لزوم تهيه غذا براي جمعيت رو به افزايش
دكتر الهام باقری‌راد* – مطالعات صورت‌گرفته نشان می‌دهد که محصولات تراریخته نه‌‌تنها تنوع زیستی را کاهش نداده است، بلکه به‌عنوان یک ابزار قدرتمند به افزایش عملکرد و بهره‌وری و حفظ زیستگاه‌های طبیعی، بوم‌نظام‌های زراعی و تنوع زیستی کمک می‌کند و موجب رسیدن به کشاورزی پایدار و امنیت غذایی مي‌شود. گزارش‌ها حاکی از آن است که درحال‌حاضر حدود ٦٤,٢ میلیون هکتار از اراضی رهاشده در دنیا به زیر کشت و تولید محصولات دانه‌های روغنی تراریخته رفته است.
آیا محصولات تراریخته بر تنوع زیستی تأثیر می‌گذارند؟
لزوم تهيه غذا براي جمعيت رو به افزايش
مطالعات صورت‌گرفته نشان می‌دهد که محصولات تراریخته نه‌‌تنها تنوع زیستی را کاهش نداده است، بلکه به‌عنوان یک ابزار قدرتمند به افزایش عملکرد و بهره‌وری و حفظ زیستگاه‌های طبیعی، بوم‌نظام‌های زراعی و تنوع زیستی کمک می‌کند و موجب رسیدن به کشاورزی پایدار و امنیت غذایی مي‌شود. گزارش‌ها حاکی از آن است که درحال‌حاضر حدود ٦٤,٢ میلیون هکتار از اراضی رهاشده در دنیا به زیر کشت و تولید محصولات دانه‌های روغنی تراریخته رفته است.
همان‌گونه که می‌دانیم، گیاهان، اصلی‌ترین و مهم‌ترین منابع تجدیدشونده جهان هستند که علاوه بر تأمین غذای آدمی و حیوانات، نیازهای غیرتغذیه‌ای، شیمیایی و صنعتی هم به وسیله آنها مرتفع می‌شود. به همین دلیل، کاربرد روش‌های مهندسی ژنتیک برای افزایش کمی و کیفی محصولات از یک‌سو و کاهش هزینه‌ها و زمان تولید از سوی دیگر، استفاده از این روش‌ها در شاخه‌های گوناگون کشاورزی را بسیار ارزشمند کرده است؛ در این میان با توجه به اهمیت تنوع زیستی به‌عنوان یکی از عوامل پایه تولید و شاید مهم‌ترین آنها، ابداع علم مهندسی ژنتیک توانسته است ارزش و اهمیت این تنوع زیستی را دوچندان کند؛ زیرا آنچه تا دیروز علفی بی‌فایده در شوره‌زارها و بیابان‌ها تلقی می‌شد، امروز به‌عنوان منبع مهمی برای ژن‌های تحمل به شوری و خشکی ارزیابی می‌شود و از ارزش بسزایی برخوردار است. با وجود این، با توجه به ابهامات موجود در مورد استفاده از فناوری مهندسی ژنتیک و به‌کارگیری محصولات تراریخته در برخی رسانه‌ها ایجاد شده است، بنابراين بررسی ابهامات موجود و ارزیابی علمی و اصولی تأثیر کشت محصولات تراریخته بر تنوع زیستی و محیط زیست به‌عنوان منابع پایه و حیاتی هر اکوسیستم ضروری است. اصولا پیدایش هر علم و فناوری جدید، در هر برهه‌ای از زمان، برای رفاه بیشتر بشر و برطرف‌کردن مشکلات و نابسامانی‌های هر دوره است. بنابراين پرواضح است که پیدایش علم مهندسی ژنتیک در راستای رفع مشکلات و معضلات انسان؛ چه از لحاظ سلامت و چه از لحاظ محیط زیست بوده است؛ مشکلاتی که یقینا بشر در پیدایش و گسترش آن بی‌تأثیر نبوده است. رشد فزاینده جمعیت جهان و افزایش تقاضا برای مواد غذایی در دهه‌های اخیر موجب شد تا در زمینه علوم کشاورزی و مواد غذایی شاهد یک گذر جدی و اجتنابناپذیر از کشاورزی سنتی به کشاورزی پیشرفته و به‌کارگیری روش‌های نوین ژنتیک در تولید محصولات زراعی و دامی باشیم. بنابراین برای اینکه بتوانیم نقش و اهمیت مهندسی ژنتیک در حفاظت از تنوع زیستی را درک کنیم، لازم است آن را با رویکردهای جایگزین مورد مقایسه قرار دهیم و به این نکته بیندیشیم که چرا بشر به دنبال یافتن علوم و فنون نوین در کشاورزی رفت؟ و در این فرایند معضل کشاورزی سنتی چه بود؟
