تحریف فتاوای رهبر معظم انقلاب درباره مهندسی‌ژنتیک و محصولات تراریخته
به گزارش مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران، خبرگزاری دانشجو در تاریخ 4 دی ماه 1396 گفتگویی را با آقای علی ارجمند عین الدین منتشر کرد. در این گفت و گو مطالبی به آقای بهزاد قره یاضی نسبت داده شده بود. دکتر بهزاد قره یاضی در یادداشتی که در پاسخ به این گفت و گو تهیه کرده است اظهار داشته پاسخ به این ادعاها برای تنویر افکار عمومی و جلوگیری از ایجاد ابهام و تناقض‌نمایی در قوانین و سیاست‌های کلی نظام ضروری است.
متن کامل پاسخ دکتر قره یاضی به شرح زیر است.
یکی از طلاب قائل به حرمت مهندسی‌ژنتیک در مصاحبه با خبرگزاری دانشجو در 4 دی 1396 ضمن تحریف و تأویل فتاوای رهبر معظم انقلاب، مطالب خلافی را به اینجانب نسبت داده است. آقای «علی ارجمند عین‌الدین» که پیش از این، تلاش کرده است با تاسی به برخی آیات قرآن نظر شخصی خود مبنی بر حرمت مهندسی‌ژنتیک را توجیه کند، بند مربوط به حمایت از محصولات ارگانیک در سیاست‌های کلی محیط‌زیست را نیز به معنای حذف مهندسی‌ژنتیک از عرصه کشاورزی دانسته است. وی ادعا می‌کند این بند به معنای نفی مهندسی‌ژنتیک ارقام زراعی و تولید ملی محصولات تراریخته است. ممکن است آقای ارجمند به دلیل سمت خود در انجمن غیرعلمی و صنفی ارگانیک و عدم تخصص در حوزه کشاورزی تحت تأثیر مطلق انگاری برخی سودجویان مدعی ارگانیک و چند رسانه خاص در کشور قرار گرفته باشد، اما پاسخ به این ادعاها جهت تنویر افکار عمومی و جلوگیری از ایجاد ابهام و تناقض‌نمایی در قوانین و سیاست‌های کلی نظام ضروری است.
این نگاه سیاه‌وسفید و تفسیر ناموزون از سیاست‌های کلی محیط‌زیست به چند دلیل مردود است. روش‌های مختلفی چون کشاورزی ارگانیک و مهندسی‌ژنتیک در سطح گسترده و تنوع بالای کشاورزی کشور مکمل یکدیگر بوده و هر یک پاسخگوی بخشی از چالش‌ها هستند. با توجه به همین واقعیت است که علاوه بر روش ارگانیک، بهره‌مندی کشور از مهندسی‌ژنتیک در عرصه کشاورزی و تولید محصولات تراریخته نیز در سیاست‌های کلی نظام و اسناد بالادستی و قوانین رسمی کشور بعنوان تکلیف بیان شده است. در بند 4 بخش منابع طبیعی سیاست‌های کلی و بلند مدت جمهوری اسلامی ایران ابلاغی 1379[1] بر «گسترش تحقيقات كاربردي و فناوری‌های زيست محيطي و ژنتيكي و اصلاح گونه‌هاي گياهي و حيواني متناسب با شرايط محيطي ايران« تأکید شده است. پس از آن در بند 6 اهداف میان‌مدت سند ملی زیست‌فناوری (مصوب 1384) نیز بهره‌مندی از مهندسی‌ژنتیک و تولید دست‌کم سه محصول تراریخته در میان‌مدت تکلیف شد. در بخش «نتایج برنامه‌های راهبردی» این سند نیز «كاشت گياهان تراريخته در كشور به‌ميزان 0.5 درصد از سطح زيركشت اين قبيل گياهان تا پايان برنامه بلندمدت» بعنوان اهداف سند تکلیف شده است. بنابراین نگاه آقای ارجمند با سیاست‌های کلی نظام و اسناد بالادستی و قانون ملی ایمنی زیستی ناسازگار است. ماده ۲ قانون ملی ایمنی زیستی مصوب سال ۱۳۸۸ مجلس شورای اسلامی به همین‌صورت تولید ملی محصولات تراریخته را تکلیف کرده است.
