قضیه سرالینی

متن شبهه

با استناد به مقاله شخصی با نام سرالینی ادعا شده است «وقتی تغذیه حیوانات آزمایشگاهی با این محصولات از سه ماه فراتر می‌رود و به 6 تا 9 ماه می‌رسد، اثراتی مثل افزایش سلولها به‌صورت تومور در بافت جانوران اتفاق می‌افتند.» (حیات‌غیب، 1395)

تبیین شبهه

جیلس اریک سرالینی، استاد زیست شناسی مولکولی دانشگاه کن فرانسه، در سال 2012 با انتشار یک گزارش رسانه‌ای مدعی شد در مطالعه‌ای به مدت دو سال یک رقم ذرت تراریخته را به همراه علف‌کشی با عنوان رانداپ (گلایفوسیت) به تعدادی موش خورانده است و از ماه چهارم به بعد تومورهای سرطان به تعداد زیاد در موش‌ها نمایان شده است. وی نتیجه می‌گیرد که این تومورها در اثر مصرف محصولات تراریخته ایجاد شده است (Adams, 2012). وی با برگزاری یک نشست خبری، چند موش دارای تومورهای بسیار بزرگ را در سخنرانی اعلام نتیجه تحقیقاتش به مردم نشان داد و برخی رسانه‌های ذینفع در مقابله با مهندسی ژنتیک این خبر را به طور گسترده پوشش دادند (Butler, 2012).

پاسخ شبهه

مقاله مورد اشاره در این ادعا، مقاله مردود شده (retracted) فردی فرانسوی به نام سرالینی است که با پشتیبانی مالی پنج میلیون دلاری برخی شرکت‌های تجاری و صلح سبز (Despain, 2015; Geneticliteracyproject, 2017) و جعل برخی داده‌ها تلاش کرده اثبات کند محصولات تراریخته سرطان‌زا است.

به دلیل حساسیتی که برخی گروه‌های تندرو مخالف زیست‌فناوری مانند بنیاد صهیونیستی صلح سبز در افکار عمومی ایجاد کرده بودند و به دلیل فقدان هیچ مستند علمی معتبر که بر آثار سوء محصولات تراریخته دلالت داشته باشد، انتشار مطالعه‌ای که تومورهای سرطانی را به مصرف این محصولات نسبت می‌داد مورد توجه قرار گرفت. در کنار رسانه‌ها، مجامع آکادمیک و مراجع متولی سلامت غذا نیز به این مقاله توجه نشان دادند. اما از آنجا که اظهار نظر مجامع آکادمیک و متولی امر مستلزم بررسی‌های کارشناسی بود ادعای سرالینی با کمک صلح سبز مدتی در فضای رسانه‌ای یکه تازی کرد.

پیش از آن، در آزمایش‌های دیگری که بر روی همان محصول (ذرت NK603) انجام شده بود نتیجه سوئی مشاهده نشده بود. به همین دلیل این محصول بر اساس آزمایش‌های مراجع معتبر غذا و دارو در کشورهای مختلف مجوز کشت و مصرف دریافت کرده بود (Test Biotech, 2016). برای اینکه رقمی بتواند مجوز کشت و یا مصرف به عنوان غذای انسان، خوراک دام را در داخل یا خارج از اتحادیه اروپا کسب کند آزمایشات رسمی متعدد (Monsanto Global, 2002) بر آن صورت می‌گیرد. همین مسئله دانشمندان و مراجع رسمی غذا و دارو را به بررسی درباره این تحقیق واداشت تا اعتبار مجوزهای صادره مشخص شود.

