در جلسه هم اندیشی ذخایر توارثی مطرح شد: تأکید بر لزوم تدوین لایحه ذخایر توارثی بر پایه همفکری همه صاحبنظران
مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران- جلسه هماندیشی ذخایر توارثی و بانک¬های ژن کشور درطی برگزاری اولين كنگره بینالمللی و سيزدهمين كنگره ملي زراعت و اصلاح نباتات ايران و سومین همایش علوم و تکنولوژی بذر ایران در تاریخ ششم شهریور ماه به ریاست دکتر مختار جلالی جواران به عنوان نماینده وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و با همراهی اعضای محترم پنل شامل آقایان دکتر جواد مظفری، دکتر سید ابوالحسن شاهزاده فاضلی، دکتر مصطفی آقایی، دکتر شاهین واعظی دکتر چایی¬چی، دکتر علی جعفری و دکتر آقافخر میرلوحی برگزار شد.
عمده مباحث مطرح شده در جلسه به …
عمده مباحث مطرح شده در جلسه به شرح زیر است:
دکتر مختار جلالی جواران، رئیس انجمن ژنتیک ایران و معاون آموزشی دانشگاه تربیت مدرس، مباحث مطرحشده در این هماندیشی را بسیار گسترده دانست و گفت: بحث ذخایر ژنتیکی شامل جمع آوری، ذخیره، حفظ، حراست و بهرهبرداری است که میخواهیم با همدیگر به مشورت و همفکری بگذاریم. با بررسی چند موضوع مختلف شامل راهکارها، چالشها، بحث طرح لایحه ذخایر توارثی و بحث طرح کلان ذخایر ژنتیکی به این جمعبندی رسیدیم که میخواهیم به یاری خداوند یک طرح کلان ذخایر ژنتیکی اجرا شود.
سپس دکتر جواد مظفری، رییس بانک ژن ملی گیاهی ایران، خواهش کرد که حاضرین درد دل را کنار بگذارند و صحبتهایشان را در راستای توصیههای خود دربارهی لایحه ذخایر ژنتیکی ایراد بفرمایند تا همفکری بشود. وی گفت: همانطور که آقای دکتر جلالی فرمودند در یک مقطعی دولت محترم تصمیم گرفته است که یک طرح کلان ملی ذخایر ژنتیکی در کشور اجرا کند و کلیات آن را هم تصویب کرده است و خواسته که این برنامه نوشته شود تا بتوان جزئیات آن را تصویب کرد و این را هم با بالاترین مقام تحقیقاتی کشور که شورای علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) باشد با هم به تصویب رساندند. بنابراین حالا که قرار است مطالعهای صورت بگیرد، فرصت خوبی است که ما کمک کنیم. گروههایی میخواهند شکل بگیرند که این برنامه را بنویسند. از دوستان عزیز میخواهم که نظرات فنی و توصیههای خود را در مورد چگونگی این برنامه بگویند تا با استفاده از آنها بتوان برنامه کلان ملی منسجمی نوشت.
اینکه در این کنگره که مربوط به زراعت و اصلاح نباتات است عنوان هم اندیشی را ذخایر ژنتیکی گذاشته و در این جمع همکاران ذخایر ژنتیکی چه گیاهی و چه غیرگیاهی و میکروارگانیسمها به همراه گروههای مختلف حضور دارند نشان میدهد که ما معتقدیم که منابع ژنتیکی میتواند یا ضرورت دارد در کشور بصورت یکپارچه اداره شود و یک انسجام در مدیریت ذخایر ژنتیکی داشته باشیم. لطفاً در راستای تنظیم منابع کشور توصیههایی بدهید برای اینکه در چه جهتی حرکت بکنیم.
دکتر شاهزاده فاضلی، رییس مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، دراین نشست گفت: شروع طرح ملی مدیریت ذخایر ژنتیکی و ادامه این کار میسر نیست مگر با کمک دانشگاهیان و اعضای انجمنهایی که در حوزه ذخایر ژنتیکی دستاندرکارند و یک هدفگذاری و ارائه نظراتی که ما در بحث بهرهبرداری روی آن تاکید داریم. مهمترین نقطه علمی در مورد ذخایر ژنتیکی بحث بهرهبرداری است. برای اینکه بهرهبرداری خوبی بتواند صورت بگیرد، حفظ منابع ملی در کشور تسهیل و تسریع شود، و هم اینکه دربرابر کشورهای خارجی آنها را حفظ کنیم، به قوانین، آییننامهها و دستورالعملهایی نیاز است.
