علم‎ستیزی به نام محصولات ارگانیک

شيوه توليد متفاوت مواد غذايي و تقسيم‎بندي محصولات غذايي به مواردي مانند ارگانيک، پروبيوتيك، تراريخته، سنتی و سمی، مبناي علمي مناسبي ندارد. گروهي با منافع مشروع و نامشروع مختلف با دادن آدرس غلط برمشكلات اضافه کرده‎اند و با رفتار غيرمسئولانه و گفتار غيرعلمي و غيرعقلايي با عناوين به ‎ظاهر موجه غير از تشديد مشكلات ره به جايي نمي‎برند.

جستجوي مستندات براي کسب اطلاعات و اطمينان از سلامت تغذيه‎اي محصولات متفاوت فوق مقالات فراواني را بدست می‌دهد که بي‎طرفانه و با رعايت جامعيت علمي، محاسن و معايب احتمالي محصولات ارگانیک و سنتی و محصولات تولید شده با سم را بررسي کرده‎اند که به برخی از آنها اشاره می‎شود.

با توجه به تبلیغ و عرضه بيشتر محصولات و مواد غذايي ارگانيك، مشکلي جدي‌ در اين نوع محصولات مطرح است و آن وجود مقادير بيشتري از انواع متفاوت سموم قارچي (مایکوتوکسین‎ها) در محصولات ارگانيك در قياس با محصولات غير ارگانيك است.

تعاريف متعددي براي کشاورزي ارگانيک ارائه شده است. بر اساس تعريف ويکي‌پديا، کشاورزی ارگانیک نوعی کشاورزی است که در تولید و فرآوری محصولات آن از کودهای شیمیایی، سموم، هورمون‌ها و دگرگونی‌ها و دستورزی‌های ژنتیک استفاده نشود و همه مراحل تقویت زمین، کاشت و برداشت با استفاده از نهاده‌های طبیعی همچون کود زیستی، کمپوست‌ها، حشرات سودمند، مخمرها و كپك‎ها و ميكروب‎هاي ويژه باشد.

اگرچه مطالعات بر روی محصولات ارگانيک و مقایسه آن‎ها با غذاهای غیرارگانیک تولید شده با سموم شیمیایی نشان‌دهنده کم بودن موادی همچون آفت‌کش‌ها در گروه مواد غذایی ارگانيك است، لیکن ترکیبات مضر دیگری همانند مایکوتوکسین‌ها می‌توانند در مواد غذایی ارگانیک در مقایسه با مواد غذايي غیرارگانیک بیشتر موجود باشند.

رشد قارچ‌ها بر روي مواد غذایی و در نتيجه، توليد سموم قارچي موسوم به مايكوتوكسين‎ها از نگرانی‌های جدی در مورد سلامت همه مواد غذايي است. از آنجا که استفاده از قارچ‌کش‌ها و ساير سموم، مطابق استانداردهاي تولید محصولات ارگانیک در مراحل مختلف عمل آوري اين نوع از مواد غذايي ممنوع است؛ این نوع از محصولات غذایی، در مواردی دارای آلودگی بیشتری به انواع مايكوتوكسين‎ها در مقایسه با مواد غذایی غیرارگانیک هستند. زيرا انواع متفاوت قارچ‎ها و به ويژه كپك‎ها با توجه به ماهيت و شيوه رشد و نمو خود در صورت عدم استفاده از مواد ضد قارچي در توليد محصولات ارگانيك به‎صورت وسيعي بر روي اين محصولات رشد خواهند كرد و اين موضوع به توليد انواع سموم قارچي در اين محصولات و هر محصول ديگري كه از مواد ضد قارچي در فرآيند توليد و نگهداري استفاده نكند، منجر خواهد شد.

مایکوتوکسین‌ها محصولات جانبی بسیار سمّی گروه وسيعي از انواع کپک‌ها هستند که معمولاً در مراحل مختلف تولید، برداشت، مراحل پس از برداشت و ذخیره‎سازی تولید می‌شوند و البته حضور انواع مایکوتوکسین‌ها در مواد غذایی ارگانیک و همچنين مقايسه ميزان اين سموم قارچي در محصولات ارگانيك و غير ارگانيك در تحقیقات متعددی بررسی و تایید شده است (2 تا 12).

