ظرفیت‌های زیست‌فناوری کشاورزی و بحران‌های آینده
با وجود همه این مشکلات، افزایش دو برابری تولید غذا برای رفع وابستگی و باز گرداندن امنیت غذایی، بدون هوشیاری و رفع موانع مختلف از جمله قوانین بازدارنده محقق نخواد شد.
به گزارش مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی، مهندسی ژنتیک گیاهان زراعی محور اصلی زیست‌فناوری کشاورزی را در طول سه دهه گذشته تشکیل داده است. بر اساس گزارش ۲۰۱۶ مرکز بین‌المللی دست‌یابی و استفاده از زیست‌فناوری کشاورزی این فناوری در طول دو دهه گذشته منجر به افزایش ثمردهی و سود کشاورز و کاهش آثار زیست‌محیطی فعالیت‌های کشاورزی شده است. آینده این فناوری اما تحولات بزرگ‌تری را نوید می‌دهد. با ورود به سومین دهه از تجاری سازی محصولات تراریخته نوآوری‌های تحول بر انگیزی در حال رخ دادن است که پیش بینی می‌شود منجر به انقلابی در توسعه صفات و محصولات تراریخته جدید شود.
اولین تحول مربوط به افزایش بهره‌مندی کشاورزان از محصولات دارای صفات چندژنی است. دومین تحول توسعه صفات و محصولات تراریخته جدیدی است که نه تنها به نیازهای کشاورزان بلکه بیشتر به رفع نیازها و ترجیحات تغذیه‌ای مصرف‌کننده توجه دارد. و سوم، کاربرد ابزارهای نوآورانه برای کشف ژن و استفاده از توالی آن ها در ایجاد محصولات زراعی و ارقام مورد نیاز است.
اولین نسل محصولات تراریخته بر صفات مؤثر بر نهاده‌ها مانند مقاومت به آفات، مقاومت به ویروس و تحمل به علف‌کش‌ها متمرکز بود که به تولید بیشتر ۵۷۴ میلیون تن محصول برای کشاورزان و تولیدکنندگان غذا طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۵ منجر شد که ارزشی معادل ۱۶۷.۸ میلیارد دلار داشت. این منافع همچنین دسترسی بهتر به غذا و تغذیه سالم را برای ۷.۴ میلیارد نفر جمعیت جهان را فراهم ساخت. نسل دوم محصولات تراریخته شامل ترکیب این صفات در یک محصول بعلاوه تحمل به کم‌آبی می‌شود. بهره‌مندی از سویای IR/HT (مقاوم به آفت و متحمل به علف‌کش) با نام تجاری اینتاکتا (™Intacta) و افزودن مقاومت به کرم ریشه به ذرت به عنوان یک پدیده قابل ارزیابی است؛ به طوری که سود اقتصادی آن در سال‌های ۲۰۱۵ – ۲۰۱۳ به ۲.۴ میلیارد دلار و در سال‌های ۲۰۱۵ – ۲۰۰۳ به ۱۲.۶ میلیارد دلار بالغ شده است. (بروکس و بارفوت، ۲۰۱۷)
صفات مؤثر بر محصول که بر بهبود کیفیت و ترکیبات متمرکز هستند، نسل سوم محصولات تراریخته را تشکیل می‌دهند که آغاز توجه به ترجیحات و [بهبود] تغذیه مصرف‌کننده است. این صفات شامل چندین محصول بهبود دهنده سلامت مصرف کننده مانند سویای دارای اسیدهای چرب امگا-3، اولئیک اسید بالا و فیتات پایین و استئاریک اسید بالا می‌شود. همچنین شامل افزایش نشاسته و شکر در سیب‌زمینی، کاهش لیگنین در یونجه، جلوگیری از قهوه‌ای شدن سیب‌زمینی و ایجاد اکریلامید کمتر هنگام سرخ شدن سیب زمینی، جلوگیری از قهوه‌ای شدن سیب درختی که در سال ۲۰۱۷ در بازارهای آمریکا عرضه خواهد شد و همچنین محصولات پرمصرف دارای بتاکاروتن، برای رفع کمبود ویتامین آ، و فریتین، برای رفع کم‌خونی، که قبلا در مراحل پایانی تحقیق و توسعه قرار داشتند. شایان ذکر است که سیب‌زمینی‌های اینیت (™Innate) با موفقیت مجوز تجاری‌سازی را در آمریکا دریافت کردند و سال گذشته دو هزار و پانصد هکتار سیب‌زمینی و هفتاد هزار هکتار سیب درختی تراریخته کشت شد. پذیرش موفقیت‌آمیز این دو محصول جدید می‌تواند به کاهش دور ریز میوه‌ها در اثر خرابی سریع و قهوه‌ای شدن محصولات منجر شود.