نظر این طلبه جوان در مورد عدم امکان جمع بین فناوری مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته از یک‌سو و محصولات ارگانیک از سوی دیگر در عرصه کشاورزی از رویه‌ها و واقعیت‌های حوزه کشاورزی نیز به‌دور است. همان‌طور که در نمودار زیر مشخص است، کشورهای دارنده بزرگ‌ترین بازار مصرف و تولید محصولات ارگانیک در جهان همچون آرژانتین، امریکا، استرالیا، اسپانیا و چین از کشورهای بزرگ تولیدکننده محصولات تراریخته نیز هستند.
نمودار 1: بیشترین سطح زیر کشت محصولات ارگانیک در بین کشورهای جهان
باید این نکته را نیز مد نظر قرار داد که از روش ارگانیک تنها در برخی شرایط و محصولات استفاده می‌شود زیرا در روش ارگانیک از جمله بدلیل افزایش آفت و کوچک بودن زمین‌های کشاورزی گاه عملکرد محصول به شدت کاهش می‌یابد.[2] روشن است تحمیل کاهش عملکرد به تمامی بخش‌های کشاورزی موجب وارد آمدن فشار بیشتر به منابع طبیعی و آسیب به محیط‌زیست نیز خواهد شد. دقیقا به همین دلیل است که مقام معظم رهبری تاکید بر محصولات ارگانیک را نه در سیاست‌های کلی کشاورزی یا امنیت غذایی یا حتی سلامت بلکه هوشمندانه در سیاست‌های کلی محیط زیست بیان کرده‌اند. از قضا آخرین یافته‌های سال 2016 دانشمندان سوئدی نیز نشان داده است تنها مزیت محصولات ارگانیک گاه کاهش ردپای زیست‌محیطی است[3] وگرنه محصولات ارگانیک حتی ممکن است دارای آفلاتوکسین و سموم خطرناک سرطانزای بیشتری باشند، که می‌تواند امنیت غذایی را به مخاطره بیندازد.[4]و[5]و[6]
فقر خاک در برخی مناطق ایران از عناصر غذایی و کم آبی از محدودیت هایی است که باعث می‌شود روش‌های کشت سنتی از جمله ارگانیک در تمام محصولات قابل اعمال نباشند. برای نمونه تولید برنج بی‌نیاز از غرقابی و با نیاز آبی کم توسط دانشمندان مهندسی‌ژنتیک کشورمان در دست پژوهش است. تولید چنین محصولی با استفاده از روش‌های دیگر ممکن نیست. از سوی دیگر طغیان آفت درمورد برخی محصولات مانند پنبه موجب شده است در طول پنج دهه پنبه‌کاران کشور به مشاغل دیگر رو آورده و صنایع پنبه پاک‌کنی و نساجی دچار تعطیلی شوند و کشورمان از صادر کننده پنبه به واردکننده پنبه تبدیل شود. حال آنکه می‌دانیم پنبه تراریخته‌ای که هم اکنون در حال اخذ مجوز از مراجع ذیصلاح است، با عملکرد بیش از 2 برابر در تولید پنبه به دلیل استفاده از رقم برتر و همچنین به دلیل مقاومت قطعی به آفت و بی‌نیازی از مصرف سم می‌تواند این بحران را حل کند. تجربه موفق کشت پنبه تراریخته در هند نیز نشان می‌دهد کشت پنبه تراریخته از سال 2002 موجب 39 درصد کاهش مصرف سموم و 88 درصد افزایش سود دهی این محصول شده‌است.[7]