در مقاله سرالینی تصریح شده است به مدت دو سال شصت موش نر و شصت موش ماده از نژاد هارلن اسپراگیو-داولی (Harlen Sprague-Dawley) در گروه‌های ده تایی با جیره غذایی ذرت تراریخته رقم NK603 مقاوم به سم علف‌کش حاوی گلایفوسیت هر گروه به میزان صفر، 11، 22 و 33 درصد تغذیه شده است. همچنین، در نیمی از موش‌ها نیم درصد از سم علف‌کش مذکور نیز به صورت مستقیم به آب آشامیدنی همه گروه‌های چهارگانه مذکور افزوده شده است. در نهایت میزان مرگ و میر و تومورهای ایجاد شده در بدن این موش‌ها مورد بررسی قرار گرفته است. جدول ذیل خلاصه‌ای از نتایج حاصل از مطالعه سرالینی را نشان می‌دهد.

میزان ابتلا به سرطان در موش‌های هارلن اسپراگیو-داولی به طور طبیعی بین 70 تا 76.7 درصد برای موش‌های نر و بین 87 تا 95.8 درصد برای موش‌های ماده است (Nakazawa et al. 2001, p. 99). حال آنکه در مطالعه ادعایی سرالینی در تمام موارد میزان ابتلا به سرطان کمتر از این مقدار بوده است. اگرچه به طور کلی استفاده از این نژاد به ویژه در دسته‌های ده‌تایی فقط با یک بار تکرار به لحاظ آماری قابل استنتاج نبوده و نتایج حاصل تصادفی خواهد بود (Arjó et al. 2013).

بر اساس خطوط راهنمای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، در طرح آزمایشگاهی مطالعات سرطان‌زایی بر روی موش آزمایشگاهی در هر جنسیت باید دست‌کم از 50 موش استفاده شده باشد و میزان زنده مانی موش‌ها در هفته 104 دست کم 50 درصد باشد و در غیر این صورت در هر گروه از بیش از 65 موش استفاده شده باشد (Declan Butler, 2012). مجله علمی “سم شناسی غذایی و شیمیایی”، منتشر کننده این مقاله، به دلایل مشابه رسما در نوامبر سال 2013 آن را باز پس گرفت(Seralini, 2012). اگرچه مقاله سرالینی جزء مقالات نامعتبر و غیرقابل استناد محسوب می‌شود ولی مخالفان تندرو محصولات تراریخته برای تبلیغ علیه محصولات تراریخته به دلیل فقدان مستندات علمی به ناچار به آن استناد می‌کنند.

بر خلاف ادعای سرالینی که مقاله خود را تنها مطالعه دوساله دانسته است، بر اساس یک متا آنالیز معتبر که به بررسی آثار بلند مدت مصرف جیره غذایی حاوی ذرت، سیب‌زمینی، سویا، برنج و گندم تراریخته بر سلامت پرداخته است،[1] مطالعات بلند مدت متعددی در این باره صورت گرفته است. در این مطالعه پارامترهای متنوعی با استفاده از آنالیزهای بیوشیمی، هیستولوژی ارگان‌های مختلف بدن، هماتولوژی و ردیابی دی.ان.ا انتقالی مورد بررسی قرار گرفته است. در تمامی مطالعات بلند مدت مورد توجه در این متا آنالیز هیچ اثر سوئی بر سلامت مشاهده نشده است. همه مطالعاتی که استانداردهای تحقیق را رعایت کرده‌اند نشان داده‌اند محصولات تراریخته به لحاظ تغذیه‌ای و ترکیبات تفاوتی با معادل غیر تراریخته آنها ندارند و اثر سوئی به لحاظ ایمنی و سلامت از مصرف این محصولات مشاهده نشده است (Snell, 2011).[2]

سرالینی از مجله خواسته بود تا زمان برگزاری یک کنفرانس خبری انتشار مقاله را به تعویق بیاندازد (Arjo, 2013)[3] و با اجرای یک عملیات رسانه‌ای حساب شده به دنبال اهداف دیگری بود. علاوه بر اینکه وی از همکاران خود تعهد گرفته بود با دانشمندان و کارشناسان دیگر مشورت نکنند از خبرنگاران گزینش شده هم تعهد کتبی گرفته بود که پیش از انتشار گزارش نشست خبری با هیچ کارشناسی مشورت نکنند تا گزارش‌های خبری که تنظیم می‌شود از هر گونه انتقاد خالی بماند و حداکثر اثرگذاری را داشته باشد (Butler, 2012).

