عبور از بحران کالری

نتایج مجموعه‌ای از تحقیقات نشان می‌دهد بحران غذا یکی از بحران‌هایی است که تا سال 2050 میلادی می‌تواند زندگی میلیاردها انسان روی زمین را تهدید کند. حدود ده سال است که قیمت غذا در جهان به شکل بی‌سابقه بالا رفته است. این در حالی است که اکنون نیاز به تولید 70 درصد غذای بیشتر وجود دارد. از 50 سال گذشته تاکنون جایگاه بسیاری از کشورها از صادرکننده کالری به واردکننده و برعکس تغییر کرده است و برای مثال کشوری مثل چین از یک کشور خودکفا به واردکننده کالری تبدیل شده است. در حالی که هند شاهد یک انقلاب سبز بوده و در دهه گذشته تبدیل به صادرکننده کالری شده است. اما موضوع زمانی عجیب‌تر می‌شود که پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد به‌دلیل تقاضای رو به افزایش و رشد جمعیت، حتی هند نیز بزودی با بحران کالری مواد غذایی روبه‌رو می‌شود. چه اتفاقی در حال رخ دادن است؟

واقعیت این است که امروز با بحران تقاضای روزافزون و بیش از ظرفیت ساختاری سیستم کشاورزی برای تولید مواد غذایی روبه‌رو هستیم. محاسبات نشان می‌دهد جهان با کمبودی معادل 214 تریلیون کالری تا سال 2027 روبه‌رو می‌شود و زیرساختی برای جبران این کمبود وجود ندارد. در واقع این نوع محاسبه اهمیت ارزش غذایی را نسبت به وزن نشان می‌دهد و این کالری است که ضامن بقای انسان‌هاست. اما راه حل مقابله با این بحران چیست؟ ما چقدر در ایران برای مقابله با این بحران آماده‌ایم و اصولا برای حل آن چه راهکارهایی وجود دارد؟

چگونه سر از اینجا درآوردیم؟

برآوردها نشان می‌دهد جمعیت جهان تا سال 2050 میلادی تا 8/9 میلیارد نفر افزایش پیدا می‌کند و منابع غذایی با افزایش 60درصدی نیازها، در معرض خطر قرار می‌گیرد. از طرفی تغییرات آب و هوایی، افزایش شهرنشینی، تخریب خاک، آلودگی آب و خاک، کمبود آب و کاهش زمین‌های قابل کاشت و آبیاری، اوضاع را وخیم‌تر و تامین نیاز غذایی بشر را با چالش‌های بیشتر روبه‌رو می‌کند. براساس آمار سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) بیش از 50 درصد کالری بدن انسان از سه ماده غذایی برنج، ذرت و گندم تامین می‌شود و فقط 12 محصول زراعی حدود 75 درصد نیاز بدن به کالری را فراهم می‌کند. کمبود این مواد و فاصله زیاد محل تولید تا مصرف از جمله مشکلاتی است که به تشدید بحران غذا در آینده دامن می‌زند.

یکی از مشکلات تنوع زیستی در سراسر جهان از بین رفتن جنگل‌ها و باغستان‌ها و تبدیل آنها به چراگاهی برای احشام است. تولید یک کیلوگرم گوشت گاو تا 30 برابر بیشتر از پروتئین گیاهی محیط‌زیست را تخریب می‌کند. بنابراین برای حفظ زیرساخت‌های تولید غذا در آینده باید رژیم غذایی انسان به تدریج تغییر کند. کم‌کردن وعده‌های غذایی، مصرف گوشت کمتر در هفته، استفاده از مواد اولیه هر فصل و استفاده از مواد غذایی که فاصله کمتری برای رسیدن به محل زندگی شما پیموده‌اند، می‌تواند به حفظ ارزش غذایی برای آینده زمین کمک کند.

چالشی به نام نبود امنیت غذایی

یکی از چالش‌های بزرگی که در دنیا وجود دارد، بحث امنیت و تامین غذا در جهان است. به‌طوری که در حال حاضر حدود 800 میلیون نفر از جمعیت دنیا دچار سوءتغذیه یا نبود امنیت غذایی هستند که بیشتر آنها در کشورهای در حال توسعه قرار دارند. بنابراین بحث امنیت غذایی که دسترسی به غذای کافی در همه زمان‌ها برای همه افراد و در همه مکان‌ها باشد، چالش بزرگ دولت‌ها در همه جهان است.