آقای ارجمند خود نیز می‌داند تفسیر غیرعلمی وی با فتاوای صریح رهبر معظم انقلاب درباره جواز تولید ومصرف محصولات تراریخته سازگاری ندارد؛ به‌همین دلیل با تحریف فتوای معظم‌له درباره محصولات تراریخته تلاش می‌کند به تناقض وشبهه‌ای که خود را در آن گرفتار کرده پاسخ دهد. رهبرمعظم انقلاب بارها در پاسخ به پرسش مقلدان درباره تولید محصولات تراریخته با این بیان که «عمل مذکور فی‌نفسه اشکالی ندارد» بر جواز این امر تأکید کرده‌اند و این امر با قول حرمت و نفی مطلق این فناوری منافات دارد. سوال اینجاست اگر مقام معظم رهبری یا سایر مراجع عظام تقلید نظر فقهی مبنی بر حرمت یا زیان آور بودن مطلق این فناوری یا محصولات تراریخته داشتند، آیا به این صراحت و بدون قید و شرط حکم جواز مهندسی ژنتیک ومحصولات تراریخته را صادر می‌کردند؟
تصویر 1: فتوای صریح مقام معظم رهبری مبنی بر جواز مهندسی ژنتیک و تولید محصولات تراریخته
آقای ارجمند تلاش می‌کند با تکلف و تلاشی غیرعادی فتاوای صریح رهبر معظم انقلاب درباره جواز تولید محصولات تراریخته را ناکافی و مربوط به شرایط خاصی بداند که به‌زعم وی هیچ گاه وجود خارجی نیافته. این تلقی وی که محصولات تراریخته مطلقا زیانبار است و این‌گونه فتاوا مشروط به عدم زیان هستند، در واقع تأویل غیرموجه فتاوای مذکور و اجتهاد در برابر نص است. چرا که محصولات تراریخته پس از ارزیابی سلامت و دریافت مجوز تولید می‌شود و اگر آن طور که آقای ارجمند معتقد است هیچ مصداقی از محصولات تراریخته قابل قبول نبود مطمئنا معظم‌له حتی با قید «فی‌نفسه» نیز بر جواز تولید و مصرف حکم نمی‌کردند. از سوی دیگر قید «در صورتی که ضرر معتنابهی نداشته باشد» در عین اینکه عبارت اخرای همان قید «فی‌نفسه» بوده و تنها در یکی از 6 استفتای موجود از مقام معظم رهبری در مورد محصولات تراریخته آمده است قید محدود کننده خاصی نیست. زیرا هر آنچه «ثابت شود ضرر معتنابه دارد» با حکم اولیه و حدیث نبوی لاضرر و لاضرار حرام بودن آن مشخص است. در واقع این قید چنانچه در سایر استفتائات نیز مشاهده شود، تغییر دهنده ماهیت «جواز» در فتاوای معظم‌له و سایر مراجع عظام تقلید بر خلاف تلقی آقای ارجمند نیست. روشن است که دفتر معظم‌له از واقعیت سر و صداها و مطالب خلافی که جریان ضد فناوری علیه محصولات تراریخته در فضای مجازی و چند رسانه خاص منتشر می‌کنند و از تأیید سلامت این محصولات در وزارت بهداشت[8]و[9] اطلاع دارند و با این وجود به‌کرات در پاسخ به مقلدین بر جواز استفاده از محصولات تراریخته و مهندسی‌ژنتیک (تغییر در ژنها و صفات تحت کنترل آنها) تاکید می‌کنند. فعالیت در نهاد نمایندگی ولی فقیه در سازمان جهاد کشاورزی استان البرز و سوء استفاده از این عنوان برای تحریف فتاوای معظم‌له وتلاش برای جلوگیری از اجرای سیاست‌ها و اسناد بالادستی نظام در حوزه کشاورزی به تبعیت ازیک انجمن صنفی چه معنایی دارد؟