تخطی از روش تحقیق و طرح‌های آزمایشگاهی استاندارد و نمایشی که به عنوان کنفرانس خبری اجرا شد در کنار منابع مالی مانند صلح سبز و برخی شرکت‌های تجاری که حدود 5 میلیون دلار به تحقیقات سرالینی علیه محصولات تراریخته کمک کرده‌اند (The Genetic Literacy Project, 2017) نشان‌دهنده برنامه‌ریزی سازمان‌دهی شده برای قلب واقعیت و هراس‌افکنی علیه این فناوری است.

این مقاله بلافاصله پس از انتشار از سوی مراکز علمی و رسمی فرانسه همچون شورای عالی زیست‌فناوری، مرکز ملی تحقیقات علمی و آژانس ملی ایمنی غذایی فرانسه مورد بررسی قرار گرفت و به دلیل اشکالات متعدد نامعتبر دانسته شد (Ogorodnev, 2012). همچنین پس از گذشت یک ماه شش آکادمی ملی علوم کشاورزی، پزشکی، دارویی، علوم، فناوری و دامداری در فرانسه به ارزیابی مقاله پرداختند و با انتشار بیانیه مشترکی آن را به دلیل اشکالات متعدد در روش تحقیق و تفسیر نتایج، نامعتبر و غیر قابل استناد دانسته و اعلام کردند، بر اساس مطالعات متعدد معتبر سلامت رقم ذرت مورد نظر مورد تایید است (French national academies…, 2012). مجله منتشر کننده مقاله در شماره‌های 53، 63،65 و 69 نامه‌ها و نقدهای ارسالی بیش از بیست استاد دانشگاه را منتشر کرده است (Food and Chemical Toxicology, 2013-2014).

مرجع ایمنی غذایی اتحادیه اروپا پس از درخواست کمیسیون اروپا برای در نظر گرفتن نتایج تحقیقات جدید در مجوز صادره برای کشت و مصرف ذرت NK603، ابتدا نتیجه ارزیابی اولیه خود از مقاله را در اکتبر 2012 منتشر کرد و آن را به دلیل عدم پایبندی به خطوط راهنمای مورد پذیرش بین‌المللی درباره طرح آزمایشگاهی و روش گزارش و تحلیل نتایج بی‌ارزش دانست. افسا اعلام کرد (European Food Safety Authority (EFSA), 2012). در نوامبر 2012 گزارش نهایی مرجع ایمنی غذایی اتحادیه اروپا در این باره منتشر شد و نتیجه گزارش اولیه مورد تأیید قرار گرفت. این نتیجه‌گیری ارزیابی‌های مستقل مرجع ایمنی غذایی اتحادیه اروپا و 6 کشور عضو اتحادیه اروپا از مقاله مورد نظر است که در تاریخ 19 سپتامبر 2012 در مجله سم شناسی غذایی و شیمیایی منتشر شده است.» (European Food Safety Authority (EFSA), 2012a)

پس از مرجع ایمنی غذایی اتحادیه اروپا (European Food Safety Authority, 2012b)،[4] وزارت بهداشت بلژیک (Bioveiligheidsraad Conseil de Biosécurité, 2012)، اداره فدرال ارزیابی خطر آلمان (German Federal Institute for Risk Assessment position, 2012)، اداره استانداردهای غذای استرالیا و نیوزلند (FSANZ, 2016; see also: FSANZ, 2007)، بنیاد علوم روسیه (Panchin & Tuzhikov, 2017) و سازمان غذا، محیط‌زیست، ایمنی و سلامت فرانسه (ANSES, 2012)، کانادا (Health Canada and Canadian Food Inspection Agency, 2012)، و همچنین سازمان‌های غذا و داروی برزیل، رومانی، هلند، و دانمارک با بررسی کارشناسی موضع مشابهی اتخاذ کردند (Arjo, 2013). در نهایت، مقاله‌ای که سرالینی برای اثبات سرطان‌زا بودن محصولات تراریخته منتشر کرد به دلیل ایراد اشکالات متعدد بر آن از سوی مجامع علمی جهان از سوی مجله منتشر‌کننده آن مردود و غیرقابل استناد (retracted) اعلام شد. بررسی مجدد آزمایشات سرالینی در یکی از معتبرترین مجلات بیوتکنولوژی نشان داد مصرف محصولات تراریخته هیچ تأثیری بر سلامت حیوانات مورد آزمایش نداشته و نتایج تحریف شده است (Panchin & Tuzhikov, 2017).

