محصولات ارگانیک یا تراریخته؟ کدام یک بهتر است؟

تهیه و تنظیم: دکتر سید الیاس مرتضوی، عضو انجمن ایمنی زیستی ایران

در روان‌شناسی رفتار شناخته‌شده‌ای وجود دارد که به آن «تخریب یا ترور شخصیت» می‌گویند و منظور از آن، رفتار یک فرد یا افراد خاصی است که چون برای دستیابی به هدف‏های شخصی یا گروهی خود قادر به استفاده از روش‏های صحیح نیستند و نمی‏توانند منافع خود را به شیوه‌‏های صحیح، مقبول، پذیرفته شده و مطابق با میزان‏های اخلاقی به دست آورند، سعی می‏کنند با اعمال قدرت و بر اساس هراس‌افکنی و حذف روانی فرد، به مقصود خود برسند و طی این فرایند آن شخص یا اشخاص خاص را در نظر سایرین بی‌ارزش معرفی کنند، بدون اینکه نیازی به اثبات خود داشته باشند. متأسفانه آنقدر با مصادیق این تخریب شخصیت به خصوص در سیاست (که بیش از اندازه با آن آلوده شده‌ایم) روبرو هستیم که ما را از توضیح بیشتر در این زمینه بی‌نیاز سازد.

چندی پیش، دوست عزیزی برایم خبری ارسال کرد با عنوان: «ارگانیک‌باز شوید» (برای مشاهده‌ی متن خبر ، به آدرس http://khabarfarsi.com/ext/2746569 مراجعه فرمایید). در ابتدای این مقاله آمده بود: «مریضی زیاد شده است. حالا گذشته از استرس و آلودگی‌های صوتی که روی سلامت انسان‌ها تاثیرگذار هستند این روزها خوراکی‌ها هم دردسرساز شده‌اند. میوه‌ها و سبزی‌هایی که قبلا قرار بود مغذی باشند و سرشار از ویتامین‌ها و مفید برای سلامتی ما این روزها مشکوک شده‌اند. دست خودشان هم نیست. آنقدر کود شیمیایی و آفت‌کش به خوردشان داده‌اند و در ژن‌هایشان دستکاری کرده‌اند که از حالت طبیعی‌شان خارج شده‌اند. دیگر هیچ تضمینی نیست سبزی‌هایی که می‌خوریم همان خواص سابق را داشته باشند. …»

نویسنده‌ی خبر با زیرکی بار مشکلات بهداشتی جامعه را متوجه استفاده از «آفت‌کش‌ها، کودهای شیمیایی و دستکاری‌های ژنتیکی» کرده است و از همه مهم‌تر اینکه این هر سه را به یک چوب رانده است تا چنین نتیجه بگیرد که استفاده از محصولات ارگانیک (که مدعی شده است که مخالف استفاده از هر سه مورد فوق است) محصولاتی است سالم، که نتیجه فوری مصرف آنها دور ماندن از این مشکلات بهداشتی است. گویی مشکلاتی مثل فقر، نابرابری اجتماعی، آلودگی و کمبود منابع آب و آب سالم، آلاینده‌ها، مواد شیمیایی بسیار خطرناک، کمبود غذا، و … وجود ندارند و یا حداقل در بروز بیماری‌ها تأثیر ندارند؛ و یا اینکه اگر آفت‌کش‌ها، کودهای شیمیایی و دستکاری‌های ژنتیکی متوقف شوند، مریضی زیاد نخواهد شد.

گذشته از خلط مبحث فراونی که در این گفتار موج می‌زند، دو نکته را شایسته توضیح دیدم. نخست اینکه محصولات ارگانیک به این اندازه که تبلیغ می‌شود هم سالم نیستند؛ و دوم آنکه دستکاری ژنتیکی یا مهندسی ژنتیک و به بیان دقیق‌تر و علمی‌تر، تراریزش محصولات زراعی، آنها را از حالت طبیعی‌شان خارج نمی‌کند. مابقی این نوشته فقط به اثبات همین دو نکته می‌پردازد.

