز است. |
منابع
[1]. OEC: The Observatory of Economic Complexity, At: <https://oec.world/en/>
[2].At:<https://www.legislation.gov.au/Series/F2015L00404>
[3].At:<https://apps.fas.usda.gov/newgainapi/api/report/downloadreportbyfilename?filename=Exporter%20Guide_Osaka%20%20ATO_Japan_12-26-2017.pdf>
[4]. Council Directive 90/220/EEC of 23 April 1990 on the deliberate release into the environment of genetically modified organisms
[5]. Directive 2001/18/EC of the European Parliament and of the Council of 12 March 2001 on the deliberate release into the environment of GMOs and repealing Council Directive 90/220/EEC.
[6]. European Environment Agency, Environment in the European Union at the Turn of the Century, Office for Official Publications of the EC, 1999, p. 247.
[7]. European Commission, Press Release: Europe’s rules on GMOs and the WTO, MEMO/06/61, Brussels, 7 February 2006, at <http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-06-61_en.htm?locale=en> accessed Apr. 2017.
[8]. European Commission Directorate-General for Research and Innovation. A decade of EU-funded GMO research. 2010. p. 16, 22. <https://ec.europa.eu/research/biosociety/pdf/a_decade_of_eu-funded_gmo_research.pdf> accessed Apr. 2017.
[9].EU Commission, EU Register of authorized GMOs, at <http://ec.europa.eu/food/dyna/gm_register/index_en.cfm > accessed Apr. 2017.
[10]. Directive (EU) 2015/412 of the European Parliament and of the Council of 11 March 2015 amending Directive 2001/18/EC as regards the possibility for the Member States to restrict or prohibit the cultivation of genetically modified organisms (GMOs) in their territory.
[11]. David G. Salmon (ed.) The group of FAS biotechnology specialists in the European Union, EU-28 Agricultural Biotechnology Annual, USDA, GAIN Report Number: FR9174, 7/23/2015, p. 1.
[12]. David G. Salmon (ed.) The group of FAS biotechnology specialists in the European Union, EU-28 Agricultural Biotechnology Annual, USDA, GAIN Report Number: FR9174, 7/23/2015, p. 2.
[13]. David G. Salmon (ed.) The group of FAS biotechnology specialists in the European Union, EU-28 Agricultural Biotechnology Annual, USDA, GAIN Report Number: FR9174, 7/23/2015, p. 2.
[14]. David G. Salmon (ed.) The group of FAS biotechnology specialists in the European Union, EU-28 Agricultural Biotechnology Annual, USDA, GAIN Report Number: FR9174, 7/23/2015, p. 6.
[15]. Federal Law of 05.07.1996 N 86-F3 (as amended on 03.07.2016) “on state regulation in the field of genetic engineering activities”, Rossiiskaya gazeta, at:<http://faolex.fao.org/docs/html/rus23086E.htm>.
[16]. Federal Law No. 262- F3 of 04.10.2010.
[17]. Federal Law No. 358-F3 of July 3, 2013.
[18]. http://gain.fas.usda.gov/Recent%20GAIN%20Publications/Government Resolution on GMO Registration for Environmental Release_Moscow_Russian Federation_9-25-2013.pdf
[19]. Federal Law No. 248-F3 of July 19, 2011.
[20]. Federal Law No. 313-F3 of December 30, 2008.
[21]. Federal law number 358-F3
[22]. The Federal Law No. 358-F3 “on amendments to certain legislative acts of the Russian federation regarding the improvement of state regulation in the field of genetic engineering activities” 03.07.2016. at: <http://publication.pravo.gov.ru/Document/View/0001201607040147?index=0&rangeSize=1> accessed May 2017.
[23]. Federal Law of 03.07.2016 N 358-F3.
[24]. Federal Law No. 149-FZ of 17 December 1997, “On Seed Growing” (Collected Legislation of the Russian Federation, 1997, No. 51, Article 5715, 2011, No. 30, Article 4596)
[25]. Federal Law of 10 January 2002 No. 7-F3 “On Environmental Protection” (Collected Legislation of the Russian Federation, 2002, No. 2, Article 133, 2011, No. 30, Article 4596).