فارغ از مسئله ادعاهای سرالینی، تولید و مصرف محصولات تراریخته در بیست سال گذشته فرصت تحقیقات جامعی را راجع به سلامت مصرف انسانی و دامی این محصولات فراهم آورده است که صدها تحقیق علمی منتشر شده در مجلات معتبر جهان در همین راستا انجام شده و متاآنالیز این تحقیقات سلامت این محصولات را تأیید کرده است (Klümper & Qaim, 2014).

همچنین سازمان جهانی بهداشت در صفحه پرسش و پاسخ خود راجع به محصولات تراریخته ذیل سوال هشتم سلامت محصولات تراریخته موجود را تأیید می‌کند (WHO 2017).

با این که هیچ سند علمی قطعی در خصوص تاثیرات منفی این قبیل محصولات بر سلامت انسان، دام و محیط زیست به دست نیامده است، هر از چند گاهی برخی از مخالفان این محصولات با ذکر برخی آزمایش‌های مربوط به ایمنی این محصولات، ادعاهای تازه‌ای مطرح می‌کنند که هدف نهایی آنها القای شبهه و تأثیرگذاری بر تجارت این محصولات بوده است. برای نمونه به مطالعات فدریکو اینفاسلی استناد می‌شود که تلاش کرده است برخی خطرات را به محصولات حاصل از مهندسی ژنتیک نسبت دهد و مطالعات وی به طوری گسترده‌ای مورد استناد صلح سبز نیز واقع شده است. از آنجا که یافته‌های مقاله آنها مغایر با آزمون‌های ایمنی متعددی است که توسط سازمان‌های غذا و داروی سراسر دنیا انجام شده است، در 8 جولای سال 2015 به مجلس سنای ایتالیا دعوت شود اما اعضای مجلس سنا سخنان وی را قانع کننده ندانستند. بعدها مطالعات مختلف در طول سال‌های 2015 و 2016 نشان داد وی نتایج تحقیقات خود را دستکاری کرده است؛ از جمله مشخص شد عکس‌های جعلی از ژل‌های دی.ان.اِ در مقاله وی به کار رفته است (Abbott, 2016).

بررسی تصاویر دی.ان.ا به‌کار رفته در مقاله 2010 (Tudisco, 2010) و مقاله 2013 تودیسکو (Tudisco, 2013) به وضوح نشان می‌دهد عکس‌ها یکسان بوده و کپی‌برداری شده‌اند در حالی که در دو مطالعه مستقل راجع به موضوعات مختلف به آنها استناد شده است.

با مطرح شدن ادعای جعل داده، هیئتی از کارشناسان اخلاق، زیست‌شناسی مولکولی و علوم دامپزشکی در دانشگاه ناپل ضمن بررسی و تأیید این ادعا اعلام کردند خطاهای مورد نظر بسیار جدی هستند و نمی‌توانستند غیرعمد واقع شده باشند (Ibid).