باید بار بهرهبرداری از ذخایر ژنتیکی در کشور ارزشیابی شود. یعنی در حوزه کشاورزی چقدر ما توانستهایم بهرهبرداری کنیم؟ در حوزه میکروارگانیسمها چطور؟ الان در دنیا درآمد بسیار کلانی از این ذخایر استحصال میشود. من آماری که در سال ۲۰۱۲ دیدم در اروپا فقط ۳۵۰ میلیارد یورو از تولیدات آنتی بیوتیکها، آنزیمها و محصولات مختلف درآمد داشتهاند.
دکتر شاهین واعظی، عضو هیات علمی بانک ژن ملی گیاهی ایران، اظهار داشت: باید توجه داشته باشیم که ذخایر ژنتیکی زیر مجموعهای از ذخایر زیستی است که آن هم بخشی از ذخایر طبیعی است. یعنی همانطور که ما آب، نفت، گاز، خاک، زمین، جنگلها و مراتع را بعنوان ذخایر طبیعی میشناسیم، بخش مهمی از آن هم به عنوان ذخایر ژنتیکی در این بحث مورد توجه است ولی آن چیزی که ما بایستی بیشتر مورد تاکید قرار دهیم کل ذخایر طبیعی ما است اعم از عناوینی که در بالا ذکر شد که الان دچار فرسایش، استفاده و بهرهبرداریهای بیرویه است و ما موظف هستیم به عنوان نسل حاضر که امانتداران نسلهای آینده بهشمار میآییم به نحوی متعارف از این منابع استفاده کنیم تا این میراث برای آیندگان هم باقی بماند.
این موضوع در سه دهه اخیر خیلی مورد توجه قرار گرفته است و کنوانسیونهای مختلفی در سطح بینالمللی در زمینه حفاظت از تنوع زیستی و بالاخص حفاظت از ذخایر ژنتیکی که مورد بهرهبرداری کشاورزی قرار میگیرد مورد تصویب قرار گرفته است و کشورهایی که به این کنوانسیونها میپیوندند متعهد میشوند که به عنوان برنامه داخلی ابلاغ لازم را برای حفاظت از این منابع انجام بدهند و در هریک از این کنوانسیونها الزام پاسخگویی به جامعه بینالمللی هم پیش بینی شده است.
لایحه ذخایر توارثی در همین راستا پیشنهاد میشود و بطور کلی بایستی بصورت کلان در جامعه سیاستهای کلی در برنامهریزیهای اجرایی کشور روی محور حفاظت از منابع طبیعی و ذخایر ژنتیکی و سایر منابع که بایستی به نسلهای آینده نیز برسد مورد تاکید قرار بگیرد.
در همین زمینه سیاستهای کلی حفاظت از منابع طبیعی و ذخایر ژنتیکی (آب) مورد تصویب قرار گرفته است. سیاستهای کلی در مجمع تشخیص مصلحت نظام مورد تصویب قرار گرفته و توسط مقام معظم رهبری مورد ابلاغ قرار گرفته است.
بایستی این سیاستها درجهت گیری قانونگذاری مورد توجه قرار بگیرد و تقاضا میشود به هر حال گروههای متفکر، سیاستمداران و اتاقهای فکر برای آماده سازی پیشنهادات و لوایح تسریع کرده و هر چه زودتر مورد تصویب قرار بگیرد و خلاء قانونی که ممکن است در زمینه آب، خاک و ذخایر توارثی وجود داشته باشد هرچه سریعتر بر طرف گردد تا بتوانیم در مقابل مجامع و کنوانسیونها پاسخگویی لازم را داشته باشیم. به هر حال ما بایستی به کنوانسیونها ملحق بشویم و این قطعنامه داخلی را تصویب کنیم.
دکتر چاییچی، عضو هیأت علمی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران، از دیگر کارشناسهای حاضر در این جلسه بود. وی ضمن دعوت جوانان به تبادل نظر در مورد ذخایر ژنتیکی افزود: به هر حال در کشور ما ذخایر ژنتیکی وجود دارد ابتدا باید با توجه به شرایط اکولوژیکی حاکم بر کشورمان ببینیم چگونه میتوانیم این ذخایر را بهتر در عرصه حفظ کنیم و بحث بعدی نگهداری آنها در بانکهای ژن است."
دکتر علی جعفری، رییس بانک ژن موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، اینطور اظهار داشت که:
"بنده فکر میکنم از بزرگترین چالشهای ذخایر ژنتیکی بخش منابع طبیعی کشور عدم وجود بذر در عرصه منابع طبیعی است که بخاطر عوامل متعددی مانند خشکسالی و بهرهبرداری بیرویه باعث انقراض گیاهان شده است. من فکر میکنم که منابع طبیعی در عرصه جنگلها و مراتع ۳۲۰۰ گونه جمع آوری کرده است در حالی که در کشور ما ۷۵۰۰ گونه گیاهی وجود دارد که این عدد کمتر از نصف گونههای موجود هست. این یکی از چالشهایی است که وجود دارد تمام این بذرها باید جمع آوری شود و برای جمع آوری این بذرها هم به امکانات متعدد و خاصی از لحاظ اکیپهای گیاهشناسی نیاز است که خوشبختانه در کشور ما گیاهشناسان خبره وجود دارند. منتهی مشکلات اعتباری وجود دارد که نمیتوان این بذرها را که مورد نیاز هم هست جمعآوری کرد.