دکتر مسعود توحیدفر، متخصص مهندسی ژنتیک و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی، فاکتورهای مختلف را در امنیت غذا تاثیرگذار می‌داند و در این‌باره به جام‌جم می‌گوید: یکی از این فاکتورها آفات و بیماری‌ها‌ست که هر سال 40 درصد محصولات کشاورزی به‌دلیل آفات و بیماری‌ها از بین می‌روند. اولین راهی که برای مقابله با این معضل به ذهن می‌رسد، سمپاشی محصولات کشاورزی است. اما سموم هم عوارض خود را دارند و برای مثال سلامت انسان، محصول و محیط‌زیست و تنوع زیستی را تهدید می‌کند.وی دومین عاملی که امنیت غذا را زیر سوال می‌برد، بحران آب و گرم‌شدن زمین به‌دلیل رعایت‌نشدن اصول تولید گازهای گلخانه‌ای می‌داند و می‌گوید: مشکلات بی‌آبی در کشورهای در حال توسعه مثل ایران که 85 درصد مساحت آن مناطق گرمسیری است، جدی‌تر است. مساله دیگر الگوی نادرست مصرف غذا‌ست که باعث شده واردات زیادی در حوزه محصولات غذایی داشته باشیم. تقریبا 50 درصد از کالری مورد نیاز کشور ما از خارج کشور وارد می‌شود. فرهنگ نامناسب تغذیه مثل میزان مصرف نان، برنج، روغن، نمک و نوشابه باعث زیر سوال رفتن امنیت غذایی در کشور ما شده است. عامل دیگر بحران امنیت غذایی افزایش نامتناسب جمعیت است که باید به شکلی مدیریت شود تا زیرساخت‌های زمین، آب و خاک برای مواجهه با افزایش جمعیت آماده شود.

نقش فناوری در تامین امنیت غذایی

امنیت غذایی به معنای دسترسی همه افراد به غذای کافی، سالم و مناسب در همه زمان‌ها و مکان‌ها برای جسم سالم است. طبق تعریف برنامه جهانی غذا در سازمان ملل، برای حفظ امنیت غذایی، مواد غذایی ارزشمند باید به میزان کافی در دسترس همه افراد قرار بگیرد. همچنین امکان تهیه غذا در محیطی سالم با منابع کافی از جمله موارد نشان‌دهنده وجود امنیت غذایی در یک منطقه است. اولین و بهترین راه‌حل برای غلبه بر چالش بحران غذا اصلاح الگوی مصرف جامعه است. دکتر توحیدفر بعد از اشاره به اهمیت الگوی صحیح مصرف غذایی، به لزوم استفاده از فناوری‌های جدید اشاره می‌کند و در این باره توضیح می‌دهد: با استفاده از فناوری‌هایی مثل استفاده از گیاهانی که نیاز به سمپاشی ندارند، عملکرد و بهره‌وری محصولات بیشتر می‌شود. در این فناوری صفات مثبت گیاهان از گیاهان وحشی و حتی باکتری به این گیاهان انتقال داده می‌شود و آفتی به آنها حمله نمی‌کند. به این ترتیب نیاز به سمپاشی نیست و ضمن این‌که محیط زیست سالم باقی می‌ماند، عملکرد در واحد سطح نیز افزایش می‌یابد. تولید گیاهان با قابلیت تحمل کم‌آبی از طریق فناوری‌های نوین راه‌حل دیگری در راستای کمک به امنیت غذایی است که در حال حاضر پیشرفت‌های زیادی در این حوزه انجام شده است.

ارزش غذایی محصولات نیز اهمیت دارد و استفاده از فناوری مهندسی ژنتیک برای غنی‌کردن محصولات ارزش غذایی آنها را بالا می‌برد. برای مثال تولید برنجی که دارای ویتامین A است تا حد زیادی از بروز بیماری‌های مرتبط با نابینایی جلوگیری می‌کند و استفاده از امگا3 برای غنی کردن سویا، ارزش غذایی این دانه روغنی را بالا می‌برد. چهار محصول پنبه، کلزا، سویا و ذرت جزو محصولات اساسی برای هر کشور هستند که کشت و کار آنها در منطقه، امنیت غذا را تضمین می‌کند. در نهایت برای تامین امنیت غذایی، آگاه‌سازی افراد، آموزش فناوری‌های نوین و تربیت نیروهای متخصص اهمیت بسیار زیادی دارد.

تقویت کشاورزی ، راه عبور از بحران غذا

بحران غذا، انرژی و آب جزو چالش‌های قابل پیش‌بینی است که در سال‌های آینده جهان با آنها روبه‌رو خواهد شد.

دکتر بهادر حاجی‌محمدی، متخصص سم‌شناسی مواد غذایی و بازرس انجمن علمی بهداشت و ایمنی مواد غذایی ایران، درباره دلیل به‌وجود آمدن این چالش‌ها و بخصوص بحران غذا و راهکارهای مقابله با آن به جام‌جم می‌گوید: اولین مشکل ما در این حوزه کمبود آب است. کشور ما در یک منطقه نیمه‌خشک واقع شده و کمبود آب به معنای از بین رفتن کشاورزی، کاهش علوفه دامی و در نتیجه کاهش تولید غذا‌ست.