تحقیقات نشان می‌دهد که ميزان این ترکیبات سرطان‌زا و تراكم مايكوتوكسين‎ها در مواد غذايي ارگانيك تا چندین برابر مواد غذایی غیرارگانیک است. مشاهده شده است که آلودگی ذرت‌های ارگانیک به فومونيسين‌هاي (fumonisins) B1 و  B2 تا ده برابر بیشتراز ذرت غیرارگانیک بوده است (15). اين تحقيقات براي انواع ديگري از مايكوتوكسين‎ها مانند پاتولين، انواع اوكراتوكسين‎ها، انواع نيوالنول‎ها، انواع تريكوتسين‎ها، انواع آفلاتوكسين‎ها و… نيز انجام گرفته است.

مطالعات اخير در ارتباط با حضور مایکوتوکسین‌ها در محصولات غذایی ارگانیک و غیرارگانیک بر پایه غلات در آلمان، فرانسه و اسپانیا و نتایج حاصله، بیانگر وجود مقادیر بیشتر مایکوتوکسین‌های حاصل از فوزاریوم در محصولات ارگانیک در مقایسه با انواع غیرارگانیک بود (2). فومونیسین‌ها و همچنين تريكوتسن‎ها، نيوالنول‎ها، زرالنون و… مایکوتوکسین‎‌هایی هستند که به طور عمده توسط قارچ‌های كپكي موسوم به فوزاریوم تولید می‌شوند و با عوارض متعددی از جمله سرطان دستگاه گوارشي و کبد، نارسایی‌های کلیوی، تضعيف سيستم ايمني بدن و…. مرتبط هستند. وجود فومونیسین‌ها در ذرت‎‌های محلي در شمال ایران ارتباط بالا و معنی‌داری با سرطان مری و در چین با سرطان کبد نشان داده است (14). همچنين وجود آلودگي انواع صيفي‎جات توليدي در آذربايجان شرقي به انواع كپك‎هاي فوزاريوم مولد مايكوتوكسين‎هاي گروه تريكوتسن‎ها در اين استان نيز گزارش شده است. مايكوتوكسين‎هاي مهم ديگري مانند انواع متفاوت آفلاتوكسين‎ها و اوكراتوكسين‎ها عمدتاً توسط كپك‎هاي موسوم به آسپرژيلوس‎ها، پاتولين توسط كپك‎هاي آسپرژيلوس و پني‎سيليوم و آلترنارياتوكسين‎ها توسط كپك‎هاي سياه آلترناريا توليد و طيف وسيعي از مواد غذايي را آلوده مي‎کنند.

یکی ديگر از شايع‎ترين و مهم‎ترين مایکوتوکسین‌ها در انواع مختلف مواد غذايي، مايكوتوكسين‎هاي گروه آفلاتوکسین‎ها است كه انواع مختلف زيادي دارد كه سمّی‌ترین و سرطان‌زا‌ترین عضو این خانواده آفلاتوکسین ب-1 است که چنانچه در مدت طولانی و به مقدار کم جذب بدن شود، باعث سيروز و سرطان کبد می‌شود. آفلاتوکسین ام-1 متابولیت هیدروکسیله شدة آفلاتوکسین ب-1 است که پس از جذب در بدن جانوران به وجود مي‎آيد و به همان اندازه آفلاتوکسین ب-1 خطرناک است. آفلاتوکسین ام-1 در فراورده‌های لبنی مانند شير و ماست و دوغ و پنير و … نسبتاً پایدار بوده و در فرآیندهای پاستوریزه و استرلیزه کردن، غیرفعال نمی‌شود. نتایج یک تحقیق نشان می‌دهد که میزان آفلاتوکسین ام-1 در ماست و شیر فرادمای ارگانیک، بیش از حد مجاز بوده و می‌تواند برای مصرف‌کننده خطرناک باشد (1و 2). همچنین مقادیر بالاتر از حد مجاز آفلاتوکسین ب-1 و يا ساير مايكوتوكسين ها مانند پاتولين، استريگماتوكسيستين، زرالنون، اوكراتوكسين و… در آبميوه‎ها، دانه‎هاي روغني، انواع آجيل، سبزیجات و ادویه‌جات و … ارگانیک و همچنين انواع خوراك دام مشاهده شده است (2).

