تداوم راه دکتر آشتیانی پس از 12 سال

به گزارش مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران به نقل از ایسنا، توسعه تحقیقات در زمینه باروری و ناباروری، تولید‏، تکثیر و انجماد سلول‌های بنیادی جنینی، اجرای نخستین طرح همانندسازی حیوانات در خاورمیانه، راه‌اندازی و برگزاری 6 دوره جشنواره بین‌المللی رویان و برگزاری دو دوره جشنواره آسیایی «بهداشت خانواده» تنها بخشی از  دستاوردهای دکتر  سعید کاظمی آشتیانی است که در عمر کوتاه و پرثمر خود در پژوهشگاه رویان اجرایی کرد.

دکتر کاظمی آشتیانی، رئیس پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی، در اول فروردین ماه سال 1340 در تهران چشم به جهان گشود و پس از طی دوران تحصیلی در مقطع متوسطه، در رشته فیزیوتراپی وارد دانشگاه علوم پزشکی ایران شد و در این رشته و در همین دانشگاه موفق به کسب مدرک کارشناسی ارشد شد.

تعطیلی دانشگاه‌ها همزمان با انقلاب فرهنگی اندکی در تحصیل او وقفه ایجاد کرد و با حضور وی در جبهه‌های جنگ ایران و عراق این وقفه طولانی‌تر شد، اما سرانجام پس از ۱۱ سال، در سال ۱۳۶۹ مدرک کارشناسی ارشدش را در رشته فیزیوتراپی اخذ کرد و از دانشکده علوم توانبخشی فارغ‌التحصیل شد.

وی با همکاری دو تن از همکارانش در سال 1361 جهاد گروه پزشکی را در دانشگاه علوم پزشکی ایران تأسیس کرد و تا سال 1370 مسؤولیت بخش طرح‌ها و تحقیقات آن را بر عهده داشت. از سال ۱۳۷۱ همراه با تغییرات ساختار مدیریتی جهاد دانشگاهی در سمت ریاست جهاد دانشگاهی واحد علوم پزشکی ایران به فعالیت پرداخت که این فعالیت تا آخر عمرش ادامه داشت.

وی در طی این سال‌ها مراکز درمانی متعددی تأسیس و گروه‌های مختلف پژوهشی را راه‌اندازی کرد که یکی از آنها پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی است که در سال ۱۳۷۰ فعال شد.

کاظمی آشتیانی همزمان با مدیریت جهاد دانشگاهی و پژوهشکده رویان در مقطع دکترا در رشته علوم تشریح با گرایش جنین‌شناسی در دانشگاه تربیت مدرس ادامه تحصیل داد و در سال ۱۳۷۶ درجه دکترای خود را اخذ کرد.

چاپ ده‌ها مقاله در مجلات علمی داخلی و بین‌المللی، انجام چندین طرح تحقیقاتی ملی، تدریس در دانشگاه‌ها، نگارش کتاب، راه‌اندازی گروه‌های پژوهشی در شاخه‌های مختلف علوم پزشکی، برگزاری چند دوره جشنواره بین‌المللی رویان، داوری جشنواره‌های علمی و سردبیری مجله علمی پژوهشی یاخته از جمله اقدامات علمی وی به شمار می‌رود.

وی در 14 دی سال 1384 در سن 44 سالگی در بیمارستان بقیةا… الاعظم(عج) تهران دعوت حق را لبیک گفت.

توسعه تحقیقات در زمینه باروری و ناباروری، تولید، تکثیر و انجماد سلول‌های بنیادی جنینی و بهره‌گیری از آن که نویدبخش افقی جدید در درمان بسیاری از بیماری‌های صعب‌العلاج است، از مهمترین دستاوردهای علمی و تحقیقاتی مرحوم آشتیانی است.

وی موفق به اجرای نخستین طرح همانندسازی حیوانات در خاورمیانه شد که پس از درگذشت این دانشمند فقید، نخستین بره‌های همانندسازی شده در کشور، در مرداد و مهرماه سال 85 متولد شدند که این امر تحول عظیمی در حوزه سلول‌های بنیادی ایجاد کرد.