وی می‌افزاید: امسال سالی بود که با چند اپیدمی عفونی منتقل شده از آب روبه‌رو بودیم که علت اصلی آن کاهش منابع آب سالم است. کاهش منابع آب باعث می‌شود مردم ناچار به منابع آب کم‌کیفیت روی آورند و از طرفی مشکل کمبود آب شرب باعث می‌شود مصرف آب برای بهداشت و کشاورزی کمتر شود. تقویت کشاورزی به حل بحران غذا در کشور کمک می‌کند و اگر روش‌های رایج و سنتی جوابگو نیست، باید از فناوری کمک گرفت. در حال حاضر کشاورزی در جهان به سه روش رایج، کشت ارگانیک و کشت تراریخته انجام می‌شود. ما در کشورمان علم مربوط به این حوزه‌ها را داریم، اما نیاز به اجرا شدن فناوری هم داریم. برای مثال فناوری نانو، در پوشش‌های بسته‌بندی مواد غذایی استفاده می‌شود و به کاهش فساد و دورریز مواد غذایی کمک می‌کند. پرتودهی به مواد غذایی مثل گوشت و انواع غلات فناوری دیگری است که به کمک تابش اشعه گاما انجام می‌شود و میکروب‌ها را از بین می‌برد.

تغییر فرهنگ مصرف

دکتر حاجی‌محمدی، تغییر فرهنگ استفاده از مواد غذایی را موضوعی حائزاهمیت و در اولویت عنوان می‌کند و در این‌باره می‌گوید: موضوع مهمی که به فرهنگ مصرف مواد غذایی برمی‌گردد، اسراف مواد غذایی است. به‌عنوان مثال ما برای نان احترام بسیاری قائل هستیم و حتی اگر نانی روی زمین افتاده باشد، آن را برمی‌داریم. اما من معتقدم با اسراف آن به مراتب بی‌احترامی بیشتری به نان شده است. بنابراین پرهیز از ذخیره‌سازی بیهوده و اسراف نکردن مواد غذایی نخستین راه اصلاح الگوی مصرف است. خرید بیش از حد نیاز میوه و سبزیجات و دیگر مواد غذایی و فاسد شدن آنها نیز اسراف است و مواد غذایی باید به اندازه نیاز تهیه شود. پرخوری هم نوعی اسراف است و علاوه بر این‌که باعث بسیاری از بیماری‌ها‌ست به بحران غذایی دامن می‌زند. رستوران‌های سلف سرویس از نمونه‌های مصرف بیش از حد مواد غذایی است که مروج پرخوری و اسراف است.

بنابراین بهترین کار این است که از نظر فرهنگی روی خودمان کار کنیم و همچنین در سال حمایت از کالای ایرانی از صنایع غذایی تولید داخل استفاده کنیم. برای مثال با توجه به پیش‌بینی این موضوع که بحران غذا از ذرت شروع می‌شود، می‌توان حداقل ذرت علوفه‌ای مورد نیاز را در داخل تولید کرد و روی فناوری این موضوع برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری کرد.

حجم زیاد ضایعات محصولات کشاورزی

رشد محصولات تولیدی کشاورزی در سطح جهان در بهترین حالت یک تا دو درصد در سال است که در آینده نمی‌تواند پاسخگوی نیاز جمعیت با توجه به نرخ رشد جمعیت در سال باشد. این در حالی است که از بین رفتن بخش زیادی از محصولات کشاورزی و حذف آنها از چرخه تولید تا رسیدن به دست مصرف‌کننده، آسیب دیگری است که در آینده اثر آن بیشتر مشخص خواهد شد. این ضایعات در ایران به‌طور متوسط 35درصد محصولات کشاورزی را در بر می‌گیرد و تقریبا معادل غذای 15 تا 20 میلیون نفر از جمعیت کشور است.

این ضایعات در هر سه مرحله پیش از برداشت، برداشت و پس از آن روی می‌دهد و قسمت عمده آن در زمان برداشت و توزیع محصولات به‌وجود می‌آید.

بنابراین اصلاح سیستم‌های غذایی، کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و متعادل ساختن مصرف این محصولات به برنامه‌ریزی منسجم و هماهنگ با تاثیرگذاری عوامل موثر نیاز دارد. از طرفی افزایش تولید محصولات کشاورزی با توجه به شرایط آب و هوایی، محدودیت منابع آبی و محدودیت زمین‌های دارای پتانسیل کشت دیم در بسیاری از نقاط ایران امکان‌پذیر نیست و بنابراین باید فناوری کشاورزی به شکلی توسعه پیدا کند که وابستگی به عوامل تولید، مثل آب و خاک تا حد ممکن کاهش یابد.

منبع:جام‎جم