اهمیت به‌کارگیری دانش بیوتکنولوژی در کشاورزی
دکتر الهام باقری‌راد*- در دنیا نسبت افزایش جمعیت به مراتب بیشتر از محصولات کشاورزی است و فقط در برخی از کشورها تناسب این دو پیشرفت قابل توجه است، ولی معمولاً در کشورهای در حال توسعه اختلاف فاحشی بین افزایش جمعیت و میزان تولید محصولات کشاورزی وجود دارد و مردم آن کشورها دچار گرسنگی پنهان یا آشکار هستند. به همین دلیل توسعه کشاورزی پایدار با توجه به در نظر گرفتن جمعیت در حال افزایش، نیاز روز افزون برای تامین غذا، خسارت وارده به محیط زیست و بهره‌برداری بیش از حد از منابع طبیعی، از مقوله‌های بسیار مهم در دنیای کشاورزی امروز است. لذا به کارگیری از علم بیوتکنولوژی بالاخص محصولات تراریخته، با هدف افزایش کیفیت و تنوع مواد غذایی، تولید گیاهان مقاوم به تنش‌های زیستی و غیرزیستی، کاهش مصرف سموم شیمیایی و کودها و همچنین افزایش کارایی …
اهمیت به‌کارگیری دانش بیوتکنولوژی در کشاورزی
در دنیا نسبت افزایش جمعیت به مراتب بیشتر از محصولات کشاورزی است و فقط در برخی از کشورها تناسب این دو پیشرفت قابل توجه است، ولی معمولاً در کشورهای در حال توسعه اختلاف فاحشی بین افزایش جمعیت و میزان تولید محصولات کشاورزی وجود دارد و مردم آن کشورها دچار گرسنگی پنهان یا آشکار هستند. به همین دلیل توسعه کشاورزی پایدار با توجه به در نظر گرفتن جمعیت در حال افزایش، نیاز روز افزون برای تامین غذا، خسارت وارده به محیط زیست و بهره‌برداری بیش از حد از منابع طبیعی، از مقوله‌های بسیار مهم در دنیای کشاورزی امروز است. لذا به کارگیری از علم بیوتکنولوژی بالاخص محصولات تراریخته، با هدف افزایش کیفیت و تنوع مواد غذایی، تولید گیاهان مقاوم به تنش‌های زیستی و غیرزیستی، کاهش مصرف سموم شیمیایی و کودها و همچنین افزایش کارایی و راندمان تولید محصولات کشاورزی، به‌عنوان راه‌حلی برای توسعه پایدار کشاورزی و تامین امنیت غذایی، بسیار حائز اهمیت می‌باشد.
به گزارش مرکز اطلاعات بیوتکنولوِی ایران به نقل از آفتاب بيوتكنولوژي كشاورزي فناوري مدرني است كـه از مرحله علوم محض گذشته و به عنوان يك صنعت تثبيت شده خـود را بـه جهان امروزي معرفي كرده است كه مي‌تواند باعث بهبود كيفيت زندگي به ويژه در كشورهاي در حال توسعه شود. بیوتکنولوژي از ظرفیت بالایی براي سودرسانی و اثرگذاري بر بخش کشاورزي، جنگل و پرورش آبزیان برخوردار است. تکنیک‌هاي مدرن بیوتکنولوژي دانشمندان را قادر می‌سازد که ژن‌هاي جدا شده از ارگانیسم‌هاي زنده را به ارگانیسم‌هاي هدف منتقل سازند و در نتیجه سرعت و دقت بیشتري به روش هاي سنتی اصلاح بذر و نهال در اختیار بشر قرار دهند. در مقایسه با روش‌هاي سنتی اصلاح‌پذیر، بیوتکنولوژي موجب افزایش پایدار بهره‌وري و فرآوري بهینه براي تقویت بهره‌برداري و تنوع محصول می‌گردد. لذا علم بیوتکنولوژي با معرفی محصولات تراریخته امکان تکیه کمتر کشاورزي بر مواد شیمیایی را فراهم نموده و همچنین می‌تواند موجب حفظ منابع ژنتیکی و مدیریت بهینه منابع طبیعی شود. ارزيابي‌هاي اخير نشان مي‌دهد كه حدود 800 ميليون نفر در كشورهاي در حال توسعه بـه طور مزمن دچار سوء‌تغذيه هستند اما امروزه تحولات گسترده علمي و تكنولوژيكي در جهان بـه خصوص در حوزه بيوتكنولوژي مدرن و توليد گياهان تراريخته اميدهاي فراواني را براي فراهم نمودن امنيت غذايي و بهداشتي در راستاي اهداف توسعه پايدار در بین مردم ایجاد کرده است.