فرمایشات مقام معظم رهبری درباره مرحوم دکتر سعید کاظمی آشتیانی

رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره این چهره علمی گفته ‌بودند: دکتر کاظمی یکی از فرزندان صالح انقلاب و از رویش‌های مبارکی بود که آینده درخشان علمی در کشور را نوید می‌دهند.

رهبر انقلاب همچنین در بازدیدی که از پژوهشگاه‌ رویان در سال 86 داشتند، این مجموعه را الگویی موفق و حاصل ترکیب سه عنصر مهم و اساسی «علم، ایمان و تلاش» معرفی کردند و گفتند: اگر بخواهم این الگوی مطلوب را در یک جمله معرفی کنم، عبارت است از ترکیب علم، ایمان، تلاش. هم علم را جدی گرفتند، هم ایمان و پایبندی و تقوا را؛ نه به صورت یک سربار، بلکه به شکل یک عنصر اصلی در بافت مجموعه و در بافت کار و هم خستگی را فراموش کردند که به گمان من مرحوم کاظمی، جان و سلامت خودش را هم سر همین کار گذاشت؛ یعنی این دنبالگیری و این اهتمام‌ها و خسته نشدن‌ها. لذا رویان در چشم من بسیار گرامی است و عزیز است.

رویان همیشه رویان

پژوهشگاه رویان در هشتم خرداد ماه سال 1370 به عنوان مرکز جراحی محدود با هدف ارائه خدمات درمانی به زوج‌‏های نابارور و پژوهش و آموزش در زمینه علوم باروری و ناباروری توسط زنده‌یاد دکتر سعید کاظمی آشتیانی و گروهی از پژوهشگران و همکارانش در جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران تاسیس شد.

فعالیت‌های علمی یک دهه دکتر کاظمی آشتیانی و همکارانش در پژوهشگاه رویان دستاوردهایی همچون تولد اولین کودک حاصل از روش باروری آزمایشگاهی IVF، استفاده از سلول‌های بنیادی برای ترمیم ضایعات قلبی ناشی از سکته و ترمیم ضایعات قرنیه چشم برای نخستین بار در کشور و تاسیس نخستین بانک خصوصی خون بند ناف نوزادان را در پی داشته است.

از مهم‌ترین این دستاوردها می‌توان به تولد اولین کودک حاصل از روش باروری آزمایشگاهی IVF (در سال 1371)، تولد اولین کودک حاصل از روش میکرواینجکشن ICSI در کشور (1373)، تولد اولین کودک حاصل از روش تشخیص ژنتیکی قبل از لانه‌گزینی جنین (PGD) در ایران (1383)، استفاده از سلول‌های بنیادی برای ترمیم ضایعات قلبی ناشی از سکته برای نخستین بار در کشور (1383)، استفاده از سلول‌های بنیادی برای ترمیم ضایعات قرنیه چشم برای نخستین بار در کشور (1384)، تاسیس نخستین بانک خصوصی خون بندناف نوزادان (1384)، تولد نخستین حیوان شبیه‌سازی شده خاورمیانه (رویانا) (1385)، تولد دو گوساله و سه بزغاله شبیه‌سازی شده (1388)، تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی انسانی (iPS) (1387)، استفاده از سلول‌ درمانی برای بهبود و درمان بیماران ویتیلیگو برای اولین بار در کشور (1387)، تاسیس نخستین بانک عمومی خون بند ناف (1387)، تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن تولیدکننده فاکتور 9 انعقادی خون انسان (1388) و تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن tPA انسانی (1389) اشاره کرد.

تلاش برای تبدیل سلول‌های معمولی به سلول‌های بنیادی، تمایز سلول‌های بنیادی به سلول‌های «انسولین‌ساز، کبدی و سلول‌های عصبی»، تمایز سلول‌های بنیادی مغز استخوان افراد بزرگسال به سلول‌های استخوانی و غضروفی با هدف نهایی درمان ضایعات استخوان و غضروف (از جمله بیماری آرتروز)، شبیه‌سازی با استفاده از سلول‌های غیر جنینی که در عمل با شبیه‌سازی گوسفند “رویانا” با موفقیت توأم شده است، تلاش برای استفاده از شبیه‌سازی در درمان بیماری‌هایی که ناشی از عملکرد بد سلولی است و تولید شیر حاوی پروتئین‌های مورد نیاز انسانی مانند انسولین از جمله طرح‌هایی است که در پژوهشگاه رویان اجرا شده یا در دست اجرا است.