[26]. Article 6(1): Cross-border transmission, transit, restricted use, deliberate introduction into the environment and placing on the market for GMOs and products consisting of, containing or derived from GMOs (hereinafter referred to as: use GMOs) is permitted under the conditions and in the manner prescribed by this Law and by special regulations.
(Law on Genetic Modified Organisms 2009, Official Gazette of BiH, No. 23/09, at: <http://faolex.fao.org/docs/pdf/bih146363.pdf>.)
[27] http://bch.cbd.int/database/record.shtml?documentid=102641
[28]. National Biosafety Law 2009, at:
<eco-expertise.org/wp-content/uploads/2009/06/z_biobez.doc>.
[29]. The Law of Ukraine on biosafety, Bulletin of the Verkhovna Rada of Ukraine (VVR), 2007, No. 35, p. 844, at: <http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/1103-16>.
[30]. Act of 2 April 1993 No. 38 Relating to the Production and Use of Genetically Modified Organisms, etc. (Gene Technology Act), at: <https://www.regjeringen.no/en/dokumenter/gene-technology-act/id173031>.
[31]. Bill on genetically modified organisms, Madagascar Senat, at: <https://www.senat.fr/dossier-legislatif/pjl05-200.html>.
[32]<http://www.fao.org/food/food-safety-quality/gm-foods-platform/browse-information-by/country/country-page/en/?cty=BLZ>.
[33]. GCC Standardization Organization, General Requirements for Genetically Modified Unprocessed Agricultural Products, GSO 2141:2011, at: <https://www.gso.org.sa/store/gso/standards/GSO:563263/GSO%202141:2011?lang=en>.
[34] <http://www.fao.org/food/food-safety-quality/gm-foods-platform/browse-information-by/country/country-page/en/?cty=SAU>
[35]. Republic of Moldova Biosafety Law of 21.12.2001, LEGE Nr. 755, Official Gazette Nr. 75 art No: 631, at: <https://elaw.org/system/files/GMO-law-moldova-moldovian-June-02.doc>.
[36]. Art. 11 (Liability guarantee for genetically modified organisms):
- Any person who intends to release genetically modified organisms that require a licence for experimental purposes (Art. 17) must guarantee sufficient financial reserves for determining, preventing or correcting possible hazards or impairments caused by genetically modified organisms.
Art. 171 (Licensing requirement):
Any person who intends to release the following organisms for experimental purposes shall require a licence from the FOEN:
- genetically modified organisms;
- pathogenic organisms;
- alien small invertebrates that are intended for use in the environment and not as pets.
Ordinance on the Handling of Organisms in the Environment of 10 September 2008 (Status as of 1 February 2016), at: <https://www.admin.ch/opc/en/classified-compilation/20062651/index.html>.
[37]. ر.ک:
Benefits and risks of the Deliberate Release of Genetically Modified Plants – National Research Program NRP59, Swiss National Science Foundation, 28 August 2012.
[38] . مجوز کشت آزمایشی سیب‌زمینی مقاوم به بادزدگی (late blight) و گندم مقاوم به زنگ زدگی (mildew) در سال 2013 و 2014 در سوییس صادر شده است. ر.ک:
BCH, Third National Report on the implementation of the Cartagena Protocol on Biosafety, #21, at <https://bch.cbd.int/database/record.shtml?documentid=109200>.
[39].At:<http://www.fao.org/food/food-safety-quality/gm-foods-platform/browse-information-by/country/country-page/en/?cty=CHE >
[40] Genetically Engineered Food, Ministry of Health, at: <http://www.health.gov.il/unitsoffice/hd/ph/fcs/novelfood/ pages/engfood.aspx>
[41].”The Director is authorized to grant experiment permits and to stipulate conditions and restrictions for this permit including …” (The Seed Regulations (Genetically Modified Plants and Organisms) 5765–2005, § 2(a); the Seeds Law, 5716-1956; the Plant Protection Law, 5716-1956).
[42] Seed Regulations (Genetically Modified Plants and Organisms) 5765-2005, Kovetz Hatakanot [KT] [Subsidiary Legislation] No. 6391 p. 782. An unofficial translation of the regulations is available on the MARD website at: < http://www.ppiseng.moag.gov.il/PPISENG/GeneticallyModifiedPlants/LicensingandanalysisofGMplants/>
[43]. Observatory of Economic Complexity, at <https://atlas.media.mit.edu>.