بر خلاف ادعای سرالینی و متمسکین به مقاله وی، محصولات تراریخته با کاهش مصرف سموم شیمیایی، ابتلا به بیماری‌هایی چون سرطان را کاهش می‌دهند. متاسفانه استفاده از سموم کشاورزی به عنوان رایج‌ترین راه جلوگیری از خسارت 14 تا 25 درصدی در کاهش تولید محصولات کشاورزی شناخته می‌شود و سرطان سومین عامل مرگ و میر بعد از بیماری­های قلبی و تصادفات در ایران است. تعداد مبتلایان به سرطان در ایران، سالانه 70 هزار نفر برآورد شده که بخشی از آن بر اثر سموم شیمیایی به این بیماری مبتلا می­شوند. 288 نوع سم کشاورزی در کشور استفاده می­شود که معادل مصرف سالانه 27 هزار تن است. با این شرایط هر ایرانی سالانه به طور متوسط 400 گرم سم مصرف می‎کند. متاسفانه به علت نظارت ضعیف در کشور بسیاری از کشاورزان از سموم بسیار خطر ناک و غیر مجاز و یا در حد غیر مجاز استفاده می­کنند.

همچنین با توجه به اینکه نظارت دقیق و کافی بر روی محصولات کشت گلخانه­ای در کشور وجود ندارد، میزان سم مورد استفاده در محصولاتی چون گوجه فرنگی و خیار گلخانه­ای بیش از حد مجاز است، این امر علاوه بر تاثیرات منفی بر سلامت انسان، باعث آلودگی زیست محیطی نیز می‌شود. به کمک مهندسی ژنتیک می‎توان محصولات سالم و عاری از بقایای سموم را به مقدار بیشتر در واحد سطح تولید کرد. محصولات حاصل از مهندسی ژنتیک، علاوه بر کاهش مصرف سموم، قبل از ورود به بازار عرضه از لحاظ ایمنی  و سلامت مورد ارزیابی قرار می‎گیرند و جای هیچ نگرانی برای مصرف این محصولات باقی نمی­ماند.

با تولید برنج تراریخته ایرانی که مقاوم به آفات و بی‌نیاز از سم است، می‌توان امیدوار بود که آمار بالای سرطان در استان‌های شمالی کشور (تصویر9) و حدود 80 درصد از واردات نهاده‌های شیمیایی کاهش یابد.

گیاهان اصلاح شده ژنتیکی، خود نسبت به بسیاری از آفات و یا شرایط نامساعد محیطی مقاومت داشته و دیگر نیازی به انواع مختلف سموم و آفت کش ندارند. گیاهان تراریخته با گیاهان معمولی هیچ تفاوتی ندارند بجز اینکه یک صفت مثبت به آنها اضافه شده است. استفاده از این گیاهان علاوه بر بالا بردن مقدار محصول به ازای واحد سطح و افزایش در آمد کشاورزان باعث حفظ حشرات مفید و اکوسیستم طبیعی نیز می­شود و در ضمن غذایی سالم و بدون مواد شیمیایی مضر را با قیمتی ارزان به دست مصرف کننده می رساند.

[1]. در این متا آنالیز به تحلیل و جمع‌بندی نتایج 12 مطالعه بلند مدت (بیش از 90 روز تا 2 سال) و 12 مطالعه بین‌نسلی (از 2 تا 5 نسل) پرداخته شده است.
[2]. Chelsea Snell (2011). ‘Assessment of the health impact of GM plant diets in long-term and multigenerational animal feeding trials: A literature review’. Food and Chemical Toxicology 50: 1134–1148.
[3]. Gemma Arjo (2013). ‘Plurality of opinion, scientific discourse and pseudoscience: an in depth analysis of the Seralini et al. study claiming that Roundup Ready corn or the herbicide Roundup cause cancer in rats’. Transgenic Research, Published online February 22, 2013.
[4]. اطلاعیه و صفحه پرسش و پاسخ مرجع ایمنی غذایی اتحادیه اروپا در این باره را در آدرس ذیل ببینید:

European Food Safety Authority (2012c). “Séralini et al. study conclusions not supported by data, says EU risk assessment community”. <https://www.efsa.europa.eu/en/press/news/121128>.