آقای ارجمند قبلا نیز در تاریخ 29 اردیبهشت سال گذشته در همایش تخصصی «تحلیلی بر آثار حقوقی تجاری‌سازی محصولات دستکاری ژنتیک» گفته بود: «وقتی گفته می‌شود اصلاح ژنتیک یعنی بشری که بهره ناچیزی از علم دارد، نقائص کار خدا را اصلاح کرده است. ما معتقدیم این کار پر ادعا از جهت علمی، یک اشتباه خطرناک است.»[10] در جای دیگر با اعلام اینکه مهندسی‌ژنتیک مصداق آیه تغییر خلقت و حرام است می‌گوید: «بنده بصورت خاص معتقدم دستکاری ژنتیکی همان وعده شیطان به خدا بود که من کاری می‌کنم بشر گوش حیوانات را سوراخ کنند و تغییر در خلقت تو ایجاد کند.»[11] این تفسیر به رأی از یک آیه (نساء:119) در برابر تمامی تأکیدات مقام معظم رهبری بر بهره مندی کشور از مهندسی‌ژنتیک و زیست‌فناوری بوده ونشان دهنده اعتقاد وی به حرمت ذاتی مهندسی ژنتیک است. امری که آشکارا با بند 4 بخش منابع طبیعی سیاست‌های کلی و بلند مدت جمهوری اسلامی ایران ابلاغی 1379 و فتوای جواز معظم‌له و سایر مراجع عظام تقلید در تعارض آشکار است. رهبر معظم انقلاب حتی در کنار حمایت مکرر از زیست‌فناوری نسبت به تلاش دشمن برای جلوگیری از پیشرفت کشور در مهندسی‌ژنتیک هشدار داده‌اند. ایشان در بازديد از پژوهشكده رويان در تاریخ 25/04/1385 و اطلاع از فعالیت‌های مهندسی‌ژنتیک این پژوهشگاه به ویژه تولید بزهای تراریخته فرمودند: «وقتی‌که راجع به سلولهای بنیادی، شبیه‌سازی و اینطور کارها حرف زدید و بنده یا دیگری هم تجلیلی از این کار کردند، مقامات امریکایی اعلام کردند برای علوم ژنتیک هم باید شورای حکامی بوجود بیاید! این معنایش چیست؟ دشمن از اینکه شما در این رشته حرکت می‌کنید، دردش آمده است.»[12] برخی فقهای عظام دیگر مانند حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی نیز پاسخ آقای ارجمند را مدت‌ها پیش ارائه کرده‌اند: «برخی در تعبیر خود نسبت به دستکاری در ژن زیادهروی می‌کنند و میگویند این کار شبیه‌سازی و آفرینش از سوی انسان است، حال این که این کار مانند قلمه زدن در کشاورزی است و افزون بر این که نشانه قدرت خداوند است، هیچ اشکالی ندارد.»[13] حضرت آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی نیز در این باره می‌گوید: «شبیه سازی حتی اگر در انسان راه پیدا کند، نه آسیبی به توحید میرساند و نه به نظام خلقت. این نظیر کارهای مصنوعی است که در بخش نباتات در گلخانهها انجام می‌شود.»[14] حضرت آیت‌الله‌العظمی حکیم هم می‌فرماید: «مهندسی‌ژنتیک نه مشارکت در خلقت بشمار میرود و نه دخالت در امور خالق، بلکه نوعی بکارگیری سنتها و قوانین الهی است.»[15] این نگاه دقیق در حوزه مهندسی ژنتیک از سوی مراجع و بزرگان جهان اسلام برای اساتید این حوزه و بنده به عنوان دانشجوی مادام العمر علم ژنتیک و یک مسلمان مایه دلگرمی و مباهات است.