[44]. Decree of 28 Ramadhan 1421 corresponding to 24 December 2000, <https://www.joradp.dz/HFR/Index.htm>.
[45]. Article 2:
– For the purposes of this decree, we mean by genetically modified plant material, any living plant or living parts of plants, including eyes, claws, grafts, tubers, rhizomes, cuttings, shoots, seeds for propagation or reproduction and has been transferred artificial gene from another individual belonging to a different species or even a gene bacterial, conducted under conditions such as again governed by this gene is perpetuated stable in the offspring.
[46]. Article 26:
Raw materials containing inputs of transgenic origin they can be imported and processed, as long as they comply with the requirements of health and safety… (LEY ORGÁNICA DEL RÉGIMEN DE LA SOBERANÍA ALIMENTARIA, Registro Oficial Suplemento 583, de 5 de Mayo del 2009).
[47]. Ley Organica de Agrobiodiversidad, Semillas y Fomento de Agricultura, Registro Oficial Suplemento 10 de 08 jun. 2017.
[48]. Article 15:
… The development, production, ownership, marketing, import, transport, storage and use of chemical, biological and nuclear weapons, highly toxic persistent organic pollutants, internationally prohibited agrochemicals, and experimental biological technologies and agents and genetically modified organisms that are harmful to human health or that jeopardize food sovereignty or ecosystems, as well as the introduction of nuclear residues and toxic waste into the country’s territory, are forbidden.
Article 401:
Ecuador is declared free of transgenic crops and seeds. Exceptionally, only in the interest of the nation as duly substantiated by the President of the Republic and adopted by the National Assembly, can genetically modified seeds and crops be introduced into country…
[49]. Article 1 (Object of the Law):
Establish the moratorium of ten (10) years that prevent the entry and production in the national territory of living modified organisms (LMOs) for culture purposes or breeding, including aquatic, to be released in the ambient
Article 3 (Exclusion of the Law):
Excluded from the application of this Law:
- Living modified organisms (LMOs) intended for use in confined space for purposes research.
- Living modified organisms (LMOs) used as pharmaceutical and veterinary products that are governed by the international treaties of the which the country is a party and special rules.
- Living modified organisms (LMOs) and / or their imported products, for the purpose of direct human and animal feeding or for its prosecution. (Congress of The Republic of Peru Law No. 29811 (December 9, 2011), at: <https://bch.cbd.int/database/record.shtml?documentid=102907>).
[50]. Bhutan Agriculture and Food Regulatory Authority (Bafra) Ministry of Agriculture and Forests, Guideline on Risk Assessment of Food and Feed Products Derived from Genetically Modified Plants, NATIONAL BIOSAFETY FRAME WORK PROJECT, 2014.
[51]. Bhutan Agriculture and Food Regulatory Authority (Bafra) Ministry of Agriculture and Forests, Guideline on Environmental Risk Assessment of Genetically Modified Plants, 2014.
[52]. The following activities are prohibited in the Kingdom:
- Import of any genetically modified organism capable of reproducing;
- Import any genetically modified biological material capable of reproducing;
- Transit of genetically modified organisms capable of reproducing;
- Intentional introduction into environment of genetically modified organisms capable of reproducing;
- Any use, including contained use, of genetically modified organisms capable of reproducing; and
- Research and development that involves genetically modified organisms capable of reproducing.
(Bhutan Biosafety Act of Bhutan 2015, Article 19).
[53]. Observatory of Economic Complexity, at <https://atlas.media.mit.edu>.
[54]. Seed Law (Ley de Semillas), Gaceta Oficial. de la República Bolivariana de Venezuela. Año CXLIII, Mes III, lunes 28 de Diciembre de 2015. N° 6.207 Extraordinario, at: <https://www.aporrea.org/media/2017/04/gaceta-oficial-6207-venezuela-ley-comunicacion-popular.pdf>
[55]. بند 1 ماده 6 این قانون موارد ذیل را ممنوع دانسته است: الف) عرضه تجاری محصولات اصلاح شده ژنتیکی بدون دریافت مجوز؛ … ج) تولید حیوانات و گیاهان اصلاح شده ژنتیکی… ر.ک:
The Regulation on Genetically Modified Organisms and Products, August 13 2010, at: <https://bch.cbd.int/database/record.shtml?documentid=105416>.