دکتر مصطفی آقایی، معاون آموزش و ترویج سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، با اشاره به اهمیت استفاده کوتاهمدت و بلندمدت از ذخایر توارثی گفت:
زمینههای مختلف استفاده از این منابع ژنتیکی وجود دارد چه بصورت مستقیم و چه با استفاده از روشهای بهنژادی، دو رگ گیری و استفادههای مختلفی که در این زمینه با روشهای گوناگونی انجام میشود یا در سطح پیشرفتهتر امکان انتقال ژن وجود دارد با استفاده از روشهای مختلف و پیچیدهتری که در علم روز بهنژادی در حال استفاده است.
اما آنچه که من میخواهم تأکید کنم بر روی قسمت اول موضوع است یعنی چگونه میتوانیم از منابعی که ایجاد ثروت میکند توسط بهرهبرداران استفاده کنیم. در این زمینه ترویج موضوع ذخایر توارثی، بعضی استفادههای دارویی، استفادههای مختلف در صنعت، کشاورزی و حتی در خوراک هم میتوان استفاده کرد منتهی این نیازمند یک آموزش و ترویج بروز ذخایر توارثی مرتبط است. لازم است که دوستان و صاحبنظران در این زمینه با روشهایی که به ذهنشان میرسد کمک کنند
مورد بعدی که یک مقدار عمومیتر است چگونه بخش خصوصی میتواند در زمینه حفاظت، نگهداری، احیا و حتی جمعآوری بر اساس قوانین موجود در کشور به ما کنند. با تشکر"
دکتر آقا فخر میرلوحی، عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان، با بیان این نکته که ذخایر ژنتیکی وقتی ارزش دارد که بتوان آن را ارزیابی کرد، بهبود بخشید و از آن استفاده کرد، ادامه داد: در غیر این صورت اصلاً شما جمعآوری را هم انجام ندهید. از آقای دکتر جلالی خواهش میکنم اگر طرحی در این زمینه هست به این موارد بیشتر توجه کنند. پیشنهاد من این است که حتما باید شبکه بانک ژن ایجاد و تقویت بشود. بسیاری از دانشگاههای ما ذخایر ژنتیکی را جمعآوری کردهاند بر روی آنها در حال مطالعه هستند. اینها باید به همدیگر وصل شوند و شبکهای ایجاد شود همانطورکه در دنیا ایجاد شده است. البته در کشور ما در مجموع برای کشاورزی اهمیتی قائل نیستند و ارزش کشاورزی فقط در حد شعار است در حالی که هیچ پولی برای آن تزریق نمیشود. من مطمئن هستم اگر الان صحبتهای من تمام بشود آقای دکتر مظفری خواهند گفت که حتی در پرداخت هزینههای کارمندان بانک ژن هم مشکل وجود دارد و حق دارند بگویند چون ذخایر ژنتیکی کشور برای کسی مهم نیست. به نظر من باید حتماً یک سایت قوی داشته باشیم. همانطور که من می روم در IPK نگاه میکنم که این اکسشن با این خصوصیات، این شرایط را دارد، سفارش میدهم و دریافت میکنم. عرض میکنم که این سایت حتماً باید ایجاد شود ارتباطات باید برقرار شود.
دکتر سید یعقوب صادقیان مطهر، استاد بازنشسته و از پیشکسوتان مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه بذر چغندر قند، با تأکید بر نیاز به مدیریت یکپارچه، سخنان خود را اینطور ادامه داد: ما در حال حاضر خیلی از گیاهان را در بانکهای ژن جمعآوری کردهایم ،کپی هم میتوانیم داشته باشیم، ولی بانکهای ژن باید تنها یک مدیریت داشته باشند. در حالی که ما بخش داریم. بعنوان مثال بانک ژن در این مؤسسه یک بخش است در مؤسسه جنگلها و مراتع یک بخش است و در دانشکده کشاورزی هم همینطور. این نمیشود. اخیراً هم جهاد دانشگاهی. ما فقط داریم ساختمانهای جدیدایجاد میکنیم و زحمات زیادی کشیده شده است اینها نیاز به بودجه دارد. بعد تصمیمگیری بانک ژن الان معلوم نیست که اگر من بخواهم مواد ژنی بگیریم باید چطوراقدام کنم. یعنی اطلاع رسانی نشده است من اگر بگیرم چه مسئولیتی دارم چگونه باید اطلاعات بدهم.آقای دکتر جعفری میگفت میآیند از ما مواد میگیرند ولی نتایج اطلاعات را در اختیار ما قرار نمیدهند تا در بانک ژن ذخیره کنیم در حالی که این یک حق است.