آیا محصولات ارگانیک کاملاً سالمند؟

در این مقال در پی آن نیستیم که بر علیه مصرف محصولات ارگانیک تبلیغ کنم، ولی واقعیت آن است که گزارش‌های زیادی وجود دارد که نشان می‌دهند که تولیدات ارگانیک برخلاف انچه که ادعا می‌شود عاری از خطر و سالم نیستند. به عنوان مثال در ژوئن سال 2011 (خرداد 1390) خبری در مطبوعات سرتاسر اروپا و بعد در همه دنیا و از جمله در مطبوعات داخلی انتشار یافت ( به عنوان نمونه به مقاله‌ای که اخیراً -23/3/1391- در روزنامه همشهری منتشر شده است به آدرس http://www.hamshahrionline.ir/print-137212.aspx مراجعه فرمایید) مبنی بر مرگ و میر مصرف‌کنندگان محصول خیار ارگانیک در کشورهای مختلف اروپایی و از جمله، آلمان، ایتالیا، اطریش و … ! بله، تعجب نکنید! مرگ در اثر مصرف یک محصول ارگانیک! آن هم نه یک نفر، بیش از 40 نفر و در کشورهای پیشرفته‌ی اروپایی، و نه در کشورهای فقیر آسیا و آفریقا! ولی ماجرا چه بود؟

تولیدکنندگان خیار در کشورهای اروپایی برای تولید خیار ارگانیکی که در آن از کودهای شیمیایی استفاده نشده باشد، اقدام به مصرف کود انسانی (کود به دست آمده از فضولات انسانی) کرده بودند (که مصرف آنها در تولید محصولات ارگانیک بلامانع است). فضولات انسانی و دامی به صورت طبیعی سرشار از یک باکتری بیماری‌زا به نام علمی اشریشیا کولای و به صورت خلاصه، ای. کولای است. این باکتری به صورت طبیعی جزء فلور میکروبی روده بوده و در روده‌ی بزرگ جانوران خونگرم از جمله انسان زندگی می‌کند. بیشتر تیپ‌های این باکتری، بی‌خطر هستند ولی برخی از تیپ‌های آن با آسیب مستقیم و برخی دیگر با تهاجم بافتی می‌توانند موجب اسهال شوند. این اسهال غالباً خفیف است ولی گاهی می‌تواند خونی باشد که در این صورت می‌تواند به مرگ فرد مبتلا بینجامد. این امکان وجود دارد که محصولاتی که با کود به دست‌آمده از این فضولات پرورش داده شوند (برای پرهیز از مصرف کودهای شیمیایی)، با این باکتری آلوده شوند. و آنگاه در نتیجه‌ی مصرف این محصولات شاهد مشکلات بهداشتی خواهیم بود که قرار بود با مصرف محصولات ارگانیک از آنها به دور باشیم!.

با این که نظائر این گزارش‌ها فراوان هستند، همین جا مجدداً توضیح می‌دهیم که قصد نداریم که عدم استفاده از محصولات ارگانیک را تبلیغ کنیم و منکر این هم نیستیم که مصرف کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌ها در تولید محصولات کشاورزی مشکلات زیادی را در دراز مدت به وجود خواهد آورد و به همین دلیل معتقدیم که مصرف آنها نیز باید به شدت تحت کنترل در آید و معقول شود. گو اینکه اعتقاد داریم که غذاهای ارگانیک و محصولات تراریخته نقاط مشترک و مثبت زیادی دارند که در صورت همکاری با یکدیگر و استفاده درست و بهینه از امکانات بالقوه‌ی هر یک، می‌توانند نقاط ضعف احتمالی خود را پوشش دهند. در واقع قصد آن داریم تا با نشان دادن برخی از نقاط ضعف موجود و خطرات احتمالی مرتبط با مصرف برخی از محصولات ارگانیک، نشان دهیم که فناوری نوین چگونه می‌تواند در خدمت تولید محصولاتی ارگانیک‌تر و سالم‌تر باشد.