دانشمندان با اصلاح ژن‌های یک گیاه گونه‌ای از آن را بوجود می‌آورند که نسبت به گونه طبیعی، محصول بیشتری تولید می‌کند یا برخی از ویتامین‌ها و مواد معدنی را که نوع طبیعی فاقد آن است، داراست . این گیاهان که به نام تراریخته معروف هستند، دارای اهمیت زیادی هستند. کشت این گیاهان منافعی را برای تولیدکنندگان (کشاورزان) و مصرف‌کنندگان در بر دارد، به عنوان مثال، علاوه بر اینکه محصول بیشتری عاید تولیدکننده می‌شود، مواد شیمیایی کمتری مصرف می‌شود. مصرف‌کننده نیز مواد غذایی ایمن‌تری را در نتیجه کاهش استفاده از مواد شیمیایی در تولید محصولات کشاورزی مصرف خواهد کرد. تاکنون محصولات تراریخته در گیاهان زیادی در جهان تولید شده‌اند که از آن جمله می‌توان سویا، جو، ذرت، سیب زمینی، سیب‌زمینی شیرین، چغندرقند، سیب، موز و… را نام برد. طبق برآوردها تـا سال 2030 ميلادي، جمعيت جهان به هشت ميليارد نفر می رسد، لذا افزايش كميت و كيفيت مواد غذايي ضرورتي اجتناب ناپذير است. در چنین شرایطی، نیاز به تولید مواد غذایی بیشتر، بیش از پیش احساس می‌شود و بیوتکنولوژی و به خصوص کشت گیاهان زراعی تراریخته می‌تواند از طریق افزایش محصول گیاهان زراعی و در نتیجه تولید غذای بیشتر در جهان، حفظ تنوع زیستی به عنوان یک فاکتور مهم در تولید محصول بیشتر، ایجاد منافع اقتصادی و اجتماعی برای جوامع مختلف و در نتیجه کاهش فقر در کشورهای درحال توسعه در تامین غذای میلیون‌ها نفر موثر باشد. موارد ذکر شده از مهمترین اهداف توسعه پایدار بر اساس تعریف وزارت کشاورزی ایالات متحده آمریکا است که به صورت قانونی در سال 1990درباره غذا، کشاورزی، حفاظت و فعالیت تجاری تدوین شده است. طبق این قانون، واژه کشاورزی پایدار به معنای یک سیستم یکپارچه از تولیدات گیاهان و حیوانات است که دارای کاربردهای مکانی خاصی بوده و در طولانی مدت انجام می‌شود. لذا تولید گیاهان تراریخته با خاصیت تحمل به علف-کش‌ها و مقاومت به آفات و تنش‌های غیر زیستی (خشکی، شوری، سرما و…)، عملکرد بالاتر و افزایش کیفیت محصولات، کاهش هزینه تولید، کاهش فرسایش خاک و حفاظت از منابع طبیعی، دارای اهمیت بالایی در راستای توسعه کشاورزی پایدار است.