اما نقش دولت! در همه جای دنیا بانکهای تحقیقاتی و بانکهای ژن اطلاعات کافی میگیرند منابع اولیه را ارزیابی میکنند، ژرم پلاسم میآید ژرم پلاسم را به دیگران میدهند تا استفاده کنند. اینها مسائلی است که باید در بانکهای ژن صورت بگیرد چون یک بخش خصوصی نمیتواند بیاید و منابع ژنتیکی را ارزیابی کند و خودش انتخاب کند. منتهی این کارها هم شده و در همین بانک ژن خیلی کارها شده ولی اطلاعرسانی به دلیلی، شاید کمبود بودجه، به خوبی صورت نگرفته است.
مثلاً خیلیها میآیند از بانکهای ژن مواد میگیرند حتی کوچکترین اطلاعاتی هم به بانک ژن نمیدهند. بخش خصوصی باید بداند که اگر از بانک ژن استفاده میکند، فردا اگر رقم اصلاح کرده تولید کرد، باید سهم دولت و سهم بانک ژن را بدهد. ما نمیتوانیم ضوابطی را که در همه جای دنیا وجود دارد نادیده بگیریم ضوابطی که در کنوانسیونهای بینالمللی هست، در داخل هم باید اینها را روشن کنیم، دیگر نمیدانند و فکر میکنند که هر کس از راه رسید میتواند از بانک ژن استفاده بکند.
دکتر بهزاد قرهیاضی، رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران، پیرو سخنان ایرادشده گفت:
اول اینکه ما تأکید افراطی بر صیانت از ذخایر توارثی میکنیم اما اقدام عملیاتی برای حفظ ذخایر توارثی انجام ندادهایم. درحالی که موضوع بسیار بسیار مهم دسترسی و بهرهبرداری از ذخایر توارثی است که تقریباً به فراموشی سپرهایم. من معتقدم که صیانت مهم است اما به نظر میرسد آنچه که امروز گلوگاه ما هست بهرهبرداری است و نه صیانت.
دوم: عزیزانی که مدیریتهای ذخایر توارثی را بر عهده دارند یکبار تکلیف ما را روشن کنند ما چند گونه گیاهی در کشور داریم؟. آمار و ارقام عجیب و غریبی ارائه میشود که برای من محل سوال است. در همین جلسه آمار 7500 گونه توسط سرور عزیزم جناب آقای دکتر جعفری ارائه شد و آمار دیگری توسط دانشمند بزرگوار جناب آقای دکتر مظفری ارائه شد که ایشان آمار 8000 گونه را اعلام کردند. اینآمار منبعاش کجاست؟ منبع آمار 7500 و 8000 گونه کجاست؟ چند بار باید در جلسات گفته شود که آماری بالاتر از 6500 گونه نداریم اگر هست به من نشان دهید.
نکته دیگری که برای ذخایر توارثی مهم است بحث سرمایه است. سرمایهگذاری به هیچ وجه طی 16 سال گذشته در ذخایر توارثی صورت نگرفته است. این تقصیر تمام نظام است و نه تقصیر فرد خاصی، ما به هیچ عنوان برای بانکهای ژن تزریق سرمایه نکردهایم.
پشتوانه اضطراری نیز وجود ندارد. من گاهی میترسم اگر حادثهای برای بانک ژن اتفاق بیافتد ذخایر توارثی ما دوباره از کجا باید جمعآوری شود. اینها از سال 1310 یا 1312 در دانشگاه تهران جمع شدهاند، که این بحث مهمی است. چه کسی باید به فکر باشد و چه کسی باید سرمایه گذاری لازم را انجام دهد.
بنده به عنوان ریاست انجمن زراعت و اصلاح نباتات عرض میکنم که هیچ نظرخواهی رسمی از انجمن علوم زراعت و اصلاح نباتات، انجمن ژنتیک و انجمن بیوتکنولوژی برای تدوین لایحه حفاظت از ذخایر توارثی تاکنون صورت نگرفته است و بلکه این لایحه مسیری را طی میکند که ما مخالف آن هستیم.
ما در هیأت مدیره مصوبه داریم، به وزیر محترم و به همه جای کشور نامه نوشتهایم که این لایحه سم هلاهل است. چون میگویند ذخایر توارثی یعنی هر موجود زندهای! بعد میگوید هر کس بخواهد از این ذخایر استفاده کند باید مجوز بگیرد، نوشته این است. از ما نظر نخواستند بلکه مخالف نظر ما عمل کردهاند.