یکی از اهداف کشاورزی مبتنی بر محصولات تراریخته، کاهش یا قطع کامل مصرف مواد شیمیایی از قبیل آفت‌کش‌ها (از طریق افزایش مقاومت داخلی گیاهان در برابر هجوم آفات و امراض) و کودهای شیمیایی است و به جای آن، تولید، تکثیر و استفاده از موجودات یا ریزسازواره‌ها (میکروب‌ها) یا عوامل طبیعی دیگری است که ضمن بهبود خواص خاک، قابلیت دسترسی گیاهان به مواد غذایی موجود در خاک را افزایش دهند، به گونه‌ای که نیاز به استفاده از کودهای تقویت‌کننده زمین را مرتفع سازند؛ اینها همان اهدافی است که کشاورزی ارگانیک به دنبال تحقق آنهاست. می‌بینیم که کشاورزی ارگانیک و محصولات تراریخته نه تنها رقیب یکدیگر نیستند تا به تخریب همدیگر بپردازند، بلکه اهداف مشترکی در راستای تولید غذای سالم دارند و از این منظر، تراریزش گیاهی نیز گامی به سوی ارگانیک‌تر شدن محصولات است. در واقع با فناوری مهندسی ژنتیک، می‌توان محصولاتی تولید کرد که پرورش آنها نیازمند استفاده از مواد شیمیایی و حتی کودهای انسانی نیست و بدین گونه، محصولات سالمتری را روانه بازار کرد.

آیا محصولات تراریخته «مشکل» دارند؟

به لطف فناوری‌هراسان و تبلیغات شدید عده‌ای قلیل که گوش‌های خود را گرفته‌اند تا حقیقت را نشنوند ( … أَمْ لَهُمْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا …، قرآن کریم، اعراف-195: … و یا، آیا گوشی برای شنیدن دارند؟ …) و بی‌وقفه بر طبل مخالفت با استفاده و مصرف محصولات تراریخته می‌کوبند، دیگر همگان با محصولات تراریخته آشنا شده‌اند. به زبان ساده، محصولات تراریخته که با استفاده از فناوری مهندسی ژنتیک تولید شده‌اند، ژن یا ژن‌های محدودی از سایر گونه‌های موجود در طبیعت را دریافت کرده‌اند که بدون تغییر در سایر فعالیت‌های طبیعی و یا محتوای غذایی آنها، مزیت‌هایی مانند مقاومت بیشتر در برابر حمله‌ی آفات و بیماری‌ها و حفظ تولید در برابر شرایط نامطلوب محیطی از قبیل خشکسالی‌ها، شوری آب‌ها و خاک‌ها، و نیز سرما و گرما به آنها می‌دهد و یا حتی حاوی مواد مغذی‌تر، ویتامین‌ها و مواد معدنی بیشتری بوده و کیفیت محتوای پروتئین و روغن آنها بهتر از محصولات اصلاح‌نشده است. هم‌چنین با قطع کامل یا کاهش شدید مصرف مواد شیمیایی مورد استفاده در مزارع، تولیدات بیشتر و سالم‌تری داشته باشند. هر آنچه که در این راستا به کار گرفته می‌شود، اعم از مواد مورد نیاز و ژن‌های مورد استفاده، و یا حتی فرایند تراریزشی که به خدمت گرفته می‌شود، از طبیعت گرفته شده است. در حقیقت وجود تنوع درون یک گونه‌ی زراعی (مثل تنوعی که در انواع مختلف محصولی مثل سیب یا انار از نظر رنگ، اندازه، طعم و شکل وجود دارد) مرهون انتقال ژن‌ها در درون گونه‌ها و یا از گونه‌های دیگر است، با این تفاوت که وقوع این فرایند در طبیعت بسیار بطئی و کند است و میلیون‌ها سال به طول انجامیده است تا اینکه امروزه شاهد این مقدار تنوع در یک گونه‌ی زراعی هستیم. روش‌های به‌نژادی گیاهی و نیز مهندسی ژنتیک، فقط این فرایندها را تسریع می‌کنند و با انجام تغییرات حساب‌شده و تحت کنترل، به تولید انواع جدیدی از محصولات می‌پردازند که با شرایط تولید جدید، مطابقت و مناسبت بیشتری داشته باشند.