طبق آمار مستند جهانی، کشت محصولات اصلاح شده ژنتیکی در حال افزایش است، در سال 2012 میلادی 3/170 میلیون هکتار در 29 کشور توسط 17 میلیون کشاورز خرده پا در جهان، که بیش از 90 درصد از آنها در کشورهای در حال توسعه هستند به زیر کشت محصولات تراریخته رفت. کشورهای در حال توسعه‌ای مانند پاکستان و هندوستان نیز به ترتیب با مساحت 8/10 و 8/2 میلیون هکتار رتبه 4 و 8 جهانی در تولید پنبه تراریخته مقاوم به آفات را از آن خود کردند. طبق گزارشات منتشر شده از سرویس بین المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی ، در سال 2010 آمریکا با تولید ذرت، سویا، پنبه، کلزا، چغندر قند، یونجه، کدو و خربزه درختی با مساحت 8/66 میلیون هکتار کماکان در صدر کشورهای تولید کننده این محصولات قرار دارد و سه کشور پاکستان، میانمار، سوئد برای اولین بار در کنار سایر کشورها جزء تولیدکنندگان قرار گرفتند. حال سوالی که مطرح است اینکه سهم ایران در این رقابت‌ها چگونه بود؟ در ایران کرم ساقه‌خوار برنج از مهمترین آفات شالیزارها است که بیشترین میزان مصرف سموم شیمیایی در کشاورزی بر علیه این آفت استفاده می‌شود. در سال 1383 ایران نیز همگام با سایر کشورهای جهان، با استفاده از فناوری مهندسی ژنتیک برنج تراریخته مقاوم به کرم ساقه خوار را برای مقابله با این آفت و کاهش مصرف سموم تولید کرده و پس از ارزیابی های ایمنی زیستی مجوز رهاسازی نیز دریافت کرد. دستیابی ایران به این فناوری مهم توجه همگان را به خود جلب کرد و کشورمان را در لیست کشورهای پیشرفته تولید کننده این محصولات قرار گرفت. چرا که برنج تراریخته مقاوم به آفت اولین برنج تراریخته تولیدی در جهان و اولین محصول تراریخته تولیدی کشورهای جهان اسلام بود که توسط معاون اول رییس جمهور وقت برداشت شد. متاسفانه فناوری هراسی مدیران میانی دولت دهم موجب شد که این محصول از سطح مزرعه جمع آوری و سرمایه ملی کشور در انباری جمع‌آوری شده و بپوسید.
همانطور که انتظار می‌رفت در سال 2013، رشد محصولات تراریخته عمده در کشورهای صنعتی به طور ثابتی ادامه پیدا کرد. بازار محصولات تراریخته در کشورهای در حال توسعه‌ای که نرخ پذیرش بالای حدود 90 درصدی دارند، پایدار است و جایی برای گسترش باقی نگذاشته است. رشد در پذیرش محصولات تراریخته در کشورهای در حال توسعه مانند بورکینافاسو (رشد بیش از 50 درصد در سال 2013) و سودان (با رشد بیش از 300 درصد در سال 2013)، بسیار زیاد بوده و برزیل برای پنجمین سال پیاپی افزایش قابل توجه سطح زیر کشت محصولات تراریخته را در حدود 7/3 میلیون هکتار برابر با 10 درصد از رشد سطح زیر کشت این محصولات بین سال 2012 و 2013، داشت. بیوتکنولوژیست‌ها خوشبین هستند که محصولات تراریخته شامل محصولات استراتژیک و فراموش شده به طور فزاینده‌ای توسط جامعه مورد پذیرش قرار خواهند گرفت، به ویژه توسط کشورهای در حال توسعه که تغذیه مردم خود چالش بزرگی محسوب می‌شود. با توجه به اینکه جمعیت جهان که اکثر آنها در کشورهای در حال توسعه خواهند بود، با تغییر قرن در سال 2100 به حدود 10 میلیارد نفر خواهد رسید، با فناوری دیروز نمی‌توان جمعیت فردای جهان را تغذیه کرد.
*بیولوژیست