با وجود موارد و مسايلی که ذکر شد، حساسيت غيرعلمي و فناوری‎هراسانه در مورد محصولات تراريخته و شعار “مصرف محصولات تراريخته ممنوع” در بعضي از محافل و تريبون‎ها را مشکوک و لزوم رعايت توازن و اعتدال جهت اظهار نظر در مورد محصولات تراريخته را ضروري مي‎گرداند و خلط نظرات و يا حساسيت‎هاي فردي و يا منافع صنفي با شواهد آكادميك در مورد محصولات تراريخته موضوعي است كه جداً و اكيداً بايد از آن پرهيز كرد زيرا آداب علم و رفتار حرفه‎اي يك دانشمند اقتضا دارد كه وي بر اساس دانش و معرفت موجود و مدلل و متقن اظهار نظر كند. در اين ميان توسل به شعار رعب‎انگيز و غيرعلمي، غيرعقلي و غيرمسئولانه “محصولات تراريخته نخوريد چون سرطان‎زا هستند” واقعاً چه تناسبي با كدام معيار عقلاني و معرفتي دارد؟ آزمایش‌های علمی و نتایج قطعی و دقیقی مبني بر سلامت محصولات تراريخته که از سال 1996 در دنيا تجاري‌سازي شده‌اند و تاکنون هر ساله به طور چشمگيري سطح زير کشت، پذيرش و مصرف آنها در جهان در حال افزايش است؛ وجود دارد. پس چرا برخي سعي دارند به جاي معرفي جامع مزايا و معايب گروه‎هاي متفاوت محصولات غذايي، علیه تکنولوژي مفيد توليد محصولات تراريخته در کشور تبليغ کنند؟ موازين مدون بين‎المللي زيادي در باب توليد، عرضه، پخش، صادرات و واردات و مصرف مواد غذايي تراريخته در دنيا وجود دارد و رعايت اين موازین هم در سطح بين‎المللي انجام مي‎گيرد. بنابراين چرا بايد نسنجيده سخن گفت و اذهان را مشوش کرد؟ بند 2 ماده 16 كنوانسيون تنوع زيستي امكان تقسيم منافع حاصل از مهندسی ژنتيك گياهان و جانوران براي توليد مواد غذايي تراريخته را به صورت منصفانه فراهم مي‎كند. باید توجه شود که تا کنون حتی یک گزارش معتبر علمی در مورد هر نوع آثار منفی محصولات تراریخته ارائه نشده است. اگر فضا و شرايط بحث و اظهار نظر علمي فراهم گردد، امكان رفع اشكالات احتمالي موجود در هر زمينه وجود دارد.

هم اكنون در بازار بسياري از كشورها مواد غذايي عموم مردم غالباً مواد غذايي تراريخته است. در مقياس بين‎المللي درحدود 82 درصد از سوياي موجود در بازار شامل مشتقات آن از جمله روغن‎هاي گياهي، آرد سويا، و در 50 درصد لسيتين و پروتئين سويا ، سوياي تراريخته است. چشم‎انداز كلي توليد و عرضه مواد غذايي در سطح دنيا به ويژه از طريق توليدكنندگان عمده مواد غذايي پرمصرف مانند برنج، چغندر قند، پنبه، ذرت، سويا، سيب زميني، ميوه‎هاي داراي مصرف عام، سبزيجات شايع در سبد غذايي ملل مختلف و… به گونه‎اي است كه در آينده نزديك ساير غذاهاي تراريخته مانند برنج، شكر، چاي، پنبه به زودي در مقياس وسيع توليد و به بازار مصرف مواد غذايي دنيا عرضه خواهند شد. به اين ترتيب تغذيه جامعه انساني تحت پوشش مواد غذايي تراريخته قرار دارند و اين فرآيند دلپذیري است كه گريزي از آن متصور نيست توصیه می‎شود که بحث و تصميم براي چنين مواردی را به عالمان و فرهيختگان جامع‎الاطراف واگذارند و عرصه يكي از مهمترين مسايل مرتبط به سلامت جسم و جان و فكر و آرامش رواني و اجتماعي مردم، يعني تغذيه و مواد غذايي و ايمني و سلامت مواد غذايي وجه‎المصالحه اظهارات خام و فاقد جامعيت لازم علمي و تخصصي قرار نگيرد. البته درصد قابل توجهي از محصولات تراريخته فقط در كشورهايي مانند آمريكا، كانادا، آرژانتين، استراليا و كشورهاي نزديك به اين كشورها توليد مي‎شوند و آمريكا با حدود 1/73 ميليون هكتار، بیش از 40 درصد کل سطح زیر کشت محصولات تراریخته، را داراست و در خود كشور ما فعاليت قابل ذكري در عرصه توليد مواد غذايي تراريخته وجود ندارد كه اين موضوع هم به نوبه خود از نظر آينده‎نگري براي منافع ملي و همطرازي كشور از نظر علمي در زمينه رقابت با كشورهاي صاحب فناوري در اين زمينه، اسباب نگراني است و رفتار و تصميم جامع بر مبناي نظرات متخصصين در اين زمينه ضرورت دارد و هر گونه تحرك غير كارشناسي و نسنجيده در اين زمينه، جز خسران درازمدت نتيجه‎اي در بر نخواهد داشت زيرا بعد از سپري شدن سال‎ها و دهه‎ها و عدم تحرك و پويايي علمي در زمينه محصولات تراريخته، زماني به خود خواهيم آمد كه شكاف علمي عظيم و فاصله فناورانه گسترده‎اي بين ما و كشورهاي فعال در اين زمينه ايجاد خواهد شد و تاسف و حسرت در آن زمينه چاره‎ساز هيچ دردي و يا عقب‎ماندگي علمي نخواهد بود زيرا وقتي حتي كشورهايي مانند بنگلادش، اندونزي و پاناما کشت محصولات تراریخته را در سال 2013 تصویب کرده و قرار بر تجاري‎سازي اين محصولات در سال 2014 دارند، غفلت از موضوع و مخالفت علم‎ستيزانه با چنين مساله‎اي ابداً معقول به نظر نمي‎رسد.