در بخش دیگری از به اصطلاح مقاله «ارگانیک‌باز شوید» آمده است:

«یادتان می‌آید چند سال پیش تصاویری از هندوانه‌های مکعبی شکل پخش شد و تعجب و تحسین همه را برانگیخت؟! آن موقع همه بیشتر به وجوه مثبت تغییرات نگاه می‌کردند. دستکاری‌های ژنتیک در ساختار گیاهان به این دلیل انجام می‌شود که مثلا ژن فلان گیاه نسبت به سرما یا در برابر فلان آفت مقاوم‌تر شود که در نتیجه بتوان میزان بیشتری از آن محصول را تولید کرد یا در مناطقی از جهان که با خطر گرسنگی مواجه هستند بتوان شرایط رشد گیاه را فراهم کرد. ابتدای کار تصور می‌شد تنها نتیجه تولید این محصولات افزایش میزان محصولات کشاورزی و کیفیت بالاتر آنها خواهد بود اما به گفته «مهندس مهدی‌پور»، دبیر انجمن ارگانیک ایران کسی از عواقب «gmo » یا ژن‌های تراریخته خبری ندارد؛ یعنی معلوم نیست در آینده چه اتفاقی بیفتد. از آنجایی که این تغییرات ممکن است به بدن ما هم انتقال پیدا کند، ناگزیر تأثیرات‌شان را روی سلامت ما نیز خواهند گذاشت. مثلا ممکن است ما با خوردن این گیاهان که دچار تحولات ژنتیک شده‌اند نسبت به نوعی آنتی‌بیوتیک مقاوم شویم و موقعی که بدن ما برای مقاومت در برابر بیماری‌ها به آن آنتی‌بیوتیک نیاز دارد، دیگر واکنشی نشان داده نشود. به قول قدیمی‌ها «حالا بیا و درستش کن!»

و در ادامه‌ی همین مطلب آمده است: «جالب است بدانید، تغییرات ژنتیک اعمال شده روی گیاهان و استفاده از کودهای شیمیایی که قرار بود ناجی بشریت باشند امروزه نسل بشریت را به نابودی می‌کشانند.» و یا «فکرش را بکنید تعداد زنبورهای عسل در خیلی از کشورهای دنیا به همین 2 دلیل روز به روز کمتر می‌شوند.

ممکن است کم شدن تعداد زنبورهای عسل آنقدرها هم مهم جلوه نکند و در نگاه اول بگویید خب حالا عسل نمی‌خوریم، اتفاقی نمی‌افتد که! اما کار از جایی بیخ پیدا می‌کند که با یک واقعیت ساده روبه‌رو شویم. واقعیت این است که همین زنبورهای کوچک وظیفه بسیار بزرگ‌تری را بر عهده دارند؛ وظیفه گرده افشانی در گیاهان و ادامه تولیدمثل نسل‌های گیاهی. بدون وجود این حشره کوچک، باید فاتحه گرده افشانی و به‌دنبال آن تشکیل میوه‌ها را خواند. چرا؟ چون انسان‌ها همچنان به استفاده از کودهای شیمیایی اصرار دارند و از عواقب آنها بی‌خبر هستند. چون حتی زنبورها هم فهمیده‌اند که این دستکاری‌ها عواقب خوبی ندارد.»

برای اینکه میزان اطلاعات جناب نویسنده را نشان دهیم، همین اندازه عرض می‌کنیم که تولید هندوانه مکعبی ارتباطی با مهندسی ژنتیک ندارد. برای تولید این هندوانه‌ها، آنها را به محض تشکیل از گل، درون قالب‌های مکعبی قرار می‌دهند تا در حین رشد، به شکل قالب درآید. هدف از انجام این کار، علاوه بر تولید هندوانه‌های یک‌شکل و یک‌اندازه، راحتی حمل نقل آنها بوده است.