[56]. Article 2:
No genetically modified organisms or product containing genetically modified organisms can be traded or grown for commercial use at the territory of the Republic of Serbia. (Law on Genetically Modified Organisms of the Republic of Serbia (May 29, 2009) Official Gazette No. 41/09)
[57]. Article 9
The approval shall be issued for use in closed systems, for deliberate release into the environment, of GMOs and GMO products.
Article 4(8):
deliberate release into the environment shall mean contained release of a genetically modified organism for the purpose of carrying out experiments, demonstration experiments and development of new varieties.
Article 22:
For each cross-border movement of LMOs whereby they are deliberately released into the environment for the purposes of performing experiments, demonstration experiments and development of new varieties, all the obligations under the Cartagena Protocol on Biosafety to the Convention on Biological Diversity that refer to the first cross-border movement for the purpose of deliberate release into the environment shall apply. (Law on Genetically Modified Organisms of the Republic of Serbia (May 29, 2009) Official Gazette No. 41/09)
[58]. کشورهای عضو اتحادیه اروپایی به موجب ماده 22 و 23 دستورالعمل ای.سی/18/2001 اتحادیه اروپایی (Directive 2001/18/EC) نمی‌توانند محصولات تراریخته را به طور کلی ممنوع سازند و هر گونه ملاحظه‌ای از سوی کشورهای عضو باید به صورت موردی و مستند به ادله معتبر علمی بیان شود.
Article 22 (Free circulation):
Without prejudice to Article 23, Member States may not prohibit, restrict or impede the placing on the market of GMOs, as or in products, which comply with the requirements of this Directive.
Article 23 (Safeguard clause):
- Where a Member State, as a result of new or additional information made available since the date of the consent and affecting the environmental risk assessment or reassessment of existing information on the basis of new or additional scientific knowledge, has detailed grounds for considering that a GMO as or in a product which has been properly notified and has received written consent under this Directive constitutes a risk to human health or the environment, that Member State may provisionally restrict or prohibit the use and/or sale of that GMO as or in a product on its territory.
[59]. در سال 2015 در پارلمان اروپا تحت تأثیر جنجال‌های گروه‌های قدرتمندی مانند صلح سبز با تصویب دستورالعمل EU 2015/412 ماده (ب)26 به دستورالعمل 2001/18/EC افزوده شد. مطابق این ماده کشورهای عضو می‌توانند کشت یک رقم تراریخته خاص یا گروهی از آنها را با ذکر دلیل در تمام یا قسمتی از قلمرو خود منع کنند که کشورهای اتریش، بلغارستان، فرانسه، آلمان، یونان، مجارستان، ایتالیا، لوکزامبورگ، لهستان تا کنون به این قانون استناد کرده‌اند:
Article 26b (Cultivation):
- …During the authorisation procedure of a given GMO or during the renewal of consent/authorisation, a Member State may demand that the geographical scope of the written consent or authorisation be adjusted to the effect that all or part of the territory of that Member State is to be excluded from cultivation…
- … a Member State may adopt measures restricting or prohibiting the cultivation in all or part of its territory of a GMO, or of a group of GMOs defined by crop or trait, … provided that such measures are in conformity with Union law, reasoned, proportional and non-discriminatory and, in addition, are based on compelling grounds such as those related to:
environmental policy objectives;
town and country planning;
land use;
socioeconomic impacts;
avoidance of GMO presence in other products without prejudice to Article 26a;
agricultural policy objectives;
public policy.
[60]. Article 6(1): Cross-border transmission, transit, restricted use, deliberate introduction into the environment and placing on the market for GMOs and products consisting of, containing or derived from GMOs (hereinafter referred to as: use GMOs) is permitted under the conditions and in the manner prescribed by this Law and by special regulations.
(Law on Genetic Modified Organisms 2009, Official Gazette of BiH, No. 23/09, at: <http://faolex.fao.org/docs/pdf/bih146363.pdf>.)
[61]. در سال 2007 تا 2011 دولت سوییس پروژه ملی بررسی مخاطرات و مزایای محصولات تراریخته را از طریق بنیاد ملی علوم سوییس انجام داد. نتیجه گزارش بنیاد ملی علوم سوییس این بود که «هیچ خطر سلامتی و زیست‌محیطی برای کشت محصولات تراریخته وجود ندارد.» با وجود این تأکید شد که مزایای اقتصادی کشت محصولات تراریخته برای سوییس کم است. ر.ک:
Benefits and risks of the Deliberate Release of Genetically Modified Plants – National Research Program NRP59, Swiss National Science Foundation, 28 August 2012.