رویان پسا آشتیانی

زیست‌شناسی سلول‌های بنیادی این امکان را برای دانشمندان فراهم کرده است تا در زمینه‌هایی مانند مطالعات زیست‌شناسی تکوینی، آزمایش و توسعه داروهای جدید، سم‌شناسی و مدل‌های بیماری و سلول درمانی فعالیت کنند. بر این اساس پژوهشگاه رویان در سال 1390 با حضور معاون وقت علمی و فناوری رییس‌جمهور بانک سلول‌های بنیادی را راه‌اندازی کرد.

در این بانک بیش از 300 رده سلولی از انواع سلول‌های بنیادی نگهداری می‌شود که شامل سلول‌های بنیادی بزرگسالان، جنینی انسانی، جنینی میمونی، جنینی موشی، پرتوان القایی انسان و موشی و سلول‌های بنیادی کارسینومای انسانی می‌شود.

با تولد «شنگول» و «منگول»، بزهای تراریخته حاوی ژن تولید پروتئین نوترکیب انسانی، حلقه تلاش‌های چندین ساله محققان پژوهشگاه رویان در زمینه تولید دام‌هایی به عنوان بیوراکتور زنده سازنده فرآورده‌های دارویی به ثمر نشست.

شبیه‌سازی به معنی تولید مثل غیر جنسی و موجود تولید شده از نظر محتوای ژنتیکی، همتای ولد خود است. پروژه‌های شبیه‌سازی در پژوهشگاه رویان از سال 83 آغاز شد و در سال 85 اولین گوسفند شبیه‌سازی شده ایران و خاورمیانه با وزن تقریبی 3 کیلوگرم متولد شد؛ ولی بعد از 5 دقیقه تلف شد.

محققان پژوهشگاه رویان همچنین توانستند در سال 85 با تولد «رویانا» نخستین حیوان شبیه‌سازی خاورمیانه را به دنیا آورند که تا سال 88 به حیات خود ادامه داد. این تحقیقات در این مرحله پایان نیافت، بلکه با توسعه آن دستاوردهای نوین دیگری به جامعه علمی کشور ارائه شد.

به گزارش ایسنا، «مارال»، قوچ وحشی شبیه‌سازی شده ایرانی با انتقال هسته سلولی از یک راس قوچ وحشی به درون سلول تخمک بدون هسته یک گوسفند و انتقال جنین اولیه به رحم گوسفند است. در حالت عادی یک جانور از ترکیب دو سلول جنسی نر (اسپرم) و ماده (تخمک) ایجاد می‌شود. ترکیب این دو سلول منجر به ایجاد سلول تخم خواهد شد و تمام سلول‌های جانور مورد نظر حاصل تقسیم همین سلول تخم خواهند بود؛ ولی اگر والدینی وجود نداشته باشند که ترکیب سلول‌های آنها منجر به شکل‌گیری موجود جدیدی شود، با در دست داشتن یک سری کامل از ژن موجود مورد نظر (هسته سلول) و با استفاده از فناوری شبیه‌سازی امکان بازآفرینی آن جانور وجود دارد.

تراریختی به فرایند تولید یک موجود با صفات جدید اطلاق می‌شود که در آن ژن یا ژن‌هایی به محتوای ژنتیکی یک موجود اضافه می‌شود تا حیوان تراریخته متولد شود. در این روش سلول دستکاری شده در رحم حیوان کاشته می‌شود و حیوان تراریخت متولد شده دارای صفات مطلوب خواهد بود. بر این اساس پژوهشگاه رویان تاکنون موفق به تولید ژن ترشح فاکتور 9 انعقادی انسانی شده است، همچنین پروتئین tPA را در بز به محتوای ژنتیکی این حیوان افزوده است.

تولید «شنگول» و «منگول» اولین بزغاله‌های تراریخته در ایران و خاورمیانه با هدف ترشح فاکتور 9 انعقادی انسانی در شیر برای درمان هموفیلی نوع B و تولید «حبه انگور» سومین بزغاله تراریخته در ایران با هدف ترشح پروتئین tPA در شیر به منظور حذف سریع لخته خون در افرادی که دچار سکته قلبی شدند، از جمله دستاوردهای پژوهشگاه رویان در این حوزه است.