شاید نباید از آقای ارجمند که در همسایگی پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی و در سازمان جهاد کشاورزی استان البرز استقرار دارد ولی با گذشت سه سال هنوز از تغییر موقعیت اینجانب اطلاع ندارد و مرا رئیس پژوهشکده! بیوتکنولوژی کشاورزی می‌خواند و تخصصی هم در حوزه کشاورزی ندارد، توقع داشت با مباحث علمی کشاورزی آشنایی زیادی داشته باشد. پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی از مهر 1396 به پژوهشگاه ارتقا یافته[16] و دیگر پژوهشکده نیست و ریاست آن نیز از مهر 1394 با سرکار خانم دکتر خوش‌خلق سیما بوده است نه بنده.[17]
خوب بود این عضو انجمن غیرعلمی و صنفی ارگانیک که سوال کرده‌اند من برای کشاورزی ارگانیک چه کرده‌ام سری هم به سایت انجمن صنفی خود با عنوان ارگانیک بزنند و ملاحظه کنند اینجانب از موسسین همان انجمن ارگانیک هستم که برخلاف آقای ارجمند با مشاهده رویه غیرعلمی و تجاری این انجمن از آن خارج شدم و شاخه ارگانیک انجمن علوم زراعت و اصلاح نباتات کشور را بنیان گذاشتم و افتخار آن را دارم که از فعالان “حوزه علمی” محصولات ارگانیک باشم نه متمتع از مواهب مادی و تجاری آن. دیگر مسئولان دولت کنونی نیز بارها بر حمایت از محصولات ارگانیک واقعی (و نه تقلبی) تأکید کرده‌اند. بنا بر اعلام وزیر جهاد کشاورزی سطح زمین‌های تحت پوشش مبارزه بیولوژیک از حدود ۲۰۰ هزار هکتار در سال 1392 به ۷۵۰ هزار هکتار در سال جاری ارتقا یافته و سطح زیر کشت محصولات ارگانیک نیز در سال‌های اخیر سالانه حدود ۱۰ درصد رشد داشته و به 140 هزار هکتار رسیده است.[18]و[19]
آقای ارجمند پرسیده «به استناد کدام گواهی‌ها و آزمایشات ادعا می‌کنند محصولات دستکاری شده ژنتیک ضرر معتنابهی ندارد؟!». شایسته است آقای ارجمند به جای مغالطه و فرار رو به جلو توضیح دهند مستند ایشان و مابقی مخالفان تولید ملی محصولات تراریخته در مورد ضرر معتنابه محصولات تراریخته چیست؟ حال آنکه این جریان بارها از نسبت‌دادن بیماری‌های مهلک به محصولات تراریخته به احتمال کشف ضرری نامعلوم در آینده عقب‌نشینی کرده است. فارغ از اینکه هیچ گاه عقلا به اثبات سلامت یا بی گناهی حکم نمی‌کنند، کافی است جای جستجو در گوگل و رسانه‌ها بهمراه یک مترجم به صفحه اینترنتی مربوط به اتاق تهاتر ایمنی زیستی بیش از 170 کشور جهان سری بزنند و گواهی‌های سلامت و مستندات آزمایش محصولات تراریخته و مجوزهای صادره از سوی سازمان‌های غذا و دارو و سایر مراجع ذیصلاح کشورها را مشاهده کنند. در این صورت مشاهده خواهند کرد که کشورهایی نظیر امریکا، کانادا، استرالیا، ژاپن، آرژانتین، برزیل، اتحادیه اروپا و دیگر کشورها برای صدها محصول تراریخته مجوز کشت و مصرف صادر کرده‌اند. وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی نیز بر اساس رویه خود مجوزهای لازم را صادر کرده است. در مورد برنج تراریخته ایرانی علاوه بر مطالعات نگارنده و دهها دانشمند برجسته داخلی و خارجی و متخصصین حوزه های مختلف در دهه گذشته، بیش از سه سال از مطالعات وزارت بهداشت در دانشگاه علوم پزشکی یزد می‌گذرد و نتایج اولیه این آزمایشات مبنی بر عدم تفاوت برنج تراریخته و غیر تراریخته از جنبه تأثیر بر سلامت اعلام شده‌است.[20] و[21] اگرچه این محصول پیش از این نیز در سال 1383 بر اساس چارچوب نظارتی و قوانین وقت مجوز کشت و مصرف دریافت کرده بود.[22] خواسته و تلاش اینجانب و دیگر اساتید ژنتیک و انجمن‌های علمی مرتبط در 15 سال گذشته همواره بر اجرای اسناد بالادستی و قوانین مرتبط با این حوزه با هدف تقویت تولید ملی بوده و بکار بردن عنوان توهین‌آمیز “مدافع سرسخت آزادسازی بی‌چون و چرای تراریخته در ایران” که برای القای قانون‌گریز بودن دانشمندان کشور به کار رفته، به‌غایت دور از حقیقت و انصاف است. شاید آقای ارجمند را بتوان عضو جریان مخالف سرسخت «تولید ملی» محصولات تراریخته عنوان کرد. زیرا در طول بیست سال گذشته هرگز در مورد واردات میلیونها تن محصولات تراریخته ابراز نگرانی نکردند و جنجال‌آفرینی را صرفا پس از اعلام قصد تولید ملی این محصولات در سال 1394 آغاز کردند. اما آزادسازی بی چون و چرا هرگز نه تنها در مورد محصولات تراریخته بلکه در مورد محصولات دیگر به ویژه محصولات تقلبی ارگانیک نیز هرگز در دستور کار مسئولان و پژوهشگران نبوده است. برعکس، با تدوین مقررات ایمنی زیستی و تأسیس انجمن ذیربط ایمنی زیستی پیشگام بوده و در دولت‌های نهم و دهم نیز با واردات این محصولات مخالفت کرده و هزینه آن را هم پرداخته‌اند.