حال که دریافتیم اطلاعات نویسنده مقاله در خصوص یک موضوع عادی مثل هندوانه‌های مکعبی در چه حدی است، دیگر می‌توان میزان اطلاع جناب ایشان در خصوص یک موضوع علمی تخصصی پیشرفته را حدس زد. باز هم محض اطلاع جناب ایشان و سایر همفکران محترم ایشان عرض می‌کنیم که همفکران باسوادترشان در دنیا فکر نمی‌کنند که ما با خوردن محصولات تراریخته نسبت به برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم می‌شویم، چون اساساً اگر در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم نباشیم که نمی‌توانیم از آنها در برابر عفونت‌های میکروبی استفاده کنیم (چیزی مثل حساسیت به پنی‌سیلین در بعضی از افراد!). رهبران اروپایی آنها حدس می‌زنند (ولو با احتمالی بسیار بعید) که «میکروب‌ها» در برابر آنتی‌بیوتیک‌هایی که ما برای نابودی عفونت‌ها از آنها استفاده می‌کنیم، مقاوم شوند. و باز هم محض اطلاعشان به استحضار می‌رسانیم که «مرجع ایمنی غذایی اروپا» (Europian Food Safety Autority, EFSA ؛ به لفظ اروپا عنایت بیشتری داشته باشید!) در سال 2004 پس از بررسی‌های کامل و جامع نظر داده است که عملاً امکان مقاوم‌شدن میکروب‌ها در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها وجود ندارد. (برای اطلاعات بیشتر در این خصوص مراجعه فرمایید به: www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/doc/opinion_gmo_05_en1.pdf). فکر می‌کنم که «دیگر درست شد!».

نکته‌ی دیگری که معدود مخالفان باقی‌مانده محصولات تراریخته به عمد یا به سهو از کنار آن به آسانی عبور می‌کنند آن است که این محصولات، پیش از آنکه برای کشت و زرع به دست کشاورزان سپرده شوند (و به طریق اولی، پیش از آنکه به دست مصرف‌کنندگان برسد)، مورد دقیق‌ترین بررسی‌های علمی و فنی قرار می‌گیرند. این آزمایش‌ها که انجام آنها گاهی از خود فرایند تولید محصولات تراریخته بیشتر به طول می‌انجامد، کلیه‌ی جنبه‌های مرتبط با رهاسازی یک محصول شامل: سلامت، عدم وجود هرگونه سمیت برای انسان و دام، عدم وجود حساسیت‌زایی برای انسان، و عدم امکان ایجاد مشکلاتی از قبیل انتقال ژن از موجود تراریخته به سایر گونه‌ها را در بر می‌گیرد. بنابراین، محصولی که بتواند از چنین آزمایش‌های دقیقی سرافراز بیرون آید، قطعاً محصولی سالم و قابل مصرف خواهد بود. جالب‌تر این است که این محصولات حتی پس از رهاسازی و قرار گرفتن در بازار نیز مورد پایش مداوم قرار می‌گیرند. نتیجه‌ی این همه دقت آن است که با وجود اینکه سطح زیر کشت این محصولات در سرتاسر جهان در سال 2011 میلادی به بیش از 160 میلیون هکتار رسیده است و تاکنون میلیاردها هکتار از این محصولات برداشت شده‌اند، تریلیون‌ها وعده غذای تولید شده با این محصولات در سرتاسر جهان و از جمله در کشور خود ما به دست مصرف‌کنندگان رسیده و مصرف شده است، حتی یک گزارش علمی مبنی بر وجود مشکلاتی در حد یک دل‌درد ساده نیز تاکنون وجود نداشته است. این در حالی است که الزام و اجباری برای نظارت و آزمایش بر روی سایر تولیدات کشاورزی و از جمله تولیدات ارگانیک وجود ندارد که نتیجه‌ی بدیهی آن، رویدادهایی از قبیل همانهایی است که در بالا بدان پرداختیم.