[62]. Art. 11 (Liability guarantee for genetically modified organisms):
- Any person who intends to release genetically modified organisms that require a licence for experimental purposes (Art. 17) must guarantee sufficient financial reserves for determining, preventing or correcting possible hazards or impairments caused by genetically modified organisms.
Art. 171 (Licensing requirement):
Any person who intends to release the following organisms for experimental purposes shall require a licence from the FOEN:
- genetically modified organisms;
- pathogenic organisms;
- alien small invertebrates that are intended for use in the environment and not as pets.
Ordinance on the Handling of Organisms in the Environment of 10 September 2008 (Status as of 1 February 2016), at: <https://www.admin.ch/opc/en/classified-compilation/20062651/index.html>.
[63] . مجوز کشت آزمایشی سیب‌زمینی مقاوم به بادزدگی (late blight) و گندم مقاوم به زنگ زدگی (mildew) در سال 2013 و 2014 در سوییس صادر شده است. ر.ک:
BCH, Third National Report on the implementation of the Cartagena Protocol on Biosafety, #21, at <https://bch.cbd.int/database/record.shtml?documentid=109200>.
[64]. ماده 2ـ بند ذیل به بند 4 ماده 21 قانون بذر فدراسیون روسیه (149-FZ) مصوب 17 دسامبر 1997 افزوده شد: «واردات بذر اصلاح شده که ژنوم آنها از طریق تکنیک‌های مهندسی ژنتیک اصلاح شده است و ایجاد آنها در نتیجه فرایندهای عادی ممکن نیست، با هدف کشت به قلمرو فدراسیون روسیه ممنوع است مگر کشت برای مقاصد پژوهشی و آزمایشی»
ماده 4ـ بند ذیل به بند 1 ماده 50 قانون حفاظت محیط زیست فدراسیون روسیه (N 7-FZ) مصوب 10 ژانویه 2002 افزوده شد: «کشت و اصلاح نباتات و حیوانات به صورتی که ژنوم آنها از طریق تکنیک‌های مهندسی ژنتیک اصلاح شده است و ایجاد آنها در نتیجه فرایندهای عادی ممکن نیست، ممنوع است. به استثنای کشت و اصلاح نباتات و حیوانات در پروژه‌های آزمایشی و پژوهشی»
(Federal law number 358-FZ of 7.3.2016 on “Amendments to Certain Legislative Acts of the Russian Federation in terms of improving the state regulation in the field of genetic engineering”, at: <http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_200732>)
[65]. Article 15:
… The development, production, ownership, marketing, import, transport, storage and use of chemical, biological and nuclear weapons, highly toxic persistent organic pollutants, internationally prohibited agrochemicals, and experimental biological technologies and agents and genetically modified organisms that are harmful to human health or that jeopardize food sovereignty or ecosystems, as well as the introduction of nuclear residues and toxic waste into the country’s territory, are forbidden.
Article 401:
Ecuador is declared free of transgenic crops and seeds. Exceptionally, only in the interest of the nation as duly substantiated by the President of the Republic and adopted by the National Assembly, can genetically modified seeds and crops be introduced into country…
[66]. Article 26:
Raw materials containing inputs of transgenic origin they can be imported and processed, as long as they comply with the requirements of health and safety… (LEY ORGÁNICA DEL RÉGIMEN DE LA SOBERANÍA ALIMENTARIA, Registro Oficial Suplemento 583, de 5 de Mayo del 2009).
[67]. Ley Organica de Agrobiodiversidad, Semillas y Fomento de Agricultura, Registro Oficial Suplemento 10 de 08 jun. 2017.
[68]. بند 1 ماده 6 این قانون موارد ذیل را ممنوع دانسته است: الف) عرضه تجاری محصولات اصلاح شده ژنتیکی بدون دریافت مجوز؛ … ج) تولید حیوانات و گیاهان اصلاح شده ژنتیکی… ر.ک:
The Regulation on Genetically Modified Organisms and Products, August 13 2010, at: <https://bch.cbd.int/database/record.shtml?documentid=105416>.