نویسندگان: دكتر عبدالحسن كاظمي، مركز تحقيقات بيوتكنولوژي دانشگاه علوم پزشكي تبريز، تبريز، ايران

ثريا محمودي، تيم تحقيقاتي اخلاق پزشكي، دانشگاه علوم پزشكي تبريز

منبع: سلامت نیوز 

منابع

1. Malissiova E, et al. 2013. Monitoring Aflatoxin M1 levels in ewe s and goat s milk in Thessaly, Greece; potential risk factors under organic and conventional production schemes. Food Control. 34 (1), 241–248.
2. Tosun H, and Arslan R. 2013. Determination of aflatoxin B1 levels in organic spices and herbs . The Scientific World Journal. http://dx.doi.org/10.1155/2013/874093.
3. Rubert J, et al. 2013. Occurrence of fumonisins in organic and conventional cereal-based products commercialized in France, Germany and Spain. Food and Chemical Toxicology. 56, 387–391.
4. Pozzo L, et al. A survey of ochratoxin A contamination in feeds and sera from organic and standard swine farms in northwest Italy. J Sci Food Agric. 2010 Jul;90(9):1467-72. doi: 10.1002/jsfa.3965.
5. DArco G, et al. 2009. Survey of fumonisins B1, B2 and B3 in conventional and organic retail corn products in Spain and Italy and estimated dietary exposure. Food Addit Contam Part B Surveill. 2:146-53.
6. Klinglmayr C, et al. 2010. Determination of deoxynivalenol in organic and conventional food and feed by sol-gel immunoaffinity chromatography and HPLC-UV detection. J Chromatogr B Analyt Technol Biomed Life Sci. 878(2):187-93.
7. Edwards SG. 2009. Fusarium mycotoxin content of UK organic and conventional wheat. Food Addit Contam Part A Chem Anal Control Expo Risk Assess. 4:496-506.
8. González-Osnaya L, et al. 2007. Dietary intake of ochratoxin A from conventional and organic bread. Int J Food Microbiol. 118(1):87-91.
9. Pussemier L, et al. 2006. Development and application of analytical methods for the determination of mycotoxins in organic and conventional wheat. Food Addit Contam. 11:1208-18.
10. Baert K, et al. 2006. Occurrence of patulin in organic, conventional, and handcrafted apple juices marketed in Belgium. J Food Prot. 6:1371-8.
11. González L, et al. 2006. Occurrence and daily intake of ochratoxin A of organic and non-organic rice and rice products. Int J Food Microbiol. 107(2):223-7.
12. Biffi R, et al. 2004. Ochratoxin A in conventional and organic cereal derivatives: a survey of the Italian market. Food Addit Contam. 6:586-91.
13. Yazdanpanah H, et al. 2000. Natural occurrence of fumonisins in corn from Iran. J. Agric. Food Chem. 48, 1860–1864.
14. Li FQ, et al. 2001. Aflatoxins and fumonisins in corn from the high-incidence area for human hepatocellular carcinoma in Guangxi, China. J Agric Food Chem. 8:4122-6.
15. Silva L, et al. 2009. Analysis of fumonisins in corn-based food by liquid chromatography with fluorescence and mass           spectrometry detectors. Food Chem. 112, 1031–1037.