در مورد عدم تأثیر محصولات تراریخته بر روی زنبورهای عسل (و به بیان دقیق‌تر و علمی‌تر، بر روی حشرات و جانداران غیرهدف) که دیگر آنقدر مدرک علمی معتبر و پذیرفته‌شده جهانی وجود دارد که تکرار این اتهامات واهی از سوی نویسنده بیشتر به غرض‌ورزی شبیه است تا بی‌اطلاعی. با این وجود، خوانندگان فهیم را به مجموعه‌ی مطالعاتی ارجاع می‌دهیم که دانشمندان مختلف (و دارای دیدگاه‌های مختلف اعم از مخالف و موافق استفاده از محصولات تراریخته) از اقصی نقاط جهان در سال‌های 2000 و 2001 در پاسخ به کسانی انجام دادند که در آن سال‌ها این اتهامات واهی را طرح کرده بودند و نتیجه‌ی این مطالعات را به صورت یک شماره از نشریه بسیار معتبر PNAS در اکتبر سال 2001 به چاپ رساندند (برای مطالعه‌ی بیشت در این زمینه مراجعه فرمایید به وبگاه نشریه‌ی PNAS به آدرس: http://www.pnas.org/content/98/21.toc  و نیز به وبگاه http://www.ars.usda.gov/is/br/btcorn ). نتیجه‌ی مطالعات آنها در یک جمله این بود که چنین احتمالی وجود ندارد. در نتیجه، از آنجا که زنبورهای عسل هم‌چنان با قدرت به کار خود ادامه می‌دهند، دیگر می‌توان دریافت که «دیگر زنبورهای عسل هم فهمیده‌اند که محصولات GM یا همان تراریخته خطری برای آنها ندارند!» و اگر دیگران هنوز نفهمیده‌اند، لابد مشکل از خودشان است!  به فرموده‌ی قرآن کریم: أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَی الْأَبْصَارُ وَلَکِن تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ (الحج- 46): آیا در زمین گردش نکرده‏اند، تا دل‌هایی داشته باشند که با آن بیندیشند یا گوش‌هایی که با آن بشنوند؟ در حقیقت، چشم‌ها کور نیست لیکن دل‌هایی که در سینه‏هاست کور است.

محصولات تراریخته‌ی ارگانیک

با اینکه تعریف جامع دقیقی از کشاورزی ارگانیک یا غذاهای ارگانیک وجود ندارد ولی می‌توان آن را به صورت «فرآورده‌های کشاورزی که در تولید و فرآوری آن از کودهای شیمیایی، سموم، هورمون‌ها و دگرگونی‌ها و دستکاری‌های ژنتیکی استفاده نشود و همه مراحل تقویت زمین، کاشت و برداشت با استفاده از نهاده‌های طبیعی (همچون کود زیستی، کمپوست‌ها، حشرات سودمند، ریزسازواره‌های کارآ) باشد»، تعریف کرد (از: ویکی‌پدیا). بنابراین اگر «تولید محصولات سالم از هر نظر» را هدف غایی غذاهای ارگانیک بدانیم، آنگاه هرگونه غذایی که این خصوصیت را داشته باشد، غذایی ارگانیک خواهد بود.

پیشتر توضیح دادیم که یکی از اهداف اصلی تولید محصولات تراریخته، قطع کامل نهاده‌های شیمیایی از قبیل آفت‌کش‌ها و کودهای شیمیایی است. از این منظر، محصولات تراریخته نیز محصولاتی ارگانیک خواهند بود. و حتی، بدون وجود مشکلات مرتبط با مصرف کودهای حاصل از فضولات انسانی، باید محصولات تراریخته را «ارگانیک‌تر» نیز قلمداد کرد. از آنجا که سلامت غذا را هدف غایی کشاورزی ارگانیک یافتیم، اگر محصولات تراریخته را با تعاریف فعلی از کشاورزی و غذاهای ارگانیک مغایر بیابیم، این تعریف و تلقی ما از کشاورزی ارگانیک است که باید تغییر داده شود. در واقع، این تمایل روز به روز قوی‌تر نیز می‌شود. بنابراین جای امیدواری و شعف زیادی است که روزی شاهد حضور محصولات تراریخته در سبد محصولات ارگانیک باشیم. باور کنید که این روز دور نیست.