در پایان خاطرنشان می‌شود، موضع آقای ارجمند علاوه بر اینکه از واقعیت‌های کارشناسی و علمی کشاورزی فاصله زیادی داشته و با اسناد بالادستی و قوانین و سیاست‌های نظام مغایرت دارد، مورد حمایت بنگاه لجن پراکنی بی.بی.سی فارسی نیز بوده است. اخیرا و با افزایش احتمال تولید ملی محصولات تراریخته، بنگاه لجن پراکنی بی.بی.سی سخنگوی استعمار پیر انگلیس نیز با تکرار شبهات بی‌اساس نسبت به تولید ملی این محصولات در ایران و سلامت مردم ایران اعلام نگرانی کرده است.[23] مطمئنا مطالعه درباره نکات گفته شده به ویژه سیاست‌ها و قوانین جاری کشور و رویه‌های نوین کشاورزی در جهان موجب خواهد شد برخی جریان‌های سودجو نتوانند بیش از این از شأن و جایگاه آقای ارجمند در سازمان جهاد کشاورزی استان البرز سوء استفاده کنند.
منابع
[1]. http://leader.ir/fa/content/2092
[2]. http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0161673
[3]. Birgit Landquist et al. (2016). Litteraturstudie av miljöpåverkan från konventionellt och ekologiskt producerade livsmedel, Fokus på studier utförda med livscykelanalysmetodik, Livsmedelsverkets rapportserie nr 2/2016.
[4]. Silva L, Fernández-Franzon M, Font G, Pena A, Silveira I, Lino C, Manes J. 2009. Analysis of fumonisins in corn-based food by liquid chromatography with fluorescence and mass spectrometry detectors. Food Chem. 112, 1031–1037.
[5]. Rubert J, Soriano J, Manes M, Soler C. 2013b. Occurrence of fumonisins in organic and conventional cereal-based products commercialized in France, Germany and Spain. Food and Chemical Toxicology. 56, 387–391; Tosun H, Arslan R. 2013. Determination of aflatoxin B1 levels in organic spices and herbs . The Scientific World Journal. http://dx.doi.org/10.1155/2013/874093.
[6]. Tosun H, Arslan R. 2013. Determination of aflatoxin B1 levels in organic spices and herbs . The Scientific World Journal. http://dx.doi.org/10.1155/2013/874093.
[7]. http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.597.6320&rep=rep1&type=pdf
[10]. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/02/29/1076796
[11]. http://vasael.ir/fa/news-details/2491
[12]. http://www.leader.ir/fa/speech/3067
[13]. http://makarem.ir/main.aspx?lid=0&mid=60471&catid=6409&typeinfo=4
[14]. مجموعه مقالات وگفتارهای سومین همایش دیدگاه‌های اسلام درپزشکی، صص63ـ64.
[15]. فقه الاستنساخ البشری وفتاوی طبیه، ص18.
[16]. http://www.abrii.ac.ir/ShowNews/129/