ابزارهای نوآوری در بیولوژی مولکولی به طور مستمر توسعه می‌یابد تا کشف ژن‌های جدیدی که می‌توانند به فراوانی و دسترسی به غذا و بهبود ترکیبات غذایی کمک کنند، تسهیل شود. محصولات تراریخته که هم‌اکنون در مرحله آزمایش مزرعه قرار دارند و در سال‌های آینده رهاسازی خواهند شد نشان‌دهنده جهت‌گیری نوآوری‌ها به سمت صفات مؤثر بر نهاده‌ها و محصول برای کشاورزان و مصرف‌کننده است. محصولات پرمصرف مانند برنج، موز، سیب‌زمینی، گندم، چچم، خردل هندی، نخود، لپه، لوبیا سودانی، نیشکر و دیگر محصولات بهبود یافته‌اند تا صفات جدیدی برای مقاومت به آفات و بیماری‌ها، تحمل به کم‌آبی و تنش‌ها، بهبود خواص تغذیه‌ای و افزایش عملکرد و جرم زیستی محصول به آنها افزوده شود. در داخل کشور نیز از ۲۰ سال گذشته تاکنون پروژه‌های مختلفی همچون برنج متحمل به خشکی، برنج مقاوم به آفت و بی‌نیاز از سم‌پاشی و ارقام مختلف مقاوم به بیماری و آفت اجرایی شده است که در صورت راه یافتن به عرصه کشاورزی و بازار تاثیر زیادی در افزایش تولید و رفع معضلاتی همچون مصرف بالای سم و بحران آب خواهند داشت.
با توجه به آمار گرسنگی و تاثیرات بد کمبود آب بر کشاورزی در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته و نیز افزایش جمعیت جهان در دهه‌های آینده، کشورهای جهان در حال برنامه ریزی برای استفاده از فناوری‌های روز در کنار سیاست‌های مناسب هستند تا بتوانند تولید دو برابر غذا را در زمین‌های موجود محقق سازند.
جمهوری اسلامی ایران نیز از جمله کشورهایی است که کشاورزی و تولید غذا در آن تاثیرات زیادی از تغییرات اقلیمی خواهد پذیرفت. هم‌اکنون نیز کشاورزی ایران وضعیت مناسبی ندارد و واردات غذا در طول پانزده سال بیش از پانصد درصد افزایش داشته است. از یک سو با وابستگی ۶۰ درصدی به بیگانگان در حوزه واردات مواد غذایی امنیت غذایی به شدت تضعیف شده و از سوی دیگر بحران‌های همچون طغیان آفت در برخی محصولات و بحران آب آینده کشاورزی را با ابهام روبرو ساخته است و با ادامه وضع فعلی در آینده وابستگی بیشتری به واردات خواهیم داشت.
با وجود همه این مشکلات، افزایش دو برابری تولید غذا برای رفع وابستگی و باز گرداندن امنیت غذایی، بدون هوشیاری و رفع موانع مختلف از جمله قوانین بازدارنده محقق نخواد شد. تعلل در بهره‌مندی از فناوری‌های پاک همچون زیست‌فناوری و عدم اتخاذ اقدام فوری و بهنگام در حوزه کشاورزی و تولید غذا پیامدهای بدی به همراه دارد. تاکید بر بهره‌گیری از مهندسی ژنتیک و ارقام اصلاح شده تراریخته در اسناد بالادستی همچون سیاست‌های کلی نظام (۱۳۷۹) و سند ملی زیست‌فناوری و راهبردهای اجرایی آن (۱۳۸۶) و ماده ۲ قانون ملی ایمنی زیستی (۱۳۸۸) با توجه به ظرفیت‌های تحول‌برانگیز زیست‌فناوری کشاورزی و معضلات ذکر شده صورت گرفته است. با این حال، به دلیل قصور دولت‌های گذشته و تاثیرپذیری از جریان‌های استعماری ضد فناوری تا کنون هیچ یک از سیاست‌ها و قوانین مقرر در این باره محقق نشده است.
متاسفانه بدلیل بی توجهی مطلق مسئولین مربوطه به فناوری های نوین بویژه مهندسی ژنتیک که بوسیله آن می توان با تولید و توسعه محصولات تراریخته کشور را از وابستگی به کشورهای دیگر نجات داد، استقلال کشور در معرض خطر واقع شده است.
همانگونه که می دانیم یکی از شعارهای اساسی انقلاب اسلامی بحث استقلال کشور و عدم وابستگی به کشورهای استعماری بود. به نظر می آید مهندسی ژنتیک و تولید گیاهان تراریخته توسط دانشمندان ایرانی می تواند بعنوان سلاحی قدرتمند برای نیل به این هدف باشد.