در کنار پیشرفت‌های صورت گرفته و نیاز محققان به استفاده از موش‌های تراریخته در تحقیقات، محققان پژوهشگاه رویان اقدام به راه‌اندازی آزمایشگاه «هدف‌گیری ژن» و توسعه فناوری‌های مرتبط با تولید موش‌های تراریخته کردند که در این راستا موفق به تولید موش سبز مقاوم به پیورومایسین، موش با جزایر پانکراسی سبز، موش با کبد سبز، موش با لایه زاینده اندودرم و موش حاوی پروتئین ترانس شدند.

هر روش درمانی در علوم پزشکی قبل از آن که بتواند به صورت عمومی در اختیار بیماران قرار گیرد، باید مراحل مشخصی را طی کند تا بتوان در مراکز درمانی از آن بهره برد. این مراحل که بعد از انجام آزمایشات اولیه در آزمایشگاه است، شامل مطالعات حیوانی و بالینی است تا اطمینان از سالم بودن و کارآمد بودن آنها به دست آید.

مطالعات بالینی حداقل 3 مرحله قبل از ورود به بازار و یک مرحله بعد از ورود به بازار را دارند و پس از طی این مراحل از طریق نهادهای بهداشتی تصمیم‌گیر اقدام به صدور مجوز می‌شود تا به صورت گسترده از این روش‌ها در مراکز درمانی استفاده شود.

خدمات سلول‌درمانی که در مرکز سلول درمانی پژوهشگاه رویان که به صورت عموم ارائه می‌شود، در واقع روش‌هایی هستند که عملکرد و کارایی آنها قبلا در سایر مراکز تحقیقاتی سراسر دنیا و یا پژوهشگاه رویان مورد ارزیابی قرار گرفته و امکان ارائه آنها به صورت خدماتی فراهم شده است.

تزریق سلول‌های ملانوسیت برای درمان ویتیلیگو، کشت و پیوند سلول‌های بنیادی لیمبال برای درمان بیماری‌های قرنیه، کشت و پیوند سلول‌های فیبروبلاست برای ترمیم ضایعات پوستی، کشت و پیوند سلول‌های غضروفی برای درمان آرتروز، اضافه کردن سلول‌های بنیادی مغز استخوان و یا مزانشیمی به TCP برای درمان ضایعات استخوانی، تولید فیبرین گلو برای استفاده در جراحی جهت چسب بافتی به منظور استفاده در جراحی‌ها، جمع‌آوری و پردازش پرده آمنیوتیک برای استفاده در جراحی و سلول‌های بنیادی و پردازش سرم خون بندناف برای کاهش التهاب چشم از جمله خدمات ارائه شده در این حوزه است.

سلول‌های بنیادی خونساز (HSC) خون بند ناف، همانند سلول‌های بنیادی مغز استخوان مسؤول خودنوزایی دایمی سلول‌های ایمنی و خونی هستند؛ از این رو بانک‌های خون بند ناف به منظور ذخیره‌سازی این خون و خدمات‌رسانی به بیماران در بسیاری از کشورها تاسیس شده‌اند.

بانک عمومی خون بند ناف رویان با هدف ذخیره واحدهای خون بند ناف با کیفیت بالا، تکوین روش‌های جدید برای انجماد و ذوب سلول‌ها و ارتقای سطح آزمایش‌های کنترل کیفی برای انتخاب بهترین واحد به منظور پیوند و تدوین معیارهای جدید برای اهداکنندگان در سال 1387 تاسیس شد.

از زمان تاسیس تاکنون بیش از 5 هزار واحد خون بند ناف در این بانک منجمد و ذخیره‌سازی شده است و در سال 1391 اولین نمونه خون بند ناف برای یک پسر 13 ساله مبتلا به لوسمی حاد به مرکز پیوند مغز استخوان شریعتی ارسال و پیوند با موفقیت انجام شد.

انجماد انواع سلول‌های بنیادی مانند مغز استخوان و خون محیطی از دیگر فعالیت‌های این بانک است که حاصل آن ذخیره‌سازی 58 نمونه از سلول‌های بنیادی خون محیطی و مغز استخوان بیماران و 12 مورد نیز پیوند موفق با استفاده از این سلول‌ها بوده است.