یکی از معضلات اساسی بخش کشاورزی، عوامل زیستی مهاجم است که تحت عنوان کلی آفت نامیده می‌شوند. بیمارگران مهم و همچنین حشرات زیان‌آوری مثل سن گندم، ملخ‌ها، شته‌ها، کنه‌ها و علف‌های هرز وجود دارند که خسارات شدیدی را به محصولات کشاورزی وارد می‌آورند. بنابراين کنترل مؤثر این عوامل همیشه به‌عنوان یکی از دغدغه‌ها مطرح بوده است. زیرا در غیر این صورت تولید غیراقتصادی شده و با شکست همراه خواهد بود. بنابراين به جهت مقابله با این معضلات، مهندسی ژنتیک به‌عنوان یک ابزار مؤثر وارد عرصه کشاورزی شد. به‌هرحال در صورت عدم به‌کارگیری این رویکرد نوین، ناگزیر خواهیم بود به روش سنتی مصرف سموم شیمیایی متوسل شویم. این سموم علاوه بر اینکه به‌شدت محیط زیست را آلوده می‌کنند، تهدیدی جدی برای سکنه طبیعی خاک، آب و هوا شامل میکروبیوتا، فون و پوشش گیاهی طبیعی در محیط زیست هستند. بسیاری از سموم شیمیایی مصرفی در دنیا دارای طیف اثر وسیعی هستند؛ به این معنی که تأثیر آنها فقط به آفت هدف محدود نمی‌شود، بلکه دامنه‌ای از ارگانیسم‌های مفید و مضر را هم از بین می‌برند. از طرف دیگر استفاده بی‌رویه و غیرهوشمندانه از بسیاری از آفت‌کش‌های تخصصی هم باعث بروز مقاومت در جمعیت‌های هدف شده و بنابراين بعد از مدتی نه‌چندان طولانی اثر خود را از دست می‌دهند. از سوی دیگر سموم شیمیایی جمعیت‌های آفت مهاجم را به‌طور کامل از بین نمی‌برند. در چنین حالتی، جمعیت عامل بیماری‌زای باقی‌مانده بعد از مدت کوتاهی به‌سرعت به سطح اولیه افزایش می‌یابد. حال آنکه محصولات تراریخته تنها بر آفات هدف تأثیر گذاشته و هیچ‌گونه اثر نامطلوبی بر هیچ‌یک از موجودات غیرهدف ندارند، درحالی‌که ممکن است دارای مزایای زیست‌محیطی مستقیم دیگری نیز باشند. پژوهش‌های علمی نشان می‌دهند که محصولات تراریخته باعث جلوگیری از انتقال صفات در موجودات غیرهدف و جلوگیری از حرکت گونه‌های معرفی‌شده به دیگر بوم‌نظام‌ها می‌شوند. گیاهان تراریخته علاوه بر نقش مثبتی که در حفظ تنوع زیستی گیاهی و جانوری اکوسیستم‌ها دارند، نقش بسیار مهمی نیز در پالایش آلودگی‌های شایع محیط زیست دارند. مسئله آلاینده‌های زیست‌محیطی و تأثیرات مضری که بر سلامت انسان، جانوران و گیاهان می‌گذارند به‌لحاظ علمی ثابت شده است. در قرن گذشته توسعه شهرها در سطح جهان، جنگ و فرایندهای طبیعی و بهره‌برداری بیشتر از طبیعت منجر به رهاسازی مقادیر زیادی فلزات سنگین مانند جیوه، سرب، کادمیوم، مواد غیرفلزی مانند آرسنیک، مواد رادیواکتیو، مواد آلی مانند هیدروکربن‌های نفتی، حلال‌ها، ترکیبات فنلی، کودهای شیمیایی، علف‌کش‌ها و آفت‌کش‌ها به بیوسفر و ایجاد مشکلات جدی آلودگی شده است. یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها، تجمع آلاینده‌ها در منابع غذایی گیاهی و جانوری و ورود آنها به زنجیره غذایی انسان است. گیاهان تراریخته در رفع آلاینده‌های هوا، خاک و آب‌های سطحی نقش کلیدی و بارزی دارند.
با وجود تهاجم گسترده به تولید ملی محصولات تراریخته، کشت و کار این محصولات فواید بی‌شماری را برای توسعه پایدار و سلامت محیط زیست بر جای خواهد گذاشت. بنابراين بهتر است با ممانعت از توسعه مناقشات و منازعات در مورد تولید محصولات تراریخته، در دستیابی به این فناوری سرنوشت‌ساز برای کشورمان راهگشا باشیم. طبق برآوردها، جمعیت جهان در ۳۵ سال آینده از مرز ۹ میلیارد نفر عبور خواهد کرد؛ ازاین‌رو استفاده از روش‌های نوین در تولید محصولات کشاورزی به منظور تأمین غذا برای چنین جمعیتی اجتنابناپذیر است. از طرفی تنوع زیستی هم از ارکان تأمین امنیت غذایی به‌شمار می‌رود. بنابراین لازم است در این راستا از فناوری‌هایی استفاده شود که ضمن حفظ و توسعه تنوع زیستی، امکان بهره‌وری بهینه از منابع دردسترس را فراهم آورد. درحال‌حاضر، مهندسی ژنتیک به‌عنوان فناوری‌ای که از پدیده‌های جاری در طبیعت الهام گرفته شده، سازگارترین فناوری با محیط زیست محسوب شده و بهترین و ایمن‌ترین ابزار در جهت نیل به این مقصود است.
*بیولوژیست
منبع: شرق