بحث دیگر، بحث کنوانسیونهای بینالمللی است. نظر ملی برای مطرح شدن در کنوانسیونهای بینالمللی را چه کسی تامین میکند؟ اساساً سیاست ملی وجود دارد؟ تصمیم ملی وجود دارد؟ یا بر حسب تصادف و بر اساس سلیقه شخصی یک نفر تصمیم میگیرد که منفعت ملی چیست؟
پیشنهادات اولیه بنده برای حفاظت از منابع:
1- شرکت در هیچ اجلاس بینالمللی نباید یک نفره صورت بگیرد بلکه باید یک تیم چند نفره باشد.
2- در هیچ اجلاسی بدون اینکه اخذ نظر ملی قبل از آن صورت گرفته باشد نباید شرکت کنیم.
3- به بهرهبرداری بیشتر از حفاظت و صیانت توجه شود.
4-لایحه ذخایر توارثی بازپس گرفته شود و توسط انجنهای علمی بویژه انجمن علوم زراعت و اصلاح نباتات بازنگری بشود و دوباره برای دولت فرستاده شود تا اجرا گردد.
5- پشتوانه اضطراری باید در برنامه فوری قرار بگیرد و در کنار همه اینها اینکه به بانک ژن سرمایه تزریق شود. برای نجات تحقیقات کشاورزی 2000 میلیارد تومان پول برای یکسال لازم است. بنده فکر میکنم که 50 میلیارد تومان اعتبار طبق برآورد برای یکسال آینده بانک ژن لازم است. اگر داده نشود بانک ژن میشود مرکزی برای قتل عام ذخایر توارثی ایران.
دكترنیازعلی سپهوند، سرپرست مرکز تحقیقات کشاورزی استان تهران، با اشاره به كمبود ذخاير ژنتيكي در كشور در ادامه اظهار داشت: بانك ژن گياهي ايران در مقايسه با بانكهاي ژن ساير كشورها نظير آمريكا، انگلستان، سوئد و ژاپن بسيار ضعيف است. در كشور احياي درست براي ذخاير توارثي وجود ندارد. ذخيرهسازي در پاكتهاي معمولي بقالي انجام ميشود. من به دليل عدم ذخيرهسازي كافي ذخاير، براي يك كار پژوهشي ناچار شدم كه خودم به جمعآوري نمونهها بپردازم. ايراد كار از تصميمگيران است. بايد به بانك ژن، تسهيلات داده شود. بايد اطلاعرساني شود و از ضوابط درست استفاده شود. به طوري كه ضوابط بايد طوري باشد كه آسان و قابل دسترسي براي همه باشد. وي با تاكيد بر ساماندهي لايحه ذخاير توارثي پيشنهاد داد: از همه افراد مطلع و همه انجمنهاي علمي براي تدوين اين برنامه كلان دعوت كنيم تا يك چهارچوب مشخص براي لايحه ذخاير توارثي بانك ژن نوشته شود و به دولت ارجاع داده شود. درواقع، بايد با همانديشي جامع از همه بزرگان به يك راهكار برسيم."
دكتر محمد جعفر آقايي، عضو هیأت علمی مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر، بر لزوم تسهیل استفاده از بانک ژن تأکید کرد و گفت: بايد براي بانك ژن خريدار وجود داشته باشد. مگر قرار است كه ما همه گونههاي گياهي را جمعآوري كنيم؟!. جمعآوري ذخاير به دو دليل خطر انقراض گونه و نياز و استفاده فوري از گونه انجام ميشود. جمعآوري گونه، در صورتي كه مشتري براي آنها وجود نداشته باشد، بيفايده است. چون اگر ما مواد را جمعآوري كنيم و در اختيار مشتري قرار ندهيم و اجازه دسترسي ندهيم، فايدهاي ندارد. درواقع، بانك ژن وقتي ارزش دارد كه مشتري داشته باشد. يعني وقتي دسترسي به اين مواد محدود باشد، جمعآوري، حمايت و سرمايهگذاري براي آن فايدهاي ندارد. وي با اشاره به تدوين لايحه ذخاير توارثي گفت: چهطور ميشود كه يك قانوني در كشور تصويب شود و در مفاد اين لايحه در مورد استفاده از مواد ژنتيكي بيايد كه دسترسي به ذخاير ژنتيكي بدون مجوز جرم است؟ چطور ميشود لايحهاي با اطلاع من نوشته شود و در نهايت گفته شود كه اين لايحه محرمانه است و من به عنوان كارشناس بانك ژن كه سالهاست در بانك ژن خدمت ميكنم، از مفاد اين لايحه بياطلاع باشم؟! نميشود كه اطلاع از اين طرحها محدود شود و بعد در يك جلسه خصوصي در اينباره تصميمگيري شود و انتظار داشت كه از آن حمايت شود. وي ادامه داد: كنترل دسترسي خارجي ايراد ندارد. بهطوري كه اگر اين مواد از كشور خارج شوند و مورد سوء استفاده قرار بگيرند، جرم است. ما بايد در اين قانون، دسترسي خارجي را محدود كنيم نه دسترسي همكاران پژوهشگرمان را؛ چرا كه اين كار، مشتري بانك ژن را از بين ميبرد.
دكتر محمدرضا نقوي، عضو هیأت علمی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران، ضمن ابراز مخالفت هر دانشگاهي با لايحه ذخاير توارثي در ادامه عنوان كرد: نكته اول اين كه من به عنوان يك دانشگاهي بايد از اطلاعات مربوط به ذخاير ژنتيكي در بانكهاي ژن خبر داشته باشم. اين حق ملي ماست. در همه كشورها، تمام اطلاعات در اين مورد، روي سايت بانك ژن آن كشور آمده است. در سراسر دنيا همه افراد به اين اطلاعات دسترسي دارند. نكته دوم اين كه بايد يك قانون و چهارچوب مشخص و يك روش قانونمند تبادل مواد و ژرمپلاسم بين داخل و خارج كشور وجود داشته باشد. نكته سوم اين كه بانكهاي ژن ما استانداردهاي لازم را در اين زمينه ندارند. لازم است كه در اين رابطه، كميتهاي تشكيل شود و يك استاندارد تعريف شود. در رابطه با لايحه ذخاير توارثي، هر دانشگاهي با اين لايحه مخالف است و بايد محدوديتهاي شديد دسترسي به بانك ژن رفع شود. لزوم ايجاد شبكه ذخاير ژنتيكي، وجود بكآپ يا پشتوانه در ذخاير ژنتيكي، ايجاد شرايط نگهداري صحيح ژرمپلاسم، تقسيم كار و اطلاعرساني قوي و مناسب دانشگاهيان و كارشناسان از مفاد لايحه از جمله پيشنهادات ارائه شده توسط دكتر نقوي در اين جلسه همانديشي بود.
دكتر محمدعلي ملبوبي، معاون فناوری پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیستفناوری، در ادامه اظهار داشت: در رابطه با عدم تأمين منابع دولتي و سرمايهگذاري مناسب در اين بخش كه گفته ميشود بودجه و هزينه براي دريافت و تبادل ذخاير بانك ژن نياز است، لازم به ذكر است كه ثبت اطلاعات تمام انواع ذخاير ژنتيكي در قالب يك فايل پيدياف در سايت هيچ هزينهاي نخواهد داشت مشكل ما بحث بودجه نيست بلكه مشكل ما اين است كه از داشتههايمان استفاده نميكنيم. بايد از داشتههايمان، اگرچه اندك است، استفاده صحيح كرد و در اختيار مردم قرار داد.
در ادامه دكتر گودرز نجفيان، رئيس مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر، تصريح كرد: در بحث بهرهبرداري از ذخاير ژنتيكي و مسايل مختلف مطرحشده در رابطه با لايحه ذخاير توارثي، بايد در راستاي آنچه كه به مصلحت كشور است، به نتيجه برسيم.خوشبختانه، طرح كلان ذخاير توارثي فرصت خوبي است كه ما بياييم و آن را تغيير دهيم. بانكهاي ژن ما با اندك بودجهاي كه دارد توانسته است خودش را نگه دارد. بودجه ممكن است كه در اطلاعرساني و ارائه اطلاعات به صورت چند فايل، مهم نباشد اما براي ارزيابيهاي مختلف در سايت و مكانهاي مختلف و براي احيا هيچگونه هزينهاي داده نشده است. پيشنهاد ميكنم كه اين طرح جديد در تصميمگيري و مديريت براي سياستهاي داخلي و خارجي، به صورت كنسرسيوم با قسمتهاي مختلف باشد. همچنين در تجديد ساختار و دسترسي به بانكهاي ژن، تعادل ايجاد شود.
دكتر محمدرضا بيهمتا، استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران، در ادامه جلسه گفت: تعريف يك بانك ژن مشخص است. اگرچه دو مسئله مديريت و بودجه در اين رابطه زياد مطرح شد اما آنچه كه مهم است تصويب قانون و هدايت لايحه به نحو متناسب و متعارف است تا مديريت نيز نتواند تكروي كند و انشعابات فردي داشته باشد.
دكتر منصور اميدي، استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران، با ارائه يك پيشنهاد اظهار داشت: با توجه به حضور همه افراد موثر و تاثيرگذار در بانكهاي ژن و ذخاير توارثي در اين جلسه همانديشي، يك پيشنهاد دارم؛ اين كه بياييم به جاي يك كار بزرگ، یک خواسته مشخص كوچك داشته باشيم و اين خواسته را در همين هيأت مديره نهايي كنيم و آن را به صورت يك بند، به تمام انجمنهاي علمي مرتبط با اين موضوع ارسال كنيم و بعد از يك زمان معين براي نظرخواهي، آن را به صورت يك دستاورد، رسانهاي كنيم و نتيجه را به اطلاع وزرا و مسئولين دولتي نيز برسانيم. پيشنهاد من اين است كه اطلاعات بانكهاي ژن علني شود. اگر اين خواسته را با حضور همه افراد صاحبنظر و دانشجويان و پژوهشگران بهعلاوه نظرات انجمنهاي علمي، عملي كنيم؛ بودجه و هزينهاي هم نميخواهد.
دكتر محمدباقر رضايي ،رئيس انجمن گياهان دارويي ايران، در ادامه اذعان داشت: مجموعهها بايد با هم باشند نه عليه هم، همه با هم يك تصميم بگيرند و آن را در قالب يك قطعنامه در جلسات بعدي ارائه دهند. اولويت درخواست من در رابطه با ذخاير ژنتيكي، بررسي نابودي گياهان دارويي در كشور است. به طوري كه ژرمپلاسم گياهان دارويي در كشور به كلي نابود شده است. بايد اين ذخاير را به هر نحوي كه ميشود جمعآوري، نگهداري و ارزيابي كرد. درواقع، به علت تنوع زياد گونهها و اقليم متنوع و غني در كشور، ما توانايي ايجاد يك بانك ژن خوب را نداشتيم. بايد راهكاري براي اين مسئله در نظر گرفته شود.
مهندس محمدحسين ،شريعتمدار مشاور عالي وزير جهاد كشاورزي، افزود: در بحث تامين اعتبار، دولت هم بايد كمك كند اما همه موارد را نگفتيم. اين كه ما چه كار كردهايم؟ ما هم بايد پيشنهاد دهيم و راهكار ارائه كنيم. وي با اشاره به جمعآوري نمونههاي خاك در دوران دانشجويي خود توسط دانشجويان، با سؤالي از حاضرين به صحبتهاي خود خاتمه داد: آيا نميتوان با يك مديريت و برنامهريزي مناسب با كمك جمع كثير دانشجويان و پژوهشگران، يك بانك ژن كامل تهيه كرد؟
دكتر جلال كمالي، نماینده مرکز بینالمللی گندم و ذرت در ایران( سیمیت) برای صرفهجویی در هزینهها پیشنهاد کرد كه شبكه بانكهاي ژن در كشور بايد فرامؤسسهاي باشد. وی اینطور توضیح داد که: من با تبادل اطلاعات و ايجاد سايت در بانك ژن موافقم اما براي ثبت اطلاعات در سايت نياز به هزينه است كه ما آن هزينه را نداريم. نظر شخصي من اين است كه شبكه بانكهاي ژن در كشور بايد فرامؤسسهاي باشد بعد مؤسسهاي باشد، بعد يك بخش بهرهبردار پژوهشي باشد.
دكتر بابك ناخدا، عضو هیأت علمی پژوهشكده بيوتكنولوژي كشاورزي ایران، در ادامه تصريح كرد: استفاده از فناوريهاي نوين و روشهاي جديد مولكولي براي مطالعات ذخاير توارثي از اهميت زيادي برخوردار است. همچنين پتانسيلهاي زيادي كه بعد از بكارگيري فناوريهاي نوين ايجاد ميشود، از شمارش خارج است كه چقدر ميتواند به منابع ذخاير ژنتيكي ما كمك كند. وي ضمن اشاره به سهولت دستيابي به بانك ژن در سراسر دنيا افزود: در سراسر دنيا با يك ايميل زدن ميتوان به مواد بانك ژن دسترسي پيدا كرد. بحث جمعآوري، ارزيابي و احياي بانكهاي ژن در كشور مهم است. با استفاده از فناوريهاي نوين در تهيه مجموعه ذخاير، راندمان كار افزايش يافته و حجم كار و هزينهها كاهش مييابد. ما بايد بتوانيم از ظرفيت عظيم ذخاير توارثي در برنامههاي اصلاحي براي ايجاد ارقام مناسب استفاده كنيم. اگر قوانين لايحه منابع ژنتیک هم شفاف باشد؛ در اين صورت بحث قاچاق و مشكلات سوءاستفاده از مواد هم بهوجود نميآيد.
در خاتمه دكتر جلالي جواران با ذكر نظرات مطرحشده در جمع، خاطرنشان كرد: از اهم مواردي كه در اين همانديشي مطرح شد ميتوان به تاكيد روي شبكهاي بودن نه جزيرهاي بودن، تأسيس يك سايت كه كليه اطلاعات ذخاير ژنتيكي را داشته باشد، انسجام مديريت در بانكهاي ژن و يكسانكردن آمار و ارقام و اطلاعات ارائهشده در اين جلسه اشاره كرد. همچنين مطرح شد كه بحث حفاظت و حراست، ارزيابي و نگهداري بيشتر براي بهرهبرداري ذخاير ژنتيكي است كه بايد تصحيح شود. در بررسي لايحه ذخاير ژنتيكي لازم است كه از حمايت جدي همه به صورت حقوقي، قانوني، مالي و ملي و از نظرات همه افراد صاحبنظر استفاده شود. درواقع، لايحهاي كامل و جامع خواهد بود كه با همفكري همه مجموعهها تدوين شود. در بحث استانداردها، مشكل در بخش اطلاعرساني، ترويج و فرهنگسازي از طريق مطبوعات و رسانههاي ملي است. استفاده از پتانسيل دانشجويان و دانشگاهيان براي تهيه بانك ژن از ديگر موارد مطرحشده در اين جلسه بود.
دكتر مظفري در پایان گفت: خيلي از دوستان خود را در موضعي قرار ميدهند كه در مورد مسايل مربوط به مديريت منابع ژنتيكي در جهات مختلف سياستگذاري، مسايل حقوقي، بينالمللي و منافع ملي اظهارنظر كنند. اگر چه كشور ما داراي منابع ژنتيكي بسيار غني است اما سيستم قوي براي مديريت منابع ژنتيكي در كشور ايجاد نكردهايم. اين مسئله بهميزان زياد به درگيريهاي بخشهاي مختلف دولت برميگردد. اولين نسخه لايحه حفاظت و بهرهبرداري از منابع ژنتيكي، در سال 1381 تقديم سازمان تحقيقات، آموزش و ترويج كشاورزي شد ولي به هيچ وجه اجازه ارائه آن داده نشد تا اين كه در سال 1387 نسخه ديگري از آن كه سازوكار تهيه آن بسيار گستردهتر بود، به وزارت جهاد كشاورزي داده شد و به هيأت دولت رفت. وي با اشاره به نقش دولت در تصويب لايحه اظهار داشت: اين لايحه قوانيني دارد كه آنها را مدير بانك ژن گياهي تعيين نميكند بلكه دولت و هيأت دولت و سيستم وزارت جهاد كشاورزي تعيين ميكنند. آنها پروسه بررسيها و مقررات خاص خودشان را دارند. در پروسه بررسيها در هيأت دولت، چندين كميسيون تخصصي وجود دارد از جمله كميسيون علميپژوهشي، كميسيون اقتصادي و كميسيون لوايح. كميسيونهاي كارشناسي در هر يك از اين كميسيونها، مراتب را بررسي ميكنند، در نهايت تصميمگيري ميشود و به كابينه ميرسد و تصويب ميشود. اگر با سيستم ارزيابي كارشناسي مخالف هستيم، بايد به هيأت دولت اعتراض كنيم كه قوانين و مقررات لوايح را تغيير دهند. اگر كه آنها را قبول داريم؛ نبايد پروسه سيستمها در كشور را زير سؤال ببريم. وي ادامه داد: درواقع، شأن منابع ژنتيكي در كشور خيلي ارزشمندتر از نگاهي است كه دولت به آن دارد. بنابراين، اگر بخواهيم كه همه چيز در اين رابطه شفاف شود؛ با حرفزدنها مشكلي حل نميشود و ما به جايي نميرسيم؛ بلكه آنچه كه بايد در دولت متحول شود، يك سيستم مترقي در رابطه با مديريت منابع ژنتيكي است. ايجاد ساختار و قانون و سرمايهگذاري در اين بخش نياز به زمان دارد. بانك ژن گياهي ملي ايران با اعتباراتي كه به زير 100 ميليون تومان هم نميرسد، كارهاي بزرگي انجام داده است. بانك ژن گياهي ملي شايد يكي از بانكهاي ژن معتبر دنيا، بزرگترين بانك ژن در منطقه آسياي مركزي، آسياي غربي و آفريقا و بزرگتر از خيلي كشورهاي منطقه آمريكاي لاتين است. طبق گزارش فائو، اين بانك ژن توانسته است در ده سال گذشته منابع ژنتيكي خود را دو برابر كند. آنچه كه در كشور انجام شده است در مقايسه با آنچه كه بايد انجام شود، بسيار ناچيز است. وي تصريح كرد: لازم است كه برنامهريزي، سرمايهگذاري و توجه بيشتري به ذخاير ژنتيكي در كشور شود و پيشرفت در اين زمينه ميسر نيست جز با توجه بيشتر به منابع ژنتيكي كشور در حوزههاي مختلف گياهي، جانوري و ميكروارگانيسمها تا در برنامهريزيها و سياستگذاريها از آنها استفاده كنيم